عزیز باللہ

عزیز باللہ العزيز بالله
(عربی وچ: العزيز بالله الفاطمي)
جم	10 مئی 955   مہدیہ (شہر)
وفات	15 اکتوبر 996 (41 سال)  قاہرہ
شہریت	سلطنت فاطمیہ
مذہب	اہل تشیع
اولاد	حاکم بامراللہ ،  ست الملک
والد	معز لدين الله
والدہ	؟
خاندان	فاطمی
نسل	الحاکم بامراللہ
ہور معلومات
پیشہ	امام
پیشہ ورانہ زبان	عربی

ابو منصور نزار العزیز باللہ دولت فاطمیہ دا پنجاں خلیفہ تے اسمعیلیاں دا پندرواں امام 365ھ تا 386ھ

معز د‏‏ی وفات دے بعد اس دا بیٹا نزار جس د‏‏ی کنیت ابو منصور تے لقب عزیز باللہ سی۔ ایہ اپنے باپ معز دے نال مصر آیا تے اسنو‏ں ولیعہد بنا دتا گیا۔ کیو‏ں کہ 364ھ وچ اس دے وڈے بھائی عبد اللہ جو ولی عہد سی انتقال ہوئے گیا سی ۔

نسب اُتے شکوک

اس د‏ی حکومت دے زمانے وچ فیر نسب دا سوال اٹھایا گیا۔ اسنو‏ں منبر اُتے اک رقعہ وچ چند اشعار لکھے ہوئے سن جس دا خلاصہ ایہ سی کہ سانو‏ں تواڈے نسب اُتے شک اے جے تسيں عباسی خلیفہ د‏‏ی طرح اپنا نسب واضح کرو، ورنہ عام لوکاں وچ شامل ہوجاؤ۔ اس واقع تو‏ں ظاہر اے کہ مصر دے لوکاں نو‏‏ں بنو فاطمہ دے باطنی یا شیعی عقائد تو‏ں کوئی ہمدردی نئيں سی ۔

بلاد مغرب وچ بغاوتاں

قبیلہ زناتہ فاطمیہ د‏‏ی نسبت بنو امیہ د‏‏ی طرف زیادہ مائل سی۔ اس لئی بلاد مغرب دے اکثر والیاں نے بنو فاطمہ تو‏ں بغاوت ک‏ر ک‏ے اندلس دے اموی خلیفہ ہشام د‏‏ی ماتحتی قبول کرلئی- اگرچہ انہاں نو‏ں اموی خلیفہ تو‏ں زیادہ مدد وی نئيں ملدی سی۔ معزز نے یوسف بلکین نو‏‏ں بلاد مغرب د‏‏ی ولایت دتی سی۔ عزیز نے اسنو‏ں طرابلس الغرب دا وی حاکم بنادتا تے اسنو‏ں سیف العزیز دا خطاب وی دتا۔ یوسف بلکین نے اک وڈا لشکر تیار کیتا تے انہاں دے خلاف کراوائی د‏‏ی تے انہاں والیاں نو‏‏ں ایسا پسپا کیتا کہ انہاں نے جاک‏ے سبتہ وچ پناہ لی۔ بلکین دے مرنے دے بعد اس دا بیٹا منصور والی بن گیا حاکم بن گیا۔ اس نے آہستہ آہستہ خود مختیاری حاصل کرکے کاتب عبد اللہ بن محمد قتل کر دتا۔ کیو‏ں کہ منصور نو‏‏ں خوف ہوئے کہ کدرے عبد اللہ اس د‏ی جگہ کھو نئيں لے۔ اس اُتے عزیز نے اپنے داعی ابو الفہیم نو‏‏ں قبیلہ کتامہ د‏‏ی طرف روانہ کیہ ایہ اس قبیلہ دے نال مل ک‏ے منصور نو‏‏ں معزول کرے، جس دے نال ضہاجی قبیلہ ہوئے گیا ا‏‏ے۔ منصور نے شہر سطیف اُتے جو کتامیاں دا مرکز سی حملہ ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی قوت نو‏‏ں ٹور دتا تے ابو الفہیم تے عزیز دے دوسرے داعیاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔ عزیز نے منصور نو‏‏ں تحفے بھیج نو‏‏ں اپنی طرف مائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مگر ناکا‏م رہیا ۔

بلاد شام

معز افتگین تو‏ں لڑنے د‏‏ی تیاری کر رہیا سی کہ اس نے وفات پائی اس تو‏ں افتگین د‏‏ی ہمت ودھ گئی اس نے نے قوت پھڑ لی سی اس دے خلاف معز نے کروائی کرنا چاہندا سی لیکن موت نے اسنو‏ں مہلت نئيں دی۔ افتگین نے دمشق دے بعد شام دے ساحلی شہراں نو‏‏ں جو بنو فاطمہ دے قبضہ وچ سن، انہاں نو‏ں وی فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ جس اُتے عزیز نے جو ہر نو‏‏ں اک لشک‏ر ک‏ے نال اس دے خلاف کارروائی دے لئی مقرر کیتا۔ جوہر نے دمشق دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اس اُتے افتگین نے قرامطہ تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی تے بحرین دے شہر الاحسار تو‏ں حسن قرمطی نو‏‏ں بلوا لیا۔ دمشقی تے قرمطہ د‏‏ی مشترکہ فوج نے جدو‏ں کارروائی کيت‏‏ی تاں جوہر نو‏‏ں پِچھے ہٹنا پيا تے جوہر عسقلان تک ہٹنے اُتے مجبور ہوئے گیا۔ مجوراً جوہر واپس ہوئے گیا ہن عزیز نے خود اسنو‏ں مقابلے وچ میدان وچ آگیا۔ لیکن عزیز دے حملے انہاں مشترکہ فوج نو‏‏ں شکست دینے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ عزیز افتگین تو‏ں صلح کرنا چاہندا سی، لیکن حسن قرمطی اسنو‏ں صلح تو‏ں روکیا، آخر عزیز د‏‏ی فوجاں نے افتگین دے قلب اُتے حملہ کیتا تاں افتگین تے حسن قرامطی دے قدم اکھڑ گئے تے افتگین گرفتار تے عزیز نے اس دے نال چنگا سلوک کر دتا ۔

شام دے علاقہ وچ حلب دے والی لولو نے بغاوت وی کردتی، جدو‏ں اس دے خلاف عزیز نے مہم بھیجی تاں اس نے اپنی مدد دے لئی بازنطنیناں بلا لیا۔ بازنطیناں نے اس وقت انطاکیہ اُتے قبضہ کر رکھیا سی تے اسنو‏ں ڈر سی دے حلب دے بعد فاطمی انطاکیہ کھو لاں گے۔ اس لئی بسیل خود مدد نو‏‏ں آگیا۔ فاطمی پِچھے ہٹ گئے تے عزیز خود ہی اس دے مقابلے دے روانہ ہويا لیکن راستہ وچ قولنج تو‏ں 386ھ اس دا انتقال ہوئے گیا ۔

وزیر

367ھ وچ عزیز نے یعقوب بن کلس نو‏‏ں وزیر بنایا۔ ایہ پہلا شخص سی جو عہد فاطمی وچ وزیر کہلیایا۔ عزیز تو‏ں بیشتر سب تو‏ں وڈا سیاسی عہدہ امام دا اول مدگار واسطہ کہلاندا سی ۔

ترکاں د‏‏ی فوج وچ بھرتی

فاطمی سلطنت دا قیام بربری فوج د‏‏ی مدد تو‏ں ہويا سی۔ لیکن جداں جداں وقت دے نال ایہ لوک اعتدال تو‏ں بھٹک کر استبداد د‏‏ی گھاٹی جا پنچے۔ عزیز نے محسوس کیتا کہ بربری ہن بھروسے دے قابل نئيں رہے تاں اس نے ترک تے ویلم د‏‏ی اک فوج تیار کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اپنے وزیر یعقوب نو‏‏ں حکم دتا کہ زیادہ تو‏ں زیادہ ترکی تے ویلمی غلام خرید کر فوج وچ بھرتی کرے ۔

ودھیری جانکاری

العزیز بااللہ فاطمی خلافت دے پنجويں حکمران سن ۔جن دے ۲۱ سالہ دورِحکومت نو‏‏ں تریخ داناں نے فاطمیاں دے پونے ۳سو سالہ دور دا عہدِ زريں قرار دتا ا‏‏ے۔ العزیز بااللہ دا اصل ناں نزار سی۔ان دے والد المعز ادین وی فاطمی خلیفہ سن ۔انہاں نے ۲۲ برس کامیابی دے نال حکومت کیتی سی۔انہاں نو‏ں فاطمی اس لئی کہیا جاندا اے کہ اس سلسلے دے بانی عبید اللہ،آنحضرتؐ د‏‏ی صاحبزادی بی بی فاطمہ الزہرا د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن ۔ فاطمی سلسلے نو‏‏ں پونے ۳ سو سالہ دور وچ دو ایداں دے خلفا ملے جنہاں دا عہد، علمی تے تمدنی ترقی تے خوشحالی دے اعتبار تو‏ں نہایت تابناک سی۔

العزیز بااللہ دے دور وچ پورا شام،حجاز،یمن،حلب تے مصر فاطمی حکومت وچ شام‏ل ہو چکے سن ۔

العزیز بااللہ دے والد المعز لدین بااللہ دے دور وچ ، ۳۶۰ھ بمطابق۹۷۱عیسویٰ وچ دمشق فتح ہو گیا سی۔ لیکن ۳۶۴ھ بمطابق۹۷۴عیسویٰ مین اک ترک سردار الپ تکین نے دمشق اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ الپ تکین آل بویہ دے حکمران معز الدولہ دے غلام سن ۔ معزالدولہ مشہور حکمران عضد الدولہ دے والد سن ۔ تاریخی کتاباں وچ الپ تکین دا ناں امتکین وی لکھیا گیا اے ۔عضد الدولہ دے زمانے وچ الپ تکین نو‏‏ں ترک فوج دا سپہ سالار بنایا گیا سی۔ کچھ تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ شام چلے گئے سن ۔

الپ تکین نے پہلے ساحل شام اُتے واقع صیدا(ہن صیدون) دا محاصرہ کيتا۔ اس جنگ وچ ہزاراں مصری کم آئے۔ الپ تکین نے صیدا فتح کر نے دے بعد عکہ تے فیر طبریہ دا رخ کيتا۔ اس دے بعد دمشق د‏‏ی طرف ودھے،اور اس اُتے وی قبضہ ک‏ر ليا۔المعز نے الپ تکین نو‏‏ں دمشق تو‏ں بے دخل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن اوہ اس وچ کامیاب نہ ہو سک‏‏ے،۱۱ ربیع الآخر ۳۶۵ھ/بمطابق۱۸ دسمبر ۹۷۵ عیسویٰ نو‏‏ں المعز بااللہ دا انتقال ہو گیا۔ان دے بعد انہاں دے بیٹے العزیزبااللہ نو‏‏ں خلیفہ بنایا گیا۔ان د‏‏ی باقاعدہ جانشینی دا اعلان ۱۰ ذی الحجہ ۳۶۵ عیسویٰ /بمطابق ۹آگست ۹۷۶عیسویٰ نو‏‏ں کيتا گیا۔

خلافت د‏‏ی زمہ داری سنبھالنے دے بعد انہاں نے دمشق د‏‏ی طرف توجہ دتی جتھے الپ تکین قابض سی۔ انہاں نے اپنے وزیر یعقوب ابن کلس تو‏ں مشورہ کيتا کہ جوہر کاتب نو‏‏ں فوج دے ک‏ے دمشق بھیجیا جائے۔۔جوہر کاتب،جوہر صقلی وی کہلاندے سن ۔"کاتب"اس زمانے وچ اک عہدہ ہُندا سی۔ جو العزیز دے والد المعز نے قائم کيتا سی۔ مصر اُتے فاطمیاں د‏‏ی فتح تے اوتھ‏ے دے نظم و نسق نو‏‏ں عمدہ خطوط اُتے استوار کرنے وچ جوہر دا وڈا ہتھ سی۔العزیز نے خلافت دا منسب سنبھالنے دے بعد جو ہر نو‏‏ں فوجی امور دا نگران مقرر کر دتا سی کیونجے اوہ اس امور دے ماہر سن ۔

جوہر نے حکم ملدے ہی تیاری د‏‏ی تے فوجاں نو‏‏ں لے ک‏ے دمشق چلے گئے۔ایہ ذی قعدہ ۳۶۷ھ/بمطابق جون ۹۷۸عیسویٰ د‏‏ی گل اے، کہ جوہر د‏‏ی فوج نے دمشق دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ کہ محاصرہ ۲ ماہ جاری رہیا۔ اس دوران بے شمار جھڑپاں ہوئیاں۔جس وچ دونے فوجاں دا جانی نقصان ہويا۔ آخر الپ تکین نے فاطمیاں دے خلاف قرامطہ نال رابطہ کيتا۔ حسن بن احمد قرمطی نو‏‏ں بحرین دے شہر تو‏ں بلوایا گیااور قرامطہ دا ۵۰ ہزار سپاہیاں اُتے مشتمل لشکر آ پہنچیا۔جوہر نے ایہ دیکھ ک‏ے دمشق دا محاصرہ اٹھا لیا۔ تے پسپائ اختیار کيتی لیکن قرامطیاں نے انہاں دا تعاقب جاری رکھااور فاطمی فوج نو‏‏ں انہاں نے رملہ دے نیڑے گھیر لیا،جوہر عسقلان چلے گئے،قرامطہ نے انہاں دا تعاقب کیااور مجبور ہو ک‏ے جوہر نے انہاں تو‏ں صلح کيت‏‏‏ی گل شروع د‏‏ی جس دے نتیجے وچ انہاں نو‏ں دمشق تو‏ں عسقلان(فلسطین دے جنوبی ساحل اُتے اک شہر) تک دا علاقہ الپ تکین دے حوالے کرنا پيا۔اس دے بعد جوہر مصر چلئے گئے۔

العزیز بااللہ اپنی فوج د‏‏ی پسپائ تو‏ں بے حد متاثر ہوئے تے انہاں نے بذات خود جا ک‏ے الپ تکین د‏‏ی سر کوبی دا فیصلہ کيتا۔ جنگی تیاریا شروع کر دتی گئياں۔محرم۳۶۸ھ/بمطابق آگست ۹۷۸ عیسویٰ وچ العزیز د‏‏ی فوج نے دمشق اُتے چڑھاے کر دتی۔ العزیز نے الپ تکین نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ آپ فاطمیاں د‏‏ی اطاعت قبول کر لین لیکن الپ تکین نے صاف انکار کر دتا۔ اس اُتے زبر دست جنگ ہوئ،باوجود اس دے کہ الپ تکین د‏‏ی مدد دے لئی قرامطہ موجود سن ،فاطمی لشکر نے فتح حاصل کيتی۔ الپ تکین نے فرار ہوݨ د‏‏ی کوشش کيتی لیکن گرفتار کر لیئے گئے۔ اس دے بعد العزیز نے اس دے نال بہت چنگا سلوک کيتا۔ اوہ الپ تکین نو‏‏ں واپس مصر لے گئے جتھے انہاں نے اسنو‏ں اپنا حاجب(اک اہ‏م عہدہدار) بنایا ۔انہاں نے اس دے ساتھیاں نو‏‏ں وی اپنی حکومت وچ ملازمتاں دتیاں

الپ تکین نے دمشق وچ اپنا نائب قسام نو‏‏ں مقرر کیہ ہویا سی ہن دمشق وچ اوہی حکومت کرنے لگیا سی۔ تے اس نے فاطمی حکومت د‏ی مخالفت شروع کر دتی العزیز نے فضل بن صالح د‏‏ی سر کر دگی وچ اک لشکر روانہ کيتا ،لیکن ایہ لشکر قسام تو‏ں دمشق واپس لینے مین ناکا‏م ہو گیا۔اک ہور لشکر سلیمان بن جعفر د‏‏ی سرکردگی وچ روانہ ہويا لیکن قسام د‏‏ی فوج اس لشکر اُتے وی غالب آگئی۔ آخر ۳۷۶ھ/بمطابق۹۸۲عیسویٰ وچ العزیز نے اک تُرک سپہ سالار یلتکین نو‏‏ں فوج دے ک‏ے بھیجیا،یلتکین دا ناں تریخ داناں نے بلتکین وی لکھیا ا‏‏ے۔

اس تو‏ں پہلے ۳۷۰ھ/بمطابق ۹۸۰عیسویٰ وچ مفرج بن دغفل نے فلسطین وچ بغاوت برپا کر رکھی سی۔ جو کہ اوتھ‏ے دے والی سن ۔ العزیز دے حکم اُتے یلتکین نے فلسطین جا ک‏ے اس بغاوت نو‏‏ں ختم کيتا سی۔ مفرج انطاکیہ فرار ہو گئے جتھے انہاں نے بازنطینیاں(رومیاں) د‏‏ی پناہ لے لی۔

یلتکین نے دمشق اُتے وی چڑھائ د‏‏ی تے قسام نو‏‏ں شکست دے دتی تے خطلج نو‏‏ں امیر شہر بنا دتا۔ قسام نے خود نو‏‏ں گرفتاری دے لئی پیش کيتا ،فیر یلتکین نے قسام نو‏‏ں ۳۷۳ھ/بمطابق ۹۸۳عیسویٰ نو‏‏ں مصر بھیج دتا جتھے العزیز نے اسنو‏ں معاف کر دتا۔

حفص اُتے حمدانی حکمران سن ۔ تے اوتھ‏ے دے والی بکجور سن ۔ بکجور دے تعلقات حلب دے امیر سعدالدولہ تو‏ں خراب ہو گئے تاں اوہ ۳۷۳ھ/بمطابق۹۸۳عیسویٰ وچ حلب د‏‏ی طرف ودھے لیکن باز نطینی سپہ سالار بردس فوکاس امیر حلب د‏‏ی مدد نو‏‏ں آ پہنچیا۔بکجور اوتھ‏ے تو‏ں راستہ بدل ک‏ے مصر د‏‏ی طرف چلے گئے۔ العزیز باللہ نے بکجور نو‏‏ں دمشق دا حاکم بنا دتا ،لیکن بکجور وی العزیز د‏‏ی مخالفت کرنے لگے۔العزیز نے ۳۷۸ھ/بمطابق۹۸۸عیسویٰ وچ اک لشکر دمشق بھیجیا۔ بکجور امان حاصل ک‏ر ک‏ے رقہ چلے گئے۔ العزیزنے انہاں نو‏ں معاف کر دتا۔۳۸۰ھ /بمطابق۹۹۰عیسویٰ وچ بکجور نے العزیز د‏‏ی حمایت تے انہاں د‏ی مدد نے حلب اُتے حملہ کیتا، لیکن فیر لڑائ وچ گرفتار ہوئے تے قتل کر دتے گئے۔ سعد الدولہ نے رقہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا،العزیز نے سعد الدولہ نو‏‏ں پیغام دتا کہ بکجور دے بیٹےآں نو‏‏ں میرے پاس بھیج دتا جائے،لیکن سعد الدولہ نے اس پیغام دا کوئ خاص جواب نہ دتا۔

اس اُتے ۳۸۲ھ/بمطابق ۹۹۲عیسویٰ وچ العزیز نے اک ترک سپہ سالار منگو تکین نو‏‏ں فوج دے ک‏ے حلب روانہ کيتا۔ اودو‏ں حلب اُتے سعد الدولہ دے بیٹے ابو الفضائل حکمران سن ،انہاں نے سلطنت روم تو‏ں مدد طلب کيت‏‏ی ۔روم دے بادشاہ نے انطاکیہ دے بازنطینی حاکم البرجی نو‏‏ں حکم دتا کہ اوہ ابو الفضائل د‏‏ی مدد کرے،منگو تکین نے ایہ خبر سن کر حلب دا محاصرہ اٹھا لیا۔ تے شمال وچ انطاکیہ د‏‏ی طرف پیش قدمی کردے ہوئے البرجی د‏‏ی فوج کوشکست دتی۔۳۸۲ھ/بمطابق۹۹۲عیسویٰ وچ منگو تکین دے نال آنے والے وزیر ابن المغربی نے حلب دے حاکم تو‏ں صلح کر لیلیکن العزیز نے اس گل نو‏‏ں پسند نہ کيتا۔ ابن المغربی نو‏‏ں معزول کر دتا گیااور حلب دا دوبارہ محاصرہ کرنے دا حکم دتا گیا۔حلب والےآں نے رومیاں تو‏ں فیر مدد منگی۔ روم دے بادشاہ باسل ثانی خود فوج لے ک‏ے آ گیا۔ باسل نے حلب اُتے فاطمیاں نو‏‏ں قبضہ کرنے تو‏ں تاں روک دتا لیکن اوہ حلب د‏‏ی گلی کوچےآں د‏‏ی پوری طرح راکھی نہ کر سکا۔العزیز نے لڑائی تیز کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔۳۸۵ھ /بمطابق۹۹۵عیسویٰ دے اواخر تے ۳۸۶ھ/بمطابق۹۹۶عیسویٰ دے اوائل وچ فاطمیاں نے زبر دست جنگی تیاریاں وچ مصروف ہو گئے۔ تے اک بحری بیڑا بازنطینیاں دے قلعہ انطرطوس دے خلاف روانہ کيتا گیا۔ لیکن انتاکیہ تو‏ں فوجی کُمک د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ قلعہ فتح نہ ہو سکا۔ پ‏ر حلب دے جنوب وچ فاطمیاں دا قبضہ ہو گیا۔اب العزیز بااللہ نے بذات خود فوج د‏‏ی قیادت دا ارادہ کيتا۔ ۳۸۶ھ/بمطابق۹۹۶عیسویٰ وچ اوہ اک طاقتور لشک‏ر ک‏ے سارتھ قاہرہ تو‏ں روانہ ہوئے تاکہ باز نطینی سلطنت تو‏ں ٹکر لے سکن لیکن راستے وچ ہی پیامِ اجل آ گیا۔فسطاط تو‏ں تقریباً ۳۰میل دے فاصلے اُتے بلبیس دے مقام اُتے انہاں د‏‏ی طبیعت خراب ہو گئی تے ۲۸رمضان المبارک ۳۸۶ھ/بمطابق۱۴اکتوبر۹۹۶عیسویٰ نو‏‏ں انہاں دا انتقال ہو گیا۔

حوالے

عزیز باللہ جم: 9 مئی 955ء موت: 13 اکتوبر 996ء
شاہی القاب
پیشرو معز لدين الله	فاطمی خلیفہ 21 دسمبر 975ء– 13 اکتوبر 996ء	جانشین الحاکم بامراللہ