صمصام الدولہ شاہنواز خان
صمصام الدولہ شاہنواز خان (پیدائش: 28 فروری 1700ء– وفات: 11 مئی 1758ء) سلطنت مغلیہ دے دورِ زوال وچ مغل مؤرخ، مدبر تے دکن وچ نظام دے وزیر سن ۔ اُنہاں دی تصنیف مآثر الامراء عہدِ اکبری توں لے کے عہدِ عالمگیری تک دے امرا دی سوانح تے واقعات اُتے مشتمل اے۔
ناں و خطاب
سودھوشاہنواز خان دا اصل ناں عبد الرزاق حسین سی تے اوہ شاہنواز خان دے ناں توں مشہور ہوئے۔ مؤرخین نے ناں صمصام الدولہ شاہنواز خان شہید خوافی اورنگ آبادی لکھیا اے۔ صمصام الدولہ دا خطاب نظام دکن نواب ناصر جنگ نے دتا جس دے بعد شاہنواز خان صمصام الدولہ دے ناں توں پکارے جاندے سن ۔ شاہنواز خان دے ناں دے نال شہید دا اضافہ اُنہاں دی شہادت دی طرف منسوب اے جو بعد دے مؤرخین نے لکھیا اے۔ اورنگ آباد وچ اقامت دے سبب اوہ اورنگ آبادی اکھوائے۔
ولادت
سودھوشاہنواز خان دی پیدائش بروز اتوار 9 رمضان المبارک 1111ھ مطابق 28 فروری 1700ء نوں لاہور وچ ہوئی[۱]۔ انسائیکلوپیڈیا الاسلامیہ دے مقالہ نگار نے تریخ پیدائش 28 رمضان المبارک 1111ھ مطابق ہفتہ 20 مارچ 1700ء لکھی اے جو درست نہيں۔[۲] شاہنواز خان غالباً 7 برس دے سن جدوں مغل شہنشاہ اورنگزیب عالمگیر نے وفات پائی۔
خاندان
سودھوشاہنواز خان دے خاندان وچ سوائے اُنہاں دے پردادا امیر کمال الدین حسین تے اُنہاں دے فرزند میر عبد الحئی خان دے کِسے دے متعلق معلومات میسر نہيں۔ شاہنواز خان دے آباؤ اجداد دا تعلق خراسان دے علاقہ خواف توں سی جس دے باعث اوہ خوافی کہلاندے سن ۔ شاہنواز خان دا تعلق خراسان دے اک سادات گھرانے توں سی ۔ شاہنواز خان دے پردادا امیر کمال الدین حسین مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دے عہد وچ ہندوستان آئے تے شاہی ملازمت اختیار کيتی۔
ابتدائی حالات تے شاہی دربار توں وابستگی
سودھوشاہنواز خان دی عمر دے ابتدائی سال لاہور وچ گزرے۔ حالتِ شباب وچ ہی اورنگ آباد جا پہنچے تے نواب نظام الملک آصف جاہ اول دی ملازمت وچ آ گئے۔ جلد ہی نواب نے اُنئيں صوبہ برار دا دیوان مقرر کر دتا۔ شاہنواز خان دے نواب نظام الملک آصف جاہ اول دے فرزند نواب ناصر جنگ توں مخلصانہ تعلقات سن ۔ 1154ھ/ 1741ء وچ نواب ناصر جنگ نے جدوں اپنے والد نواب نظام الملک آصف جاہ اول دے خلاف علم بغاوت بلند کیتا تاں شاہنواز خان شریکِ حال سی ۔ نواب نظام الملک آصف جاہ اول نے بروز اتوار 23 جولائی 1741ء نوں ناصر جنگ نوں عیدگاہ میدان، اورنگ آباد وچ شکست دتی تاں شاہنواز خان وی گرفتار کرلئی گئے تے اِنئيں صوبہ برار دی دیوانی توں معزول کر دتا۔ اِس واقعہ دے بعد شاہنواز خان شاہی معتوب دی حیثیت توں عمر بسر کردے رہے۔ ایہ زمانہ تقریباً 9 سال تک محیط اے۔ اِسی عرصہ وچ شاہنواز خان نے اپنی مشہور تصنیف مآثر الامراء دی ابتدا دی تے 5 سال دی مدت وچ مسلسل محنت دے بعد اِس کتاب دا بہت سا حصہ مدون کر ليا۔
1160ھ/ 1747ء وچ نواب نظام الملک آصف جاہ اول نے شاہنواز خان دا قصور معاف کر دتا تاں اُنئيں دوبارہ اُنہاں دے سابقہ عہدہ دیوانی صوبہ برار اُتے بحال کر دتا۔یکم جون 1748ء نوں نواب نظام الملک آصف جاہ اول دی وفات ہوئی تاں نواب ناصر جنگ تخت نشاں ہوئے۔ نواب ناصر جنگ نے شاہنواز خان نوں وزیر مقرر کر دتا۔ 16 دسمبر 1750ء نوں نواب ناصر جنگ دی وفات ہوئی تے نواب محی الدین مظفر جنگ ہدایت دے عہد وچ شاہنواز خان گوشہ نشینی وچ رہے۔ نواب نظام صلابت جنگ 13 فروری 1751ء نوں تخت نشاں ہوئے تاں اُنہاں نے شاہنواز خان نوں صمصام الدولہ دا خطاب دے کے اپنا وکیل مقرر کر دتا۔ فروری 1751ء توں مئی 1758ء تک اِسی عہدہ اُتے فائز رہے۔
آخری ایام
سودھوفرانسیسی ایسٹ انڈیا کمپنی اٹھارہويں صدی عیسوی دے وسط تک جنوبی ہندوستان وچ اپنے قدم گاڑنے دے لئی سرتوڑ کوششاں کر رہی سن تے نظام حیدرآباد دکن توں مختلف قسماں دی شورشاں وچ مصروف رہے۔ شاہنواز خان فرانسیسیاں دی مخالفت کیتا کردے سن، اوہی فرانسیسی 1170ھ/ 1756ء وچ اُنہاں نوں زِیر کرنے وچ کامیاب ہوئے گئے۔ بروز جمعرات 3 رمضان المبارک 1171ھ مطابق 11 مئی 1758ء نوں فرانسیسیاں توں اک جھڑپ وچ شاہنواز قتل کردیے گئے۔ اک غیر معتبر روایت دے مطابق اُنئيں فرانسیسی گورنر جنرل مارکوئیس دتی بسے کاستیلناؤ نے اپنے ہتھ توں گولی مار دے قتل کر دتا سی، مگر ایہ روایت غیر مصدقہ اے، البتہ پہلی روایت جو محققاں تے مؤرخین دے نزدیک قابل قبول اے، اوہ ایہی اے کہ اوہ فرانسیسیاں توں اک جھڑپ دے دوران قتل ہوئے۔[۲] شاہنواز خان دی تدفین موجودہ اورنگ آباد (مہاراشٹر) وچ ہوئی مگر ہن کوئی نئيں جاندا کہ ایہ مؤرخ کس مقام اُتے آسودہ خاک اے ؟۔
بحیثیتِ مؤرخ
سودھوتفصیلی مضمون پڑھیاں: مآثر الامراء
بحیثیتِ مؤرخ شاہنواز خان نے سلطنت مغلیہ دے امرا دے متعلق حقائق و سوانح تحریر وچ لاندے ہوئے اپنی تصنیف مآثر الامراء قلمبند کيتی۔ اِس کتاب وچ مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دے عہد توں لے کے اورنگزیب عالمگیر دے عہد تک دے مغل امرا تے دکن دے امرا دی سوانح تے واقعات موجود سن ۔ اٹھارہويں صدی عیسوی دے نصفِ اول تک شاہنواز خان اپنی ذات وچ اوہ منفرد مؤرخ سن جنہاں نے مغل امرا تے مدبرین دے حالاتِ زندگی سے متعلق کتاب تصنیف کيتی۔ اِنہاں تمام مغل امرا تے مدبرین دا تذکرہ حروفِ تہجی دے اعتبار توں تحریر کیتا گیا اے۔
بہارستان سخن
سودھومآثر الامراء دے علاوہ شاہنواز خان نے اک ہور کتاب بناں بہارستان سخن وی تصنیف کيتی سی جس وچ فارسی زبان دے ابتدائی شاعر توں لے کے مصنف دے زمانہ تک دے تمام مشاہیر و شاعر دے تذکرہ ہائے جمع کیتے گئے سن ۔ ایہ کتاب 9 طبقات وچ منقسم اے۔ اِس دے دو نسخے کتب خانہ آصفیہ، حیدرآباد دکن وچ موجود نيں۔[۱]