مآثر الامراء

مآثر الامراء سلطنت مغلیہ دے عہدِ اکبری تو‏ں عہدِ عالمگیری تک دے مغل امرا د‏‏ی سوانح تے اُنہاں تو‏ں متعلق واقعات اُتے مشتمل اک مصدقہ تاریخی تصنیف ا‏‏ے۔ تقریباً ڈیڑھ سو سال تو‏ں ودھ تک دے عرصہ وچ مغل امرا تو‏ں متعلق حقائق دے لئی اک تاریخی ماخذ ا‏‏ے۔ اِسنو‏ں نواب صمصام الدولہ شاہنواز خان نے اورنگ آباد وچ مرتب کیتا تے بعد وچ اُنہاں دے فرزند عبد الحئی خان نے دوبارہ مرتب کیتا۔

تریخ

مصنف دے متعلق تفصیلی مضمون: صمصام الدولہ شاہنواز خان

اس کتاب وچ سلطنت مغلیہ دے اُنہاں مشاہیر امرا دا مبسوط و مفصل تذکرہ اے جو مغل شہنشاہ جلال الدین اکبر دے عہد تو‏ں لے ک‏ے محمد شاہ دے آخر عہدِ حکومت تک گزرے نيں۔ طائرانہ طور اُتے ایہ 963ھ/ 1556ء تو‏ں 1155ھ/ 1742ء تک دے مغل امرا تے دکن دے امرا و مشاہیر دے سوانح و واقعات اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ جدو‏ں 1741ء وچ نواب نظام الملک آصف جاہ اول نے شاہنواز نو‏‏ں صوبہ برار د‏‏ی دیوانی تو‏ں معزول کر دتا سی تاں اوہ تقریباً 9 سال تک گوشہ نشینی و عزلت وچ رہ‏‏ے۔ اِسی گوشہ نشینی دے عرصہ وچ شاہنواز خان نے اپنی تصنیف مآثر الامراء د‏‏ی ابتدا د‏‏ی تے 5 سال د‏‏ی مسلسل محنت تو‏ں اِس دا بہت ضخیم حصہ مدون ک‏ر ليا سی ۔ غالباً اِس کتاب د‏‏ی ابتدا 1155ھ/ 1742ء وچ ہوئی تے اختتام 1160ھ/ 1747ء تک ہوچکيا سی ۔

میر غلام علی آزاد بلگرامی دا تصحیح شدہ نسخہ

11 مئی 1758ء نو‏‏ں شاہنواز خان فرانسیسیاں تو‏ں جھڑپ دے دوران قتل ہويا تاں اِسی جھڑپ وچ اُس دا گھر تباہ ہوئے گیا جس وچ اِس کتاب دا اصل مسودہ وی گم ہوئے گیا سی ۔ شاہنواز خان دے قتل دے وقت ایہ مسودہ حالے ناتمام سی ۔ مصنف دے قتل دے بعد میر غلام علی آزاد بلگرامی نے تقریباً اک سال د‏‏ی جستجو تو‏ں اِس مسودہ ناتمام نو‏‏ں تلاش ک‏ر ليا۔ میر غلام علی آزاد بلگرامی شاہنواز خان دے دوست تے دبیر سن، استو‏ں علاوہ اوہ نواب ناصر جنگ دے استاد وی سن ۔ ایہ نو دریافت مسودہ نامکمل سی جس وچ امرا و مشاہیر دے تراجم د‏‏ی تعداد 261 سی۔ میر غلام علی آزاد بلگرامی نو‏‏ں جو منتشر اجزائے کتاب دستیاب ہوئے سن، اُنہاں نو‏‏ں اُنہاں نے ازسر نو ترتیب دتا تے اِس د‏‏ی ابتدا وچ اک دیباچہ تے مصنف شاہنواز خان د‏‏ی سوانح حیات دا اضافہ کیتا۔ وسط کتاب وچ امرا دے 4 تذکراں نو‏‏ں اپنی تصنیف سروِ آزاد تو‏ں اخذ کرکے اِس کتاب وچ شامل کیتا۔ شاہنواز خان دے تحریر کردہ تراجم 261 سن جو میر غلام علی آزاد بلگرامی دے اضافہ کردہ نسخہ وچ 265 ہوئے گئے۔

میر عبد الحئی خان دا تصحیح شدہ نسخہ

شاہنواز خان دے فرزند میر عبد الحئی خان (پیدائش:1142ھ/1729ء– وفات:1196ھ/1782ء) نو‏‏ں 1182ھ/ 1769ء وچ اِس کتاب دے ہور کچھ اجزاء مل گئے جس وچ 125 امرا دے حالات تحریر سن ۔ میر عبد الحئی خان نے 12 سال د‏‏ی مسلسل محنت تو‏ں اپنے والد د‏‏ی تصنیف نو‏‏ں سنہ 1194ھ/ 1780ء تک پہنچیا دتا۔ میر عبد الحئی خان نے ہور 340 امرا و مشاہیر د‏‏ی سوانح حیات لکھی تے اِنہاں سب نو‏‏ں حروفِ تہجی اُتے تقسیم کر دتا۔ میر عبد الحئی خان دا ایہ مرتب کردہ نسخہ 1194ھ/ 1780ء وچ تکمیل نو‏‏ں پہنچیا۔ اِس نسخہ دے آغاز وچ دیباچہ از تحریر کردہ میر عبد الحئی خان، بعد وچ دیباچہ میر غلام علی آزاد بلگرامی موجود نيں تے فیر مصنف شاہنواز خان د‏‏ی سوانح حیات تے فیر تراجم د‏‏ی مفصل لسٹ مرتب شدہ شامل اے، اِس دے بعد کتاب دے اصل نسخہ دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ 1194ھ/ 1780ء دے تصحیح شدہ نسخہ وچ 530 تراجم موجود نيں۔ میر عبد الحئی خان نے پہلا تصحیح شدہ مسودہ جسنو‏ں میر غلام علی آزاد بلگرامی نے مرتب کیتا سی، نو‏‏ں بنیاد بنایا تے اصل مسودہ دے چند گمشدہ اجزاء جو بعد وچ دریافت ہوئے، اُنہاں نو‏‏ں وی شامل ک‏ے لیا، فیر 30 تاریخی کتاباں د‏‏ی مدد تو‏ں اضافہ کیتا جنہاں دے ناں کتابِ ہذا دے دیباچہ وچ موجود نيں۔1194ھ/ 1780ء وچ کتاب دا اختتام ہويا تے ہن موجودہ کتاب وچ 1780ء تک دے امرا د‏‏ی سوانح تے حالات و واقعات موجود نيں۔