شان الحق حقی
شان الحق حقی اردو بولی دے ممتاز ماہر لسانیات، محقق، نقاد، مترجم تے شاعر سن۔
جیون تے کم
سودھو1917ء نوں شان الحق حقی دہلی وچ پیدا ہوئے۔ آپ نے ابتدائی تعلیم دہلی وچ حاصل کيتی، سینٹ اسٹیفن کالج، علی گڑھ یونیورسٹی توں بی اے تے دہلی یونیورسٹی توں انگریزی ساہت وچ ماسٹرز کيتا۔ تقسیم ہند دے بعد ہجرت کر کے کراچی آگئے۔ شان الحق حقی، شیخ عبدالحق محدث دے خانواد ے توں سن تے مولوی احتشام الدین عرف ناداں دہلوی دے فرزند، انہاں دے والد نے دیوانِ حافظ تے رباعیات عمر خیام نوں اردو وچ منتقل کيتا۔ حقی صاحب نوں انہاں دے بزرگ دوست چاند صاحب وی کہندے سن ۔ آپ مختلف علمی رسالے و جریدے دے مدیر رہے، ہور قومی محکمہ اطلاعات، اشتہارات و مطبوعات و فلم سازی توں منسلک رہے۔ ترقی اردو بورڈ (کراچی) تے مقتدرہ قومی بولی دے لئی گراں قدر علمی خدمات انجام دتیاں۔ آپ کثیراللسان محقق سن تے اردو، عربی،فارسی، انگریزی، ہندی، سنسکرت، ترکی تے فرانسیسی زباناں اُتے عبور رکھدے سن ۔ جدیدآکسفورڈ اردو انگریزی ڈکشنری آپ ہی دی مرتب کردہ اے۔
تارِ پیراہن (منظومات)، نکتہ راز (مضامین)، خیابانِ پاک، نشیدِ حریت، ارتھ شاستر (ترجمہ) تے انجان راہی آپ دی اہم کاوشاں نيں۔ انہاں نے اپنی زندگی وچ بہت زیادہ تے متنوع کم کيتا۔ ایويں محسوس ہُندا اے کہ انہاں دے علمی کارنامےآں دی اس قدر پذیرائی نئيں ہوئی جس قدر ہونی چاہیے تھی۔ایہی وجہ توں کہ انہاں دا یوم پیدائش تے یوم وفات خاموشی توں گزر جاندا اے۔ شان الحق حقی خود نمائی نوں ناپسند کردے سن تے نسبتاً تنہائی پسند سن ۔ آپ نوں اپنے کم توں اِنّا لگائو سی کہ گھر والےآں نوں وقت نہ دے پاندے تے اس دی شکایت اکثر انہاں دے بچےآں نوں رہندی سی۔ اوہ اپنے کم وچ اس قدر مگن رہندے کہ انہاں نوں ایہ وی معلوم نہ ہُندا کہ انہاں دے بچے کس کلاس وچ زیر تعلیم نيں۔جداں کوئی مہمان آتا تے پوچھدا کہ فلاں بچہ کس کلاس وچ اے تاں بچے توں کہندے کہ بھئی بتائو کس کلاس وچ ہو‘‘۔وہ اٹھاراں اٹھاراں گھینٹے تک دفتر وچ گزار دتا کردے سن تے گھر صرف سونے جاندے سن ۔وہ بہت ذہین آدمی سن ، تھوڑ ے بھلکڑ وی سن ۔
1958ء وچ اردو لغت بورڈ دے قیام دے بعدآکسفورڈ انگریزی ڈکشنری دی طرز اُتے اردو دی اک جامع لغت مرتب کرنے جداں وڈا کم ہونا سی۔ اس وچ تاریخی اصولاں اُتے اردو دے تمام لفظاں نوں جمع کيتا جانا سی۔ بابائے اردوبورڈ دے پہلے چیف ایڈیٹر سن تے انہاں دے سیکریٹری سن حقی صاحب۔ انہاں نے کتاباں نوں جمع کرنے توں لے کے سٹاف دی بھرتی تک تمام امور خوش اسلوبی، دلجمعی تے محنت توں سرانجام دتے۔ اگرچہ انہاں نوں ناگوار حالات دی وجہ توں بورڈ نوں خیرآباد کہنا پيا لیکن تب تک اردو لغت مرتب کرنے دا بہت سا کم ہوئے چکيا سی۔وہ اردو لغت بورڈ توں کم و بیش 17سال منسلک رہے۔ شان الحق حقی نے بھر پور زندگی بسر کيتی۔ بلاشبہ اوہ اک ہمہ جہت شخصیت دے مالک سن تے انہاں نے متعدد حیثیتاں وچ خدمات سرانجام دتیاں لیکن شاید انہاں نوں سب توں زیادہ محبت لغت نگاری توں تھی۔ان دی تیار کردہ آکسفورڈ انگریزی اردو لغت طلبہ توں لے کے اہل علم تک سب دے گھراں دی زینت بنی۔ انہاں نوں اردو لفظاں دے تلفظ اُتے عبور حاصل سی تے ايسے لئی انہاں دی تیارکردہ فرہنگِ تلفظ‘‘ اپنی مثال آپ اے۔ تراجم اورشاعری توں لے کے صحافت تک ہر جگہ انہاں دیاں تحریراں وچ اردو دی چاشنی تے لفظاں دا تنوع دکھادی دیندا اے۔ انہاں نے بہت لکھیا تے کمال لکھیا۔ اک اندازے دے مطابق60 توں ودھ کتاباں لکھياں۔ انہاں دا تعلق اک علمی گھرانے توں سی۔ انہاں نے بہت ساریاں کہانیاں لکھنے دے علاوہ حافظ اک مطالعہ تے ترجمان الغیب ورگی کتاباں تخلیق کيتیاں تے دیوان حافظ دا منظوم ترجمہ کيتا۔اس دے نال نال اک لغت وی مرتب کيتی۔شاخسانے ‘‘ انہاں دے افسانےآں اُتے مبنی بہت عمدہ کتاب اے ۔بچےآں دی مشہور نظم اے خدا میرے ابو سلامت رہیں‘‘لکھی۔ شان الحق حقی دی معروف تخلیقات وچ نظماں دے دو انتخاب تار پیراہن‘‘، حرف دل رس‘‘، غزلاں دا مجموعہ دل دی زبان‘‘ ادبی تنقید دی کتاب نقد ونگارش‘‘، ،،مقالاتِ ممتاز‘‘، کہانیاں دا مجموعہ شاخسانے‘‘، ملی شاعری دا انتخاب شہید حریت‘‘ ، مضامین نکتہ راز‘‘ تے مختلف زباناں دی شاعری دا ترجمہ درپن درپن‘‘، انتخاب کلام ظفر‘‘، لسانی مسائل ولطائف‘‘، آئینہ افکار غالب‘‘، نوک جھونک‘‘، سہانے ترانے‘‘ شامل نيں۔ اس دے نال بین الاقوامی اہم مضامین دا اردو ترجمہ تیسری دنیا‘‘، بنگالی شاعر قاضی نذرالاسلام دی نظماں دا اردو ترجمہ صوراسرافیل‘‘، پاکستان دے چالیس لوک شاعر دے کلام دا انتخاب شامل اے۔ ایہ لسٹ نامکمل اے ۔ان دیاں کتاباں دنیا دی بیشتر اہم لائبریریاں سمیت لائبریری آف کانگریس تے یونیورسٹی آف ٹورنٹو لائبریری وچ وی موجود نيں۔نوجوان نسل نال تعلق رکھنے والے شاید کم ہی افراد نوں معلوم ہوئے کہ اس معروف غزل دے خالق حقی صاحب نيں: تسيں توں الفت دے تقاضے نہ نبھائے جاندے ورنہ سانوں وی تمنا سی کہ چاہے جاندے دل دے ماراں دا نہ کر غم کہ ایہ اندوہ نصیب زخم وی دل وچ نہ ہُندا تاں کراہے جاندے۔ بعد وچ شان الحق حقی کینیڈا منتقل ہوگئے تے 11اکتوبر 2005ء کواونٹیوریو وچ 87سال دی عمر وچ جگر دے عارضے دے باعث اس جہان فانی توں کوچ کر گئے۔ شان الحق حقی نوں حکومت پاکستان نے ستارہ امتیاز توں وی نوازیا۔