سید ثاقب اکبر
سید ثاقب اکبر | |
---|---|
جم |
|
وفات |
|
ترمیم |
جناب ثاقب اکبر چیئرمین البصیرہ ٹرسٹ علمی حلفےآں وچ جانی پہچانی شخصیت نيں۔ علم و تحقیق دا میدان ہوئے ،محافل شعر و سخن ہاں یا اہم عالمی معاملات اُتے مذاکرے،ملکی مسائل اُتے رائے دا اظہار ہوئے یا سماجی خدمات،مذہبی علوم اُتے ریسرچ ہوئے یا اسکالرز تے طالبان علم دی راہنمائی کسی وی شعبہ زندگی وچ آپ دی خدمات تے کوششاں کسی تعارف دی محتاج نئيں۔آپ نے تحصیل علم دے دوران ہی اپنے آپ نوں اک سماجی کارکن تے رہنما دے طور اُتے منوایا۔بیرون ملک حصول تعلیم دے دوران وچ ہی علمی دنیا وچ آپ دے عمق نظر تے وسعت مطالعہ دا اعتراف کيتا جانے لگا۔اسی دوران وچ آپ نے محسوس کيتا کہ عصر حاضر دے مفکرین اسلام دے افکار نوں اہل وطن تک پہچانیا ضروری اے۔ اس احساس نے آپ نوں ترجمے دی طرف راغب کيتا۔اس دے نال نال آپ نے اک ایداں دے ادارے دی بنیاد رکھی جس دا مقصد مختلف علمی امور اُتے تحقیق تے علمی مصادرو منابع دا ترجمہ تے اشاعت سی۔ اس مقصد دے لئی آپ نے محققاں تے مترجمین دی تربیت تے تیاری دے سلسلے دا وی آغاز کيتا۔ آپ دی سرگرمیاں دا اک حصہ ادبی وی اے ۔گاہے گاہے ادبی محافل وچ آپ اپنی تمام تر تحقیقی تے سماجی مصروفیات دے باوجود شرکت کردے نيں۔ آپ خود وی ایسی محافل دا اہتمام کردے نيں۔ قومی اخبارات وچ آپ دے کالم ''جہان دگرگوں'' اور ''در خیال'' دے عنوان توں شائع ہُندے نيں۔ دینی، سماجی، ملکی تے بین الاقوامی موضوعات اُتے آپ دے مضامین تے کالم متواتر شائع ہُندے رہندے نيں۔ ثاقب اکبر دی علمی خدمات علم دوست خواتین و حضرات دے لئی سرچشمہ دی حیثیت رکھدے نيں۔ مختلف یونیورسٹیاں دے ریسرچ سکالرز آپ توں راہنمائی دے لئی رجوع کردے رہندے نيں۔ آپ تقریبا ۵۰ جلداں اُتے مشتمل تالیفات تے تراجم دا سرمایہ دانش دوست حلقے دے سپرد کر چکے نيں۔ آپ نے بیک وقت تفسیر، سیرت، سوانح، علم کلام، عالم اسلام دے مسائل تے پاکستان دے مسائل جداں موضوعات اُتے قلم اٹھایا۔ دنیائے شعر و ادب وچ آپ دی خدمات اس اُتے مستزاد نيں۔[۱]
خاندانی پس منظر و ابتدائی تعلیم
سودھوجناب سید ثاقب اکبر لاہور دے نواحی علاقے جھگیاں جودھا دے اک نقوی البخاری خانوادے نال تعلق رکھدے نيں۔ آپ دے آباو اجداد اہل علم و عرفان نيں۔ جناب سید ثاقب اکبر دے دادا پیر سید امام علی شاہ قادری نوشاہی سلسلے وچ بیعت ہوئے۔[۲] سید امام علی شاہ دا مزار جگھیاں جودھا وچ مرجع خلائق اے آپ اک صاحب کرامت بزرگ سن ۔ سید ثاقب اکبر پیر سید امام علی شاہ دے فرزند سید اکبر علی شاہ دے سب توں وڈے بیٹے نيں۔ جناب سید ثاقب نے ابتدائی تعلیم اسلامیہ ہائی سکول بیرون بھاٹی دروازہ لاہور توں حاصل کيتی، گریجویشن ایم اے او کالج لاہور نال کیندی۔ اس دے بعد یو ای ٹی لاہور توں سٹی اینڈ ریجنل پلاننگ دے شعبے وچ انجینیئرنگ دی ڈگری حاصل کيتی۔ جناب سید ثاقب اکبر 1989ماں چند ہور رفقاء دے ہمراہ دینی تعلیم دے حصول دے لئی قم المقدسہ ایران چلے گئے۔ جتھے توں فراغت دے بعد انہاں رفقاء دے ہمراہ پاکستان تشریف لیائے تے ایتھے اک علمی و تحقیقی ادارے اخوت اکادمی دی بنیاد رکھی۔
اخوت ریسرچ اکادمی
سودھواخوت اکادمی دی بنیاد 1995 وچ رکھی گئی ۔پاکستان وچ موجود کئی اسکالرز اس علمی ادارے توں وابستہ رہے ۔اس اکادمی وچ تفسیر قرآن،علوم حدیث، کلام جدید، فقہ، اصول فقہ تے فلسفہ جداں بنیادی اسلامی علوم دے حوالے توں مختلف کم کیتے گئے۔اسی طرح قومی و بین الاقوامی سطح اُتے منعقد ہونے والے سیمینارز دے لئی علمی، اخلاقی تے معلوماتی موضوعات پرتحقیقی مقالے لکھے گئے تے ایہ سلسلہ حالے تک استقامت توں جاری اے۔ اس اکیڈمی دے تحت کئی اک تحقیقی مجلات دا اجرا کيتا گیا جنہاں وچ ماہنامہ پیام تے سہ ماہی المیزان قابل ذکر نيں۔ سہ ماہی المیزان کئی برس تک جاری رہیا البتہ پیام دی اشاعت دا سلسلہ قائم اے ۔اس دا مقصد تشنگان علم دی تحقیقی پیاسنوں بجھانا،اور معاشرے وچ حقیقی اسلامی اقدار دا فروغ اے ۔پاکستان وچ موجود وکھ وکھ مسائل دے حل دے لئی اک مخلصانہ تے ذمہ دارانہ موقف دا اظہار وی اس مجلے دی ترجیحات وچ شامل رہیا اے ۔اسی طرح پاکستان وچ محقیقن تے مترجمین دی تربیت دے لئی باقاعدہ ادارےآں دی کمی نوں محسوس کردے ہوئے آپ نے اخوت ریسرچ اکیڈمی وچ باقاعدہ ریسرچ اینڈ ٹرانسلیشن سیکشن قائم کيتا جتھے مترجمین تے محققاں دی تربیت دا اہتمام کيتا جاندا اے ۔ذمہ دارانہ صحافت دے شعبے وچ وی جناب ثاقب اکبر دی خدمات بہت زیادہ نيں۔وہ نہ فقط خود مختلف ملکی،بین الاقوامی،سیاسی تے سماجی موضوعات پرلکھدے نيں بلکہ اس سلسلے وچ انہاں نے تربیت دا اک نظام وی قائم کر رکھیا اے ۔ان دے تربیت یافتہ دسیاں صحافی اس وقت عملی صحافتی خدمات سر انجام دے رہے نيں۔ [۳]
البصیرہ ٹرسٹ
سودھوساڈی رائے وچ اج دے انسان دی بنیادی مشکل۔۔۔اللہ تعالیٰ تے جہان ماورائے مادہ توں اس دا عدم تعلق یا تعلق دی کمزوری اے۔ ضرورت اے کہ اس تعلق نوں قائم کيتا جائے تے اس دی تقویت کيتی جائے۔ اوہ عناصر جو اس تعلق وچ حائل نيں اوہ اسنوں کمزور کرنے دا باعث بندے نيں انہاں دے خلاف جہاد اج دا کارپیغمبری اے۔ مذہبی۔۔۔فرقہ وارانہ۔۔۔ لسانی، نسلی تے علاقائی تعصب ساڈی رائے وچ ارتباط باخدا وچ حائل عناصر وچوں نيں۔ انبیاء دے ناں لیواواں نے انہاں دی تعلیمات دی بنیاداں تے مقاصد نوں نظر انداز کردتا اے تے انہاں توحید دے عظیم علمبرداراں نوں بت بنا لیا اے۔ مذہب زیادہ تر ذاتی، شخصی تے انفرادی مسئلہ بن گیا اے تے اجتماعی زندگی توں نکل گیا اے۔ اس امر دا حقیقی شعور مذہب دے علمبرداراں نوں وی کم اے۔ دین دی آفاقی قدراں نوں اجتماع اُتے شعوری طریقے توں حاکم کرنے دی اجتماعی جدوجہد دی شدت توں ضرورت اے۔ قومی ریاستاں دا موجودہ عالمی نظام مغربی استعماری طاقتاں نے اپنے شیطانی مفادات دے لئی قائم کيتا اے۔ اس طرح توں انھاں نے اللہ دے بندےآں نوں تقسیم کر کے رکھ دتا اے۔ خصوصاً مسلماناں دی سرزمینوںکو چھوٹے چھوٹے علاقےآں وچ ونڈ دتا گیا اے۔ انھاں نے انہاں اُتے اپنے مفادات دے محافظ حکمران مسلط کیتے نيں اورخود فیر اجتماعی تشکل اختیار کرنے دی طرف گامزن نيں تاکہ اپنی اجتماعی قوت توں چھوٹی تے کمزور قومی ریاستاں دے وسائل دی پرت مار دا سلسلہ جاری رکھ سکن۔ ہندوستان دی تقسیم انگریزاں نے اس طرح نال کیندی اے کہ اس خطے دے انسان مسلسل اس دے منفی اثرات دا شکارہیاں۔ ساڈی رائے وچ اج دے انسان دی بنیادی مشکل۔۔۔اللہ تعالیٰ تے جہان ماورائے مادہ توں اس دا عدم تعلق یا تعلق دی کمزوری اے۔ ضرورت اے کہ اس تعلق نوں قائم کيتا جائے تے اس دی تقویت کيتی جائے۔ اوہ عناصر جو اس تعلق وچ حائل نيں اوہ اسنوں کمزور کرنے دا باعث بندے نيں انہاں دے خلاف جہاد اج دا کارپیغمبری اے۔ مذہبی۔۔۔فرقہ وارانہ۔۔۔ لسانی، نسلی تے علاقائی تعصب ساڈی رائے وچ ارتباط باخدا وچ حائل عناصر وچوں نيں۔ انبیاء دے ناں لیوائاں نے انہاں دی تعلیمات دی بنیاداں تے مقاصد نوں نظر انداز کردتا اے تے انہاں توحید دے عظیم علمبرداراں نوں بت بنا لیا اے۔ مذہب زیادہ تر ذاتی، شخصی تے انفرادی مسئلہ بن گیا اے تے اجتماعی زندگی توں نکل گیا اے۔ اس امر دا حقیقی شعور مذہب دے علمبرداراں نوں وی کم اے۔ دین دی آفاقی قدراں نوں اجتماع اُتے شعوری طریقے توں حاکم کرنے دی اجتماعی جدوجہد دی شدت توں ضرورت اے۔ قومی ریاستاں دا موجودہ عالمی نظام مغربی استعماری طاقتاں نے اپنے شیطانی مفادات دے لئی قائم کيتا اے۔ اس طرح توں انھاں نے اللہ دے بندےآں نوں تقسیم کر کے رکھ دتا اے۔ خصوصاً مسلماناں دی سرزمینوںکو چھوٹے چھوٹے علاقےآں وچ ونڈ دتا گیا اے۔ انھاں نے انہاں اُتے اپنے مفادات دے محافظ حکمران مسلط کیتے نيں اورخود فیر اجتماعی تشکل اختیار کرنے دی طرف گامزن نيں تاکہ اپنی اجتماعی قوت توں چھوٹی تے کمزور قومی ریاستاں دے وسائل دی پرت مار دا سلسلہ جاری رکھ سکن۔ ہندوستان دی تقسیم انگریزاں نے اس طرح نال کیندی اے کہ اس خطے دے انسان مسلسل اس دے منفی اثرات دا شکارہیاں۔ ساڈے مطالعے دے مطابق تمام ادیان دی بنیادی کتاباں وچ بوہت سارے حقائق تے انبیاء دی تعلیمات کابہت سا حصہ موجود اے لیکن اس وچ شک نئيں کہ مسلماناں دے پاس موجود سرمایہ انہاں سب وچوں محفوظ تر اے۔ خصوصاً قرآن حکیم دا کسی انسانی دست برد توں محفوظ رہ کے اسيں تک پہنچ جانا انسانی تریخ دا عظیم معجزہ اے تے پروردگار دا اس زمین دے باسیاں اُتے خصوصی فضل و احسان اے۔ مسلماناں وچ بوہت سارے فرق دے باوجود ایداں دے عقیدتی تے عملی مشترکات موجود نيں جو انھاں اک امت تشکیل دینے دے لئی کافی نيں۔ شاید طاغوندی طاقتاں نوں ايسے امر دا ادراک اے جس دے باعث اج اللہ دی اس زمین اُتے انہاں دی بیشتر ابلیسی سازشاں دا شکار ایہی گئے گزرے مسلمان نيں تے سب توں زیادہ ظلم دا شکار اج دے مسلمان ہی نيں۔برصغیر دی تقسیم دے بارے وچ درستی و نادرستی دی بحث توں قطع نظر معروضی عالمی حالات دے تناظر وچ اسيں پاکستان دے وجود تے استحکام نوں بہت اہم سمجھدے نيں۔نظریات تے عقائد تاں آفاقی ہی ہونے چاہئاں لیکن اس امر توں صرف نظر نئيں کيتا جاسکدا کہ ہر انسان اس دنیا وچ زمان و مکان دی قید وچ اے۔ تریخ دے اک خاص دور تے اس زمین دے اک خاص علاقے۔۔۔ ايسے طرح خاص رنگ، نسل تے بولی تاں۔۔۔ ہور خاص حالات توں اس دا تعلق جبری ہُندا اے لیکن انسان دے ارادے دی قوت اسنوں فطری طور اُتے دعوت دیندی اے کہ تریخ دا رخ اپنی مرضی دی سمت وچ موڑنے دی جدوجہد کرے۔ معروضی حالات جتھے قوماں وچ فرق رکھدے نيں اوتھے اک ہی دور دے افراد دے لئی بسا بلکہ شاید ہمیشہ مختلف ہُندے نيں۔ اس دے باعث حکمت عملی دے تقاضے وی مختلف ہوجاندے نيں۔[۴]
البصیرہ دے اغراض و مقاصد
سودھووطن عزیز اسلامی جمہوریہ پاکستان دے مرکز اسلام آباد وچ اسلام دی عالمگیر انسانی اخوت دی تعلیمات تے دینی ،تعلیمی و فلاحی پروگرام دی بنیاد اُتے قائم البصیرہ ٹرسٹ اک ایسامنفرد ادارہ اے جس دی ضرورت اج اس سرزمین دا ہر اہل فکر و نظر شدت توں محسوس کررہیا اے ۔اج اسلام دی آفاقی تعلیمات نوں پس پشت ڈال دتا گیا اے ۔پیارے وطن پاکستان دی بقا استحکام نوں خطرات لاحق نيں۔جس سر زمین نوں الٰہی ہدایت دی روشنی وچ قوت اخوت عوام دا مظہر تے نمونہ ہونا چاہیے سی اس اُتے تعصب ،فرقہ واریت،کم نظری،شخصیت پرستی، جمود تے اغیارسے مرعوبیت دے سیاہ بادل ہر طرف چھائے ہوئے نيں۔ایداں دے وچ اس امر دی شدید تے فوری ضروری اے کہ اسلام دی آفاقی تعلیمات دے فروغ،پاکستان تے عالم اسلام دی حقیقی مشکلات دے مطالعہ، تحقیق تے انہاں دے حل دے لئی عالمانہ تے محققانہ تبادلہ خیال تے ہم آہنگی دے لئی جدوجہد دا بصیرانہ آغاز کيتا جائے۔
اس ضرورت دا احساس کردے ہوئے قدیم و جدید علوم توں وابستہ چند افراد نے جو انہاں مقاصد و نظریات اُتے ایمان رکھدے نيں، انہاں دے عملی تشکل دے لئی اللہ دی نصرت و توفیق توں البصیرہ دی بنیاد رکھی اے۔
البصیرہ دے قیام دے مقاصد
سودھو1۔۱سلام دی آفاقی تعلیمات دا فروغ تے اشاعت۔
2۔ہر قسم دے تعصب، فرقہ واریت، کم نظری، شخصیت پرستی، جمود تے منفی مرعوبیت دا مقابلہ۔
3۔انساناں دے لئی سعادت بخش دین دے انسانی پیغام دا احیا۔
4۔دور حاضر وچ نوع انسانی نوں درپیش بنیادی مسائل تے چیلنجاں دا ادراک تے انہاں دے حل دے مطالعاتی تے فکری روش دا فروغ۔
5۔پاکستان دیاں مشکلاں و مسائل دا مطالعہ تے انہاں دے علمی و تحقیقی حل دی جدوجہد۔
6۔ہر قسم دے فلاحی کماں دی انجام دہی تے جو افراد یا ادارے ایہ کم انجم دے رہے ہاں انہاں دے نال دست تعاون بڑھانا۔
اس ادارے دے پروگرام وچ شامل اے کہ:
اسلامی وطن پاکستان دی بقا و استحکام دے لئی درکار لٹریچر فراہم کیہ جائے۔
اسلام دے آسمانی و الٰہی پیغام و نظام دے مننے والےآں دے وچکار ٹھوس، آگاہانہ تے باغور ہم آہنگی تے اتحاد پیدا کيتا جائے۔
اہل تحقیق و جستجو دی علمی و تحقیقی امداد کيتی جائے۔
جدید و قدیم علوم تے انہاں دے ماہرین دے وچکار ہم آہنگی تے مطالعات و تحقیقات دا تبادلہ کيتا جائے۔
اہل علم و دانش دے درمیان اک علمی ارتباط پیدا کيتا جائے۔[۵]
سید ثاقب اکبر دے نظریات دا خلاصہ
سودھوآپ دے نظریات دے حوالے توں چند گلاں بنیادی حیثیت رکھدی نيں:
1۔ آپ کائنات دی مادی تعبیر نوں اس دا ناقص تصور قرار دیندے نيں تے اس دی روحانی تعبیر دے قائل نيں۔
2۔ آپ انسانی مساوات تے انسان دے اشرف المخلوقات ہونے دا نظریہ رکھدے نيں۔آپ دین دی آفاقی تے انسانی تعلیمات اُتے زور دیندے نيں تے اس دی محدود شناخت نوں جمود تے تعصب دا سرچشمہ گرداندے نيں۔
3۔ آپ نظریہ اجتہاد دے علمبردار نيں تے زمان و مکان دی تبدیلی توں حکم دی تبدیلی دے امکان اُتے مسلسل نظر رکھنے دی دعوت دیندے نيں۔
4۔ آپ انسانی وحدت،انسانی احترام تے قانونی مساوات نوں توحید پرستی دے معاشرتی مظاہر وچوں قرار دیندے نيں۔توحید پرستی ہی نوں آپ شخصیت پرستی تے ہر نوع دی غلامی توں نجات دے لئی ناگزیر عقیدہ قرار دیندے نيں۔
5۔ آپ آزادی فکر تے حریت عقیدہ دے پرچم بردار نيں، اس طرح توں کہ ہر کوئی دوسرے دے لئی اس آزادی و حریت دا عملی طور اُتے قائل ہوئے۔
6۔ آپ استعمار تے استثمار دی ہر شکل دے مخالف نيں تے استعماری قوتاں تے عناصر دے خلاف قوماں تے ملتاں دی جدوجہد دی حمایت کردے نيں۔
سید ثاقب اکبر دی علمی خدمات
سودھوجناب سید ثاقب اکبر اک عالم ، محقق، دانشور، شاعر، مترجم، ہونے دے نال نال سماجی تے سیاسی شخصیت وی نيں آپ دی گوناں گاں سیاسی تے سماجی مصروفیات دے باوجود آپ دی علمی خدمات وی کم نئيں آپ نے قرآنیات، عرفان، فلسفہ، جدید عصری مسائل ، سماجیات ، اخلاقیات ، اتحاد امت، بین الادیان ہم آہنگی ، حالات حاضرہ ، عالمی و علاقائی سیاسی مسائل، نعت، غزل ، مرثیہ ، سلام وغیرہ اُتے قلم جنبانی فرمائی اے۔ آپ دی متعدد کتاباں زیور طباعت توں آراستہ ہوئے چکيتیاں نيں جدوں کہ بہت سا کم تشنع اشاعت اے۔ آپ دی تالیفات تے تراجم دی لسٹ ذیل وچ درج دی جارہی اے۔
تالیفات
سودھوپاکستان دے دینی مسالک Archived 2020-10-21 at the وے بیک مشین
امت اسلامیہ دی شیرازہ بندی Archived 2020-10-21 at the وے بیک مشین
حروف مقطعات مختلف آراء دا تجزیاتی مطالعہ Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
زلیخا عشق مجازی توں عشق حقیقی تک Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
جماعت اسلامی اک حاصل مطالعہ Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
نبی مہربان دی مناجات رمضان Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
معاصر مذہبیات چند فکری تے سماجی پہلو Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
اسلام اک زاویہ نگاہ Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
رفیق محبوب ڈاکٹر محمد علی نقوی شہید Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
امام حسین علیہ السلام و کربلا چند اہل سنت اکابر دی نظر وچ Archived 2020-10-21 at the وے بیک مشین
تراجم
سودھوتریخ یعقوبی Archived 2020-10-21 at the وے بیک مشین
خطبات مطہری Archived 2020-10-21 at the وے بیک مشین
فطرت Archived 2020-10-21 at the وے بیک مشین
آئین تربیت Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
دعائے کمیل Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
شعری مجموعے
سودھونغمہ یقین (نعت ، منقبت ، سلام ) Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
شب دی شناسائی ( غزلیات) Archived 2020-10-20 at the وے بیک مشین
مقالات
سودھوجناب سید ثاقب اکبر دے متنوع علمی موضوعات اُتے لا تعداد علمی مقالات وی موجود نيں جو مختلف علمی جریدے تے ویب سائٹس اُتے شائع ہوئے چکے نيں۔ انہاں مقالات دی تعداد سینکڑاں وچ اے۔
سماجی و سیاسی خدمات
سودھوقاضی حسین احمد اپنی تقریظ وچ ہور لکھدے نيں:برادرم ثاقب اکبر صاحب حوزہ علمیہ قم دے فارغ التحصیل مستند عالم دین نيں لیکن اپنے آپ نوں کسی مذہبی فرقے توں منسلک کرنے دے بجائے امت دے اتحاد دے لئی کوشاں نيں۔[۶]
ملی یکجہتی کونسل دا پلیٹ فارم ايسے لئی وجود مین لیایا گیا اے ۔ اس کونسل دا احیاء کرنے وچ برادرم ثاقب اکبر صاحب دا اہم رول اے۔ اس وقت اوہ ملی یکجہتی کونسل دے ڈپٹی سیکریٹری جنرل نيں تے امت دے اتحاد دے لئی ہمہ تن کوشاں نيں۔[۶]
اتحاد امت دے لئی عملی کاوشاں
سودھوجداں کہ قاضی حسین احمد مرحوم نے لکھیا سید ثاقب اکبر نے ملی یکجہتی کونسل دے احیاء وچ اہم کردار ادا کيتا تے تادم تحریر آپ کونسل دے ڈپٹی سیکریریٹری جنرل دی خدمات انجام دے رہے نيں ايسے طرح آپ کونسل دے مرکزی دفتر دے وی مسئول نيں۔ کونسل دے علاوہ کئی اک دینی و مذہبی جماعتاں وچ کلیدی عہدےآں اُتے فائز نيں۔
- ↑ «البصیرہ». البصیرہ. بایگانیشده از اصلی در 2020-10-21. دریافتشده در 20-10-2020. تاریخ وارد شده در
|accessdate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ عباس, اسد (2012). جلوہ جلی پیر سید امام علی. اسلام آباد: البصیرہ پبلیکیشنز, 27-28.
- ↑ «صدر نشین». البصیرہ. بایگانیشده از اصلی در 2020-10-21. دریافتشده در 20-10-2020. تاریخ وارد شده در
|accessdate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «تعارف البصیرہ ٹرسٹ». بایگانیشده از اصلی در 2020-10-20. دریافتشده در 20-10-2020. تاریخ وارد شده در
|accessdate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ «اغراض و مقاصد». بایگانیشده از اصلی در 2020-10-21. دریافتشده در 20-10-2020. تاریخ وارد شده در
|accessdate=
را بررسی کنید (کمک) - ↑ ۶.۰ ۶.۱ اکبر, ثاقب (2014). امت اسلامیہ دی شیرازہ بندی. اسلام آباد: البصیرہ پبلیکیشنز, 4.