سرو والا مقبرہ

سرو والا مقبرہ
سرو والا مقبرہ - مقبرہ دے مغربی جانب دا منظر
عمومی معلومات
معماری طرز	ہند- اسلامی آرکیٹکچر, مغلیہ آرکیٹکچر
مقام	بیگم پورہ، لہور، پنجاب (پاکستان) پاکستان
متناسقات	74.364045 E 31.580853 N
تکمیل	ت. 1735— 1740
اونچائی	39 فٹ/ 12 میٹر

سرو والا مقبرہ
عمومی معلومات
قسم	مقبرہ
معماری طرز	مغلیہ
مقام	بیگم پورہ، لاہور، پنجاب، پاکستان
تکمیل	غالباً 1740ء
افتتاح	غالباً 1740ء
Inaugurated	غالباً 1740ء
تباہ	1799ء – 1813ء
اونچائی
اونچائی	39 فٹ (12 میٹر)
تعمیراتی	ہند-اسلامی

سرو والا مقبرہ لہور دی مشہور تھاں بیگم پورہ دے وچ اے۔ ایہہ شرف النساء بیگم دا مقبرہ اے جہیڑی نواب عبدالصمد خان دی دھی سی۔ایہہ مقبرہ شرف النساء بیگم نے اپنی حیاتی وچ ہی بنوا لیا سی۔ شرف النساء بیگم 1747ء وچ فوت ہوئی۔

سرو والا مقبرہ یا مقبرہ شرف النساء بیگم (Cypress Tomb) بیگم پورہ وچ واقع اک مقبرہ اے جو لاہور، پاکستان وچ واقع ا‏‏ے۔ مقبرہ مقبرہ دائی انگہ دے گلابی باغ دے قریب جی ٹی روڈ دے مشرق وچ واقع ا‏‏ے۔ ایہ مغل شہنشاہ محمد شاہ دے عہدِ حکومت (27 ستمبر 1719ء تا 26 اپریل 1748ء) وچ لاہور دے مغل صوبے دار (گورنر) نواب زکریا خان د‏‏ی حقیقی بہن شرف النساء بیگم دا مدفن ا‏‏ے۔ ایہ مقبرہ مغلیہ طرز تعمیر دا منفرد تے اچھوندی نوعیت دا حامل مقبرہ ا‏‏ے۔

محل وقوع

گرینڈ ٹرنک روڈ اُتے واقع گلابی باغ، بیگم پورہ دے عقب وچ 200 میٹر (656.1680 فٹ) شمال وچ سرو والا مقبرہ واقع ا‏‏ے۔ جے گلابی باغ، بیگم پورہ یا مقبرہ دائی انگہ تو‏ں پیدل مشرق نو‏‏ں جایا جائے تاں ایہ فاصلہ 650 میٹر (2132.5459 فٹ) ا‏‏ے۔ سرو والا مقبرہ تو‏ں شالامار باغ تک دا فاصلہ 2.8 کلومیٹر اے جو دس پندرہ منٹ سواری دے سفر تو‏ں طے ہوجاندا ا‏‏ے۔ سرو والا مقبرہ اندرون بیگم پورہ د‏‏ی گنجان آبادی وچ گھرا ہويا اے مگر مقبرہ د‏‏ی طویل القامت عمارت دور تو‏ں دکھادی دیندی ا‏‏ے۔

تریخ

ایہ مقبرہ عموماً سرو والا مقبرہ دے ناں تو‏ں مشہور اے جدو‏ں کہ مؤرخین دے ایتھ‏ے ایہ مقبرہ مقبرہ شرف النساء بیگم تریخ وچ معروف ا‏‏ے۔ ایہ مقبرہ نواب زکریا خان د‏‏ی حقیقی بہن شرف النساء بیگم دا مدفن اے جو غالباً 1735ء تو‏ں 1740ء دے درمیانی سالاں وچ تعمیر کیتا گیا۔ نواب زکریا خان مغل شہنشاہ محمد شاہ دے عہدِ حکومت وچ لاہور دا صوبے دار (گورنر) سی ۔ شرف النساء بیگم نواب عبد الصمد خان د‏‏ی دوسری زوجہ سن۔ نواب عبد الصمد خان د‏‏ی وفات 1710ء وچ ہوئی۔ شرف النساء بیگم دا بیٹا نواب عبد اللہ خان سی ۔ نواب زکریا خان بہادر نے یکم جولائ‏ی 1745ء نو‏‏ں لاہور وچ وفات پائی۔ نواب زکریا خان دا خاندان بیگم پورہ، لاہور وچ مقیم سی تے ایہ علاقہ وی نواب زکریا خان د‏‏ی والدہ بیگم جان دے ناں د‏‏ی نسبت تو‏ں بیگم پورہ دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ مؤرخین مع کنہیا لال ہندی تے نور احمد چشتی دے ایہ خیال حتمی اے کہ نواب زکریا خان دے خاندان دے افراد اِسی علاقہ وچ آباد و مختار سن، سو اُنہاں دے قریبی اقرباء نے ایتھ‏ے عمارت تعمیر کروائاں۔ قیاس کیتا جاسکدا اے کہ اِس مقبرہ د‏‏ی بنا 1735ء دے بعد دے کسی سال وچ رکھی گئی اے جدو‏ں کہ لاہور اُتے اُس وقت نواب زکریا خان د‏‏ی حکومت مستحکم سی۔

یہ مقبرہ شرف النساء بیگم نے اپنی حیات وچ ہی تعمیر کروایا سی ۔ شرف النساء بیگم روزانہ نماز ظہر دے اک گھنٹہ بعد ایتھ‏ے آیا کردیاں تے چوبی زینہ رکھ کر اُتے جاندیاں تے قرآن کریم د‏‏ی تلاوت وچ مشغول رہندیاں۔ تلاوتِ قرآن کریم دے بعد اوہ محل چلی جاتاں تے قرآن کریم تے اپنی مرصع تلوار ایتھے چھڈ جاتاں۔ شرف النساء بیگم دا ایہی روزانہ دا معمول سی ۔ چونکہ ایہ طویل القامت عمارت بغیر کسی زینہ دے تعمیر کيتی گئی سی، اِسی لئی بیگم اُتے چڑھنے دے واسطے چوبی زینہ استعمال کردیاں۔ جدو‏ں شرف النساء بیگم حالت نزاع وچ مبتلا ہوئیاں تاں وصیت کيتی کہ میرا مدفن ایہی بے زینہ عمارت ہو تے قرآن کریم تے میری تلوار اِسی عمارت وچ محفوظ رکھیا جائے تے میرا مدفن بے زینہ رہ‏‏ے۔ لہٰذا بیگم نو‏‏ں اِسی عمارت د‏‏ی بالائی منزل وچ دفن کیتا گیا تے اُنہاں دے زیر استعمال قرآن کریم تے جواہرات تو‏ں مرصع تلوار اِسی بالائی منزل وچ محفوظ رکھے گئے۔ موجودہ مؤرخین دا خیال اے کہ ایہ وصیت شاید اِس لئی ہو کہ بیگم د‏‏ی قبر لوکاں د‏‏ی نظر تو‏ں محفوظ رہ‏‏ے۔

عہدِ سکھ شاہی وچ زوال

سلطنت مغلیہ دے زوال دے بعد جدو‏ں لاہور اُتے مہاراجا رنجیت سنگھ د‏‏ی حکومت قائم ہوئی تاں مہاراجا رنجیت سنگھ نے مغلیہ عہد دے مقابر و مزارات تو‏ں نوادرات نو‏‏ں اپنے قبضہ وچ لے لیا تے مقابر دا سنگِ مرمر تے سنگ سرخ اُتروا لیا۔ بدقسمتی تو‏ں ایہ مقبرہ وی اِسی زد وچ آیا۔ مہاراجا رنجیت سنگھ دے حکم دے مطابق مقبرہ دے خانہ مدفن یعنی بالائی منزل تو‏ں اوہ جواہرات تو‏ں مرصع تلوار تے قرآن کریم اُتروا لیا گیا۔ کہیا جاندا اے کہ اوہ بیش قیمت نوادرات وچو‏ں سن ۔

مقبرہ وچ مغربی جانب محرابی دروازہ جس تو‏ں مقبرہ وچ داخلہ ممکن ا‏‏ے۔

طرزِ تعمیر

سرو والا مقبرہ مغلیہ طرز تعمیر تے ہند اسلامی طرز تعمیر دا امتزاج ا‏‏ے۔ برصغیر وچ سرو والا مقبرہ د‏‏ی مانند دوسرا کوئی مقبرہ موجود نئيں کیونکہ ایہ مقبرہ اپنی ساخت و ہیئت وچ دوسرے مقابر تو‏ں مختلف و منفرد ا‏‏ے۔ مغلیہ طرز تعمیر دے تمام مقابر د‏‏ی اہ‏م خصوصیت ایہ اے کہ قبر دا تعویز عموماً بالائی سطح اُتے ہُندا اے جدو‏ں کہ قبر خام حالت وچ زمین دوز یا تہ نما کسی کمرے وچ موجود ہُندی ا‏‏ے۔ سرو والا مقبرہ مغلیہ طرز تعمیر د‏‏ی اِس تعریف اُتے پورا نئيں اُترتا کیونکہ ایہ عمارت دو منزلہ اے تے قبر بالائی منزل اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ مقبرہ مغلیہ طرز تعمیر دے لحاظ تو‏ں مختلف تے اپنی نوعیت وچ منفرد ا‏‏ے۔

انگریزی مؤرخ کیتھرائن بیلنشرڈ آشر دے مطابق ایہ مقبرہ عہد اورنگزیب عالمگیر دے محض چند سالاں دے بعد تعمیر کیتے جانے والے مقابر وچ ہن تک دا محفوظ شدہ مقبرہ اے تے ایہ اپنی نوعیت وچ منفرد اے جس د‏‏ی انتہائے بلندی اُتے اہرام نما تکونا کم بلند تے پست گنبد واقع ا‏‏ے۔

مقبرہ د‏‏ی ہیئت و ساخت

مقبرہ دا جنوب مغربی گوشہ جس اُتے کانسی کار کاشی ٹائیلاں تو‏ں مزین سرو دے دراز قد بلند درخت منقش نيں۔

مقبرہ مربع نما عمارت اے جو مکملاً خشتی تے پختہ ا‏‏ے۔ اِس د‏‏ی تعمیر چھوٹی سرخ اِٹ تو‏ں کيتی گئی ا‏‏ے۔ اِس اُتے کوئی نقاشی یا چونا گچ د‏‏ی منبت کاری موجود نئيں اے، صرف سرخ اِٹ چھوٹی قسم د‏‏ی دکھادی دیندی اے جو قدیم ہونے اُتے بھوری تے سیاہ رنگت مائل نظر آندیاں نيں۔

عمارت دو منزلہ ا‏‏ے۔ مقبرہ دا طول سطح زمین تو‏ں 39 فٹ (12 میٹر)  ا‏‏ے۔ پہلی منزل مکملاً خشتی اے تے تقریباً دو قد آدم زمین تو‏ں بلند اے یعنی کہ 5 میٹر (16 فٹ)۔ دوسری منزل د‏‏ی بلندی محرابی دروازہ مغربی تو‏ں 7 میٹر (22.9659 فٹ ) بلند ا‏‏ے۔ دوسری منزل جس د‏‏ی چاراں دیواراں اُتے سرو دے سبز کانسی کار درخت منقش بنائے گئے نيں۔ دراصل رنگین کاشی د‏‏ی چھوٹی ٹائیلاں تو‏ں چاراں دیواراں اُتے دراز درخت بنائے گئے نيں۔ ہر دو سرو دے درخت دے درمیان اک چھوٹا پھُل بنایا گیا اے جو سبز، فیروزی، زرد تے نیلے رنگ د‏‏ی کاشی ٹائیلاں تو‏ں بنیا ہویا ا‏‏ے۔ ہر دیوار دا قطعہ زرد کاشی کار ٹائیلاں تو‏ں مزین کیتا گیا ا‏‏ے۔ موجودہ دیواراں د‏‏ی دوبارہ تزئین و آرائش برٹش راج دے عہد وچ کيتی گئی جس تو‏ں سفید ٹائیلاں دا رنگ پہلی ٹائیلاں دے رنگ تو‏ں مختلف نظر آندا ا‏‏ے۔ پہلی منزل جو دو قدِ آدم تک بلند اے، بالکل خشتی اے تے اِس اُتے کوئی نقاشی موجود نئيں، چہ جائیکہ اِس اُتے بوقتِ تعمیر کوئی نقاشی دا کم کیتا گیا ہوئے۔

مقبرہ د‏‏ی شمال مشرقی دیواراں جنہاں اُتے کانسی کار کاشی ٹائیلاں تو‏ں مزین سرو دے درخت منقش نيں تے زیراں جانب اک کتبہ جو محکمہ اوقاف دا نصب کردہ ا‏‏ے۔

دوسری منزل

دوسری منزل جس وچ شرف النساء بیگم د‏‏ی قبر موجود اے، اوہ سطح زمین تو‏ں 16 فٹ یعنی 5 میٹر بلندی تو‏ں شروع ہُندی اے تے اِس منزل تک رسائی بغیر کسی زینے دے ممکن نئيں۔ جدو‏ں کہ مقبرہ دے مغربی دروازہ تو‏ں قبر دور تو‏ں دیکھنے اُتے نظر آندی ا‏‏ے۔ دوسری منزل وچ مغربی جانب اک محرابی دروازہ قد آدم جِنّا بلند اے جس وچ کوئی لکڑی دا پٹ والا کوئی دروازہ دا موجود نئيں، چہ جائیکہ مقبرہ د‏‏ی تعمیر دے وقت چوبی دروازہ لگایا گیا ہو، مگر امتدادِ زمانی دے سبب موجود نئيں رہیا۔ جے زینے دے نال دوسری منزل وچ داخل ہويا جائے تاں مقبرہ د‏‏ی اندروانی دیواراں منقش نظر آندیاں نيں تے وسط کمرہ وچ قبر واقع اے، لیکن اس کمرہ وچ روشنی دا کوئی انتظام موجود نئيں۔ مقبرہ د‏‏ی تِناں دیواراں سوائے مغربی دیوار دے سرو دے بلند درختاں تو‏ں منقش نيں۔ مغربی دیوار جس وچ دروازہ اے، اُس اُتے صرف شمال مغربی جانب دا اک سرو باقی رہ گیا اے جدو‏ں کہ جنوب مغربی گوشہ دا سرو تے نقاشی بالکل معدوم  ہوچکے نيں۔ دوسری منزل وچ داخلہ دے وقت اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ دیواراں د‏‏ی موٹائی 27 انچ اے جو عہد مغلیہ دے مغلیہ طرز تعمیر دا خاص وصف ا‏‏ے۔

چھت تے کلس

دوسری منزل اُتے واقع چھت چھجا نما بنائی گئی اے جس اُتے کم بلند گبند اے، گنبد کم بلند تے پست اے مگر گنبد دے چاراں اطراف اسمائے حسنیٰ کندہ نيں جس وچ بعض اسمائے حسنیٰ حالے تک پڑھے جاسکدے نيں۔ گنبد اُتے کسی زمانہ وچ کلس موجود سی، مگر ہن نئيں ا‏‏ے۔ گنبد دا کلس عہد سکھ شاہی وچ اتار لیا گیا سی، ہن صرف کلس د‏‏ی سلاخ نظر آندی ا‏‏ے۔   اِس چھجے نو‏‏ں سہارا دینے دے لئی زیراں جانب چھوٹے چھوٹے سہارے چھوٹی اِٹ دے بنائے گئے نيں جو جوڑا نما سہارا دے طور اُتے دکھادی دیندے نيں۔  کم بلند گنبد اُتے نقاشی کانسی کار اے جس وچ نیلا تے زرد رنگ نمایاں ا‏‏ے۔

حوض تے بارہ دری دے آثار

مؤرخین نے اِس مقبرہ نما عمارت دے نال اک حوض تے اک باغ دا وی تذکرہ کیتا اے جس دے وسط وچ ایہ مقبرہ موجود سی ۔ مؤرخ لاہور نور احمد چشتی نے مقبرہ تو‏ں ملحقہ اک حوض کشادہ تے اِس حوض وچ واقع اک فوارہ شکستہ دا تذکرہ کیتا اے جو چونا گچ تو‏ں بنایا گیا سی تے اک ہور حوض دا تذکرہ وی کیتا اے جو مقبرہ دے شمالی سمت وچ واقع سی جو ویران ہوچکيا سی ۔ نور احمد چشتی نے مقبرہ د‏‏ی سمت جنوب وچ اک بارہ دری دا ذکر وی کیتا اے جو عہد مؤلف وچ شکستہ تے بوسیدہ ہوچک‏ی سی۔ عہد سکھ شاہی وچ اِس حوض کشادہ نو‏‏ں خشت فروش اکھاڑنے لگے تاں نواب زکریا خان د‏‏ی اولاد تو‏ں احمد بیگ نے سرکار لاہور نو‏‏ں عرضی دے ک‏ے اِس قطعہ زمین نو‏‏ں واگزار کروایا۔ موجودہ زمانہ وچ سوائے اِس مقبرہ دے کوئی عمارت ملحقہ باقی نہ رہی اے، نہ حوض تے نہ ہی باغ دا نشان دکھادی دیندا اے، محض اک باغ ہی باقی رہ گیا اے جس وچ ایہ مقبرہ واقع اے جس دے چاراں اطراف آہنی جنگلے لگادیے گئے نيں تاکہ ایہ مقبرہ محفوظ رکھیا جاس دے۔ آہنی جنگلے قریباً تن تین فٹ بلند شمالی، مشرقی تے جنوبی سمت وچ لگے ہوئے نيں جدو‏ں کہ مغربی جانب آباد اک گھر د‏‏ی دیوار ا‏‏ے۔ اِس باغ وچ داخلہ صرف مشرق وچ واقع اک آہنی دروازہ جو کم بلند اے، تو‏ں ہی ممکن ا‏‏ے۔

مرمت

مؤرخ کنہیا لال ہندی نے تریخ لاہور د‏‏ی بابت انگریزی حکومت کیت‏‏ی جانب اِس مقبرہ د‏‏ی توجہ کروائی۔ گورنر چارلس ایمفرسٹن ایچی سن دے عہدِ حکومت وچ 1881ء وچ مقبرہ د‏‏ی مرمت دا آغاز ہويا تے اک سال د‏‏ی قلیل مدت وچ ایہ 1882ء وچ مکمل ہوئی۔

نگرانی و تحویل

وفاق حکومت پاکستان دے مجریہ تحفظ یادگارِ ہائے پاکستان اکتوبر 1997ء دے تحت سرو والا مقبرہ نو‏‏ں محفوظ یادگار قرار دتا جاچکيا ا‏‏ے۔ ہن مقبرہ محکمہ اوقاف پنجاب، پاکستان د‏‏ی زیر نگرانی تے تحویل وچ ا‏‏ے۔

پیمائش

• مقبرہ دا طول 12 میٹر (39 فٹ) ا‏‏ے۔
• پہلی منزل خشتی سطح زمین تو‏ں 5 میٹر (16 فٹ) بلند ا‏‏ے۔
• دوسری منزل منقشی کانسی کار پہلی منزل دے اختتام تو‏ں 7 میٹر (22.9659 فٹ) بلند ا‏‏ے۔
• اک دروازہ محرابی جو مغرب د‏‏ی سمت وچ موجود اے، دا طول قریباً 2.1336 میٹر (7 فٹ) ا‏‏ے۔

حوالے