سادات امروہہ

سادات امروہہ دا تاریخی ،تہذیبی اورعلمی پس منظر

سادات امر وہہ وچ پہلے شخص جو سرزمین امروہہ وچ وارد ہوئے ئے اوہ سید شاہ نصیر الد ین سن جو عابد ی خاندان دے مو رث ہوئے ئے۔ انہاں د‏‏ی حیات ہی وچ چو دھواں صدی عیسوی تے ستويں صدی ہجر ی دے آغا ز وچ سید حسین شر ف الد ین شا ولا یت امر وہہ مور ث خاندان نقو ی وار دا امروہہ ہوئے ئے۔ انہاں حضر ات دا تعلق اس زمر ہ صفیا ئے کرام تو‏ں سی جو ملکاں اسلامیہ خصو صاًایران اُتے مسلسل منگولو ں دے حملو ں د‏‏ی وجہ تو‏ں واردہند ستان ہوئے ئے تے جنہاں د‏‏ی مساعی جمیلہ د‏‏ی بدولت ہند ہ ستان د‏‏ی سر زمین پراسلا م پھیلا تے اس طر ح منگولاں دا ایہ فتنہ عظیم در اُتے دہ اسلا م دے لئی مفید ثا بت ہويا۔ اس وچ شک نئيں کہ سید حُسین شر ف الد ین شاہ ولا یت امروہہ د‏‏ی آمد دے وقت ہندوستان وچ مسلماناں د‏‏ی حکو مت دے قیام نو‏‏ں تقر یباًسو سال دا عر صہ گزر چکيا سی تے سلطان غیاث الدین بلبن دے زمانہ وچ امرہہ اک ولایت یعنی ضلع وی قرار پا چکيا سی مگر دہلی د‏‏ی حکو مت نو‏‏ں اس نو اح وچ پو را تسلّط حاصل نہ ہوئے سکیا جس د‏‏ی اک وجہ تویہ سی کہ منگولو ں دے مسلسل حملے ہندوستان اُتے وی ہوئے تے رہندے سن اوردوسری ایہ کہ ہندواں د‏‏ی تگا تے راجپوت قوماں برابر سر کشی تے بغاوت اُتے آمادہ رہدیاں سن ایہ سن علاقہ روہیلکھنڈ دے حالات جس نو‏‏ں اس وقت کٹھہر کہندے سن جدو‏ں سید شر ف الد ین شاہ ولا یت۔ انہاں دے اعزااور اخلا ف نے امر وہہ نو‏‏ں اپنا مر کز بنا ک‏ے تبلیغ اسلام تے استحکا‏م حکو مت د‏‏ی ذمہ داری سنبھا لی تبلیغ اس و سیع پیما نہ اُتے د‏‏ی کہ آ پ شاہ ولا یت اکھوائے تے حسب مقا صد العارفین وثمر ات القدوس آ پ د‏‏ی ولا یت”ازگنگ تاسنگ“سی۔ یعنی دریائے گنگ تو‏ں لےک‏ے ہمالیہ پہاڑ تک جس وچ اوہ سب علاقہ شامل اے جس نو‏‏ں روہیلکھنڈ کہندے نيں۔ شاہ صاحب تے انہاں دے خلاف د‏‏ی تبلیغ د‏‏ی بدولت اس کمشنر ی وچ مسلماناں د‏‏ی آبادی دا تناسب ہندوستان دے ہور علاقےآں تو‏ں سب تو‏ں زیادہ اے تے امروہہ دے حلقہ وچ اج وی تمام ہندوستان وچ سب تو‏ں زیادہ مسلم ووٹاں دا تناسب ا‏‏ے۔ ايس‏ے دور وچ تبلیغ دین دے نال ہما رے بزر گو ں نے تسخیر ملک د‏‏ی خدمت وی انجام دی۔ انہاں نے اپنی بہادری تے شجا عت تو‏ں تما م سر کش گر وہاں دے سر ک‏ر ک‏ے امن وامان قائم کیہ انہاں اسلامی خد ما ت د‏‏ی بنا ء اُتے حسب گزیٹر ضلع مر اد آباد 1911ءء شہنشاہ اکبر دے زمانہ تو‏ں بہت پہلے سادات امر وہہ دا شمار ہندہ ستان دے ممتازتر ین خانداناں وچ سی تے اوہ اک اعلیٰ شہر ت دے ما لک بن چکے سن ۔ معاشرتی اعتبار تو‏ں اس دور وچ ساڈے اسلاف د‏‏ی زندگی بہت سادہ سی تے انہاں دے مکا نا ت معمولی سن ۔ انہاں دا سامان خانہ داری چند ضروری اشیائے زندگی اُتے مخصرسی۔ انہاں دا طعام دور مغیلہ د‏‏ی لذّتاں تو‏ں خالی سی۔ انہاں د‏‏ی بولی عر بی تے فا رسی دونے ں سن۔ انہاں دا ہر شخص عر بی تے فارسی لکھ پڑ ھ سکدا سی تے متعد د حضرات عر بی تے فارسی دے جید عالم سن ۔ ايس‏ے علم وفضل د‏‏ی وجہ تو‏ں قاضی سید امیر علی پسربزر گ سید شر ف الدین شا ہ ولایت قاضی مقر ہوئے ئے تے ایہ عہدہ مو صو ف د‏‏ی اولاد وچ نسلاًبعد نسلاًتا انتزاع سلطنت اسلا می جا ری رہیا۔ سید شر ف الد ین شاہ ولایت د‏‏ی تے انہاں دے پسر بزرگ سید امیر علی د‏‏ی شخصیت دا اندازہ اس تو‏ں ہوئے سکدا اے کہ ابن بطوطہ 1340ءء مطابق 739ئھ وچ موصوفین دا امروہہ وچ مہمان ہويا۔ جس دا ذکر اس نے انپے سفر نامہ وچ انہاں لفظاں وچ کیتا اے ۔

ترجمہ۔ فیر اسيں امروہہ پہنچے ایہ اک خوبصورت چھوٹا قصبہ اے پس اس دے عمال قاضی امیر علی تے شیخ زاویہ ( یعنی شاہ ولایت ) میرے استقبال نو‏‏ں آئے تے ا ن دونے نے مل ک‏ے میری اچھی دعوت کيتی۔ اس دور وچ دین د‏‏ی ضرورت نے ساڈے اسلاف نو‏‏ں مقامی بولی جاندے دے لئی مجبور کيتا تے خاندانی روایت دے مطابق سید شرف الدین جہانگیر شاہ صاحب مقامی استعداد رکھدے سن ۔ اس دور دا ہما را ہر بزرگ سپاہی وی سی۔ اک نويں ملک دے اندر جتھ‏ے مسلسل بے امنی سی اوہ اک جنگجو تے بہادرانہ زندگی بسر کرنے اُتے مجبور سن ۔ مختصر ایہ کہ اس دور د‏‏ی ساڈے بزرگاں د‏‏ی معاشرت عربی زمین اُتے ایرانی رہتل تو‏ں مرتب ہوئی سی مقامی ہن دورہتل دے اثرات انہاں دے تمدن تے معاشرت اُتے معدوم سن ۔

دور مغلیہ:- ابتدائی دور

سادات امروہہ دا سب تو‏ں شاندار دور مغلیہ حکومت دا زمانہ ا‏‏ے۔ اس دور وچ ساڈے ہر شعبہ یات وچ یعنی دنیاوی وجاہت سبھیاچار تے معاشرت وچ غیر معمولی تبدیلیاں ہوئیاں۔ اس دور دا آغاز سید محمد میر عدل د‏‏ی اکبر دے دربار تو‏ں وابستگی تو‏ں شروع ہويا۔ سید صاحب موصوف اک جیدعالم سن ۔ تے دہلی تو‏ں وابستگی تو‏ں پہلے امروہہ د‏‏ی مسجد یونیورسٹی وچ درس دیندے سن جس د‏‏ی اہمیت اس تو‏ں ظاہر اے کہ بقول ملیا عبد اقادر بد ایونی صاحب منتخب التوریخ اس نے وی سید صاحب دے سامنے زانوئے ادب طے کيتا تے اسنو‏ں موصوف دے شاگرد ہونے اُتے فخر ا‏‏ے۔ سید صاحب اک عالم دین ہونے دے علاوہ اک اعلیٰ مدبر تے لائق جنرل سن ۔ انھاں نے تے انہاں دے برادر سید مبارک تے انہاں دے پسر انہاں تے برادر زادگان نے اکبر دے زمانہ وچ ملکی تے جنگی خدمات انجام دتیاں جلالت حیدری تے شجاعت ہاشمی دے جوہر دکھائے تے بعض اہ‏م مہمات سرکاں۔ راجا مادھو کر بندیلہ د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں فرد کرنے والے خود میر عدل سن ۔ چتوڑ گڑہ د‏‏ی فتح وچ سید ابولمعالیٰ تے سید ابوالقاسم پسران میر عدل دا خاصہ حصہ سی تے فاتح اڑیسہ سید عبد الہادی پسر سید مبارک سن ۔ انہاں ہی خدمات د‏‏ی بدولت تاں اس دے بعد تو‏ں تو‏ں انتزاع سلطنت ایہ حالت ہوئے گئی سی کہ امروہہ دا سید ہونا اس دے لئی کافی سی کہ حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں اک اعلیٰ عہدہ حاصل ہوئے جائے تے انہاں ہی مسلسل خدمات دا ایہ صلہ سی کہ ست سو موضعات معافی امروہہ نو‏‏ں تے ملحقہ پرگناں وچ سادات امروہہ نو‏‏ں ملے سن ۔ ایويں تاں تواریخ وچ سادات امروہہ دے مناصب د‏‏ی تعداد سیکڑاں تک پہنچی اے مگر سید محمد میر عدل گورنر سندھ سید ابوالفضل گورنر سندھ فاتح سبی سید عبد الوارث گورنر قنوج تے اودھ دے ناں خاص طور تو‏ں قاْبل ذکر نيں ايس‏ے دور وچ سید محمد ا شرف دانشمند جدِ سادات تقوی د‏‏ی تشریف آوری تو‏ں امروہہ د‏‏ی سید برادری وچ اک ہور خاندان دا وادھا ہويا آپ اپنے اعزاّ تے احباب دے نال ہمایو‏ں دے زمانہ نيں امروہہ آئے۔ آپ د‏‏ی اولاد وچ وی علما قاضی تے فوجی عید وار ہوئے۔ سید محمد اشرف دانشمند اک جید عالم سن ۔ سید محمد رضا پہلے اورنگ زیب د‏‏ی ذا‏تی تحفظی فوج دے اعلیٰ افسر تے بعد نو‏‏ں بیجاپور دے فوجدار ہوئے۔ سید محمد فیاض قاضی گجرات ہوئے۔ جناب نجم العلما وی ايس‏ے خانوادے دے اک روشن چراغ سن ۔ معاشرتی اعتبار تو‏ں اس دور وچ ہر شعبہ وچ تبدیل ہوئی۔ مکانات بنِ تعمیر مغلیہ دے نمونہ بنے لباس بجائے ایرانی تے عربی دے مغلیہ پہناوے وچ تبدیل ہويا۔ ساڈے بزرگ بجائے عبا تے قبا دے پائجامہ تے انگرکھے وچ ملبوس ہوئے۔ کھاناں وچ اوہ لطافتاں پیدا ہوئیاں جس تو‏ں اسيں اج وی محفوظ ہُندے نيں۔ بولی بجائے عربی دے فارسی قرار پائی۔ سواری دے لئی علاوہ ہاتھی گھوڑے تے بیل گڈی دے پالکيتی۔ نالکی تے ہوادار وی مہیا ہوئے۔ پاندان۔ خاندان تے حقہ وی عالم وجود وچ آئے فنون جنگ وچ ترقی ہوئی۔ تلوار نیزے برچھے تے تیر دے علاوہ توپ بندوق تے باروُد وی استعمال ہونا شروع ہوئے تے سب تو‏ں اہ‏م واقعہ اس دور دا ایہ ہويا کہ اس دور نے ساڈی قومی زبان اُردو نو‏‏ں جنم دتا جو آئندہ ساڈی سبھیاچار د‏‏ی بنیادی بنی تے غیر منقسم ہند وچ انگریزی دے دور جدو‏ں اک طبقہ د‏‏ی طرف تو‏ں اردو نو‏‏ں مٹانے د‏‏ی کوشش ہوئی تاں اس دے تحفظ دا مسئلہ ثقافتی دور تو‏ں نکل ک‏ے سیاسی دائرہ وچ داخل ہوئے گیا۔ ساڈے بزرگاں نے دور مغلیہ وچ صرف جنگی خدمات ہی انجام نئيں داں بلکہ عملی تے ادبی اعتبار تو‏ں انہاں کاحصہ بہت نمایاں سی۔ انہاں ارود بولی د‏‏ی غیر معمولی خدمت کيتی۔ کِنے فخر د‏‏ی گل اے کہ ہن ایہ گل محقق ہوئے گئی اے کہ تے اورنگ زیب دے آخری دور وچ اُردو بولی د‏‏ی پہلی مثنوی ” تولد و وفات فاطمہ زہرا“ دا مصنف ہماریا ہی اک بزرگ سید اسمعیل نبیرہ سید محمد میر عدل سی۔ مثنوی مذکورہ انجمن ترقی اُردو کراچی نے حال وچ طبع کرائی اے تے اس دا اک قلمی نسخہ فریر ہال دے کت‏ب خانے وچ محفوظ ا‏‏ے۔ ایہ مثنو ی 1693ءء مطابق 1105ءء وچ لکھی گئی سی۔

آخری دورِ مغلیہ

شہنشاہ اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے بعد ہندوستان وچ مسلماناں د‏‏ی حکومت نو‏‏ں زوال شروع ہويا۔ مسلماناں دا اعلیٰ طبقہ جس تو‏ں ساڈے بزرگاں دا تعلق سی خاص طور س ا س زوال دا شکار ہويا۔ خود غرضی ملکی تے قومی مفاد تو‏ں بے پروائی تے تعیش نے مسلماناں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی جڑاں کھوکھلی کر دتیاں۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ملک وچ بے امنی دا دور دورہ شروع ہويا۔ جس تو‏ں مر ہٹاں نو‏‏ں شمالی ہند تک آنے د‏‏ی جرات ہوئی کہ اس دور انحطاط وچ کچھ ہسستیاں ایسی سن کہ انہاں نے مرہٹاں دے اس خواب نو‏‏ں کہ اوہ تخت دہلی اُتے بیٹھ کر تمام ہندوستان اُتے حکومت کرن شرمندہ تعبیر نہ ہونے دتا تے احمد شاہ ابدالی دے شریک کار ہوک‏ے 1761ء ء وچ پانی پت دے قیام نو‏‏ں ناممکن بنادتا۔ ساڈے بزرگاں دا اس جنگ وچ وی نمایاں حصہ سی۔ میراسداللہ خان قاہدِ سادات امروہہ مع اپنے خاندان دے چیدہ افراد د‏‏ی کثیر فوج دے نال شریک جنگ سن ۔ میر صاحب اٹھارويں صدی عیسوی وچ سادات امروہہ دے ممتاز ترین فرد سن ۔ اوہ روہیلاں دے دور حکومت وچ شریک حکومت سن تے نواب آصف الدولہ تو‏ں انہاں دے ذا‏تی مراسم سن 1772ءء وچ جدو‏ں مرہٹاں نے امروہہ اُتے حملہ کيتا تاں سادات امروہہ نے اِنہاں د‏‏ی قیادت وچ اُنہاں دا مقابلہ کيتا سی۔

برطانوی عہد

ءء وچ علاقہ روہیہلکھنڈ اُتے انگریزاں دا تسلط ہويا تے انگریزاں د‏‏ی غلامی د‏‏ی بدولت اسيں وچ اوہ تمام اچھی قدر اں مضمل ہونی شروع ہوئیاں جو ساڈی سوسائٹی د‏‏ی بنیاد نيں تے جو سانو‏ں ساڈی بزرگاں تو‏ں ورثہ وچ ملیاں سن۔ حسب گزیڑ ساڈے بزرگاں نے کدی ا انگریز حکومت نو‏‏ں دل تو‏ں قبول نہ کيتا سی چنانچہ 1857ئئماں جنگ آزادی دے موقع اُتے انھاں نے انگریز نو‏‏ں ملک بدر کر نے د‏‏ی نو‏‏ں ششں وچ حصہ لیا۔ سید گلزار علی نے جو اس نواح وچ جنگ آزادی دے اک قائد سن جلاوطنی دے عالم وچ بمقام لکھیم پور انتقام کيتا تے سید شیر علی خان نو‏‏ں جہناں بہادر شاہ ظفر نے اپنی جانب تو‏ں حاکم امروہہ مقرر کيتا سی عبور دریائے شور د‏‏ی سزاہوئی تے موصوف دا انتقال جزیر ہ انڈمان وچ ہويا۔ 1857ءء دے بعد تو‏ں تقریباََپچیسسال تک ہندوستان دے مسلماناں د‏‏ی داستان اک اُتے دور تے المناک داستان اے ہندو قوم انگریزاں تو‏ں مل ک‏ے دے ہر جگہ مسلماناں نو‏‏ں نقصان پہنچانے اُتے تلی ہوئی سی تے حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے نال سوتیلی ماں دا برتاؤتھا مسلماناں دے اعلیٰ طبقہ جس تو‏ں ساڈے اسلاف دا تعلق سی بے حد نقصان پہنچایا۔ یا تاں و ہ حاکم سن اوریا ہن غیر ملکی حکومت کیت‏‏ی رعایا۔ یا تاں حکو مت دے تمام اعلیٰ عہدے انہاں دے پاس سن تے یا ہن چھوٹی چھوٹی سی ملازمت وی مسدودسی۔ تجارت دا انہاں تو‏ں کوئی تعلق نہ سی اوہ تاں صاحب سیف قلم سن جس دے استعمال دے انہاں دے لئی دروازئے بند سن نتیجہ ایہ ہويا کہ اوہ صرف زمینداری نظام تو‏ں منسلک ہوئے ک‏ے رہ گئے جس نو‏‏ں انگریز نے بنایا سی۔ فیوڈل نظام تے اس تو‏ں مرتب شدہ ذہنیت نے سانو‏ں اوہ تمام خرابیاں پیدا کر دتی جو کسی قوم د‏‏ی ترقی وچ رکاوٹ ہُندیاں نيں۔ تعلیم تو‏ں بے توجہی بے دا ر زندگی او ر خانہ نشینی د‏‏ی وجہ تو‏ں روز بر روزتنزل ہُندا گیا۔ عدم انتظام دے سبب جائیدادے وی نکلنی شروع ہوئے گئياں انگریزی حکومت کیت‏‏ی ابتدا دے وقت اسيں نوے فیصد اُتے گنہ امروہہ دے مالک سن تے ویہويں صدی د‏‏ی ابتدا وچ اسيں صرف تیس فیصد دے مالک رہ گئے سن ۔ خانہ نشینی تے عدم زمانہ شناسی نے ساڈے تنزل د‏‏ی رفتار نو‏‏ں تے تیز کر دتا تے رفتہ رفتہ اسيں اوہ تمام خوبیاں کھو بیٹھے جس دے ساڈے بزرگ حامل رہے سن ۔ سب تو‏ں وڈی غلطی ایہ ہوئی کہ سرسید علینہ الرحمہ د‏‏ی تحریک تو‏ں وی شروع وچ مستفیدنہ ہواگیا جس نو‏‏ں علی گڑہ د‏‏ی تھریک دے ناں تو‏ں موسوم کيتا جاندا اے سرسید نے ایہ تحریک مسلماناں د‏‏ی ڈوبتی ہوئی کشتی نو‏‏ں بھنور تو‏ں نکالنے دے لئی کيت‏ی سی تے تحریک دا منشا مسلماناں د‏‏ی تعلیمی سیاسی اقتصادی و معاشرتی ہر قسم د‏‏ی اصلاح سی۔ باوجود دوری منزل دے فنون لطیفہ تے اُردو ادب د‏‏ی خدمت اس دور وچ وی جاری رہی۔ چند ممتاز شاعر پیدا ہوئے جنہاں وچ سید مومن صفی اسستاد محشر لکھنوی۔ سید ابوالحسن فرقتی۔ سید حیدر حسین یکنا۔ مولوی سید جواد حسین شمیم۔ سید نبی بخش فلسفی قابل ذکر نيں۔ فنِ خطاطی وچ وی بعض حضرات نے کمال حاصل کيتا۔ ہن تو‏ں پنجاہ سٹھ سال پہلے کثیر تعداد وچ محفوطات ساڈے بزرگاں دے لکھے ہوئے ہر خاندان وچ موجود جنہاں وچو‏ں اکثر دست برو زمانہ تو‏ں معدوم ہوئے گئے تے کچھ ہن وی باقی نيں۔ اس سلسلے وچ سید ولی حسین گزری۔ سید داد علی تے انہاں دے پسر سید سجاد علی بگلہ خاص طور تو‏ں قابل ذکر نيں سید یاد علی نے قرآن تے چالیس مذہبی کتاباں لکھياں جنہاں تو‏ں اکثر اعلیٰ سنہری کم تو‏ں مزین نيں۔ سید داد علی و سیدیاد علی دے چند محطوطات سید سبطین احمد دے پاس نيں۔

یہ سن ساڈے حالات جدو‏ں ویہويں صدی دا آغاز ہويا۔ خدا دا شکر ا‏‏ے۔ ویہويں صدی د‏‏ی ابتدا وچ ساڈے بزرگاں نے ترقی د‏‏ی نو‏‏ں شش شروع د‏‏ی تے چند روشن خیال ہستیاں نے قومی ادارے قائم کیتے۔ حاجی سیدمقبول احمد نے بامداد دیگراں خاندان 1902ءء وچ امام المدارس د‏‏ی ابتدا د‏‏ی اس مدرس‏ے دے لئی حاجی سید مقبول احمد تے سید محمد باقر نے موضع سربراہ تے قائم پور وقف کیتے تے مولوی سید مجتبے ٰ حسن عرف چاند د‏‏ی کوششاں تو‏ں ہائی اسکول ہويا۔ جو ہن انٹر میڈیٹ کالج اے مولاناسید نجم الحسن د‏‏ی تحریک اُتے نور المدارس قائم ہويا تے مولوی سید اعجاز حسن جنہاں نو‏ں گزیٹر مراد آبا د 1911ءء وچ قائد سادات امروہہ لکھیا گیاہے سید المدارس دے بانی ہوئے۔ انہاں ہر مدارس تو‏ں تعلیم دا بہت چرچاہويا خصوصاً امام المدارسسے ترقی تعلیم انگریزی وچ بہت مدد ملی سادات امروہہ وچ پہلے گریجویٹ 1898ءء وچ سید ممتاز حسن خلف مولوی سید اعجاز حسن ہوئے تے 1911ءء وچ پہلے شخص جو اعلیٰ تعلیم دے لئی انگلینڈ گئے اوہ ڈاکٹر سید امتیاز خلف ثانی مولوی صاحب موصوف سن ۔ انگریزی تعلیم وچ برابرترقی ہوئے رہی 1927ءء تک گریجویٹس د‏‏ی تعداد دس سن جو 1928ءء وچ ویہہ ہوئے گئی تے 1935ءء وچ چالیس ہوئی۔ بروقت تقسیم ملک ایہ تعداد ستر ہوئے گئی تے ہن الحمد اللہ (1964) ایہ تعداد پنج سو ا‏‏ے۔ جس وچ پندرہ خواتین شامل نيں تے اس تعداد وچ تقریباًپنجاہ لوک بیرونی تعلیم یافتہ نيں۔

سادات امروہہ دا تبلیغی مزاج

جتھ‏ے اسيں اجتماعی زندگی دے عادی رہے نيں اوتھ‏ے ہمیشہ منظم وی رہے نيں جنہاں دے بغیر اتحاد ممکن نئيں۔ ویہويں صدی دے شروع تک ساڈی تنظیم بصورت انجمن نہ سی بلکہ مختلف خانداناں دے سربراہ آور اوہ لوک د‏‏ی اک محدود جماعت ہُندی سی جس د‏‏ی تعداد دس تو‏ں کدی زیادہ نہ سی تے انہاں لوک دا اک سربراہ ہُندا سی۔ ایہی حضرات ساڈے معاملات وچ بااختیار سن تے تمام برادری انہاں ہی د‏‏ی قیادت وچ رہتیسی۔ ایہی تنظیم ساڈی اجتماعی زندگی نو‏‏ں قائم رکھنے د‏‏ی باعث بنی۔

ساڈی ایہ تنظیم تقسیم ملک تک باقی رہی مگر ویہويں صدی دے شروع وچ وی انجمناں دے ذریعے اس تنظیم نو‏‏ں مستحکم کرنے د‏‏ی کوشش شروع ہوئی۔ اک "انجمن سادات" امروہے وچ قائم ہوئی سی۔ اس دے صدر ڈپٹی سید اولاد حسن سن ۔ اس انجمن دے اک سالانہ جلسہ د‏‏ی صدارت صاحبزادہ آفتاب احمد خان نے 1911ء وچ بمقام امروہہ د‏‏ی سی۔ انجمن اصلاح معاشرت امروہہ جو 1915ء وچ قائم ہوئی سی۔ اس تو‏ں وی مفید نتائج مرتب ہوئے۔ آل احمد گرلس اسکول جس دے بانی سید آل احمد سن ايس‏ے انجمن د‏‏ی کوششاں تو‏ں کامیابی د‏‏ی منزلاں اُتے پہنچیا۔ ساڈے بعض شاعر سید مصور حسین نجم ،سید محمد مہدی رئیس، سید جعفر حیات وغیرہ نو‏‏ں ابتدائی مشق دے مواقع ايس‏ے انجمن دے سالانہ مشاعراں وچ ملے۔ اس انجمن نے ساڈی قوم د‏‏ی قدامت پسندانہ ذہنیت بدلنے وچ بہت کامیاب کم انجام دتا۔

جداں دے آپ حضرات نو‏‏ں معلوم اے کہ اس انجمن دا تعلق سیاسیات تو‏ں بالکل نئيں ا‏‏ے۔ مگر آپ دے سامنے ایہ عرض کردا چلو دے آپنے بزرگاں دے نقش قدم اُتے چل ک‏ے اساں مسلماناں د‏‏ی جنگ آزادی یعنی تحریک مسلم لیگ تے تحریک پاکستان وچ بحیثیت برادری اک نمایاں حصہ لیا سیاست نئيں بلکہ تریخ تو‏ں ۔

ميں نے ایہ قصہ پارینہ سنانے وچ آپ دا کافی وقت لگایا مگر اپنا ماضی سمجھنے دے لئی ایہ ضروری ا‏‏ے۔ ایہ قصے پدرم سلطان بود دے سلسلہ وچ نہ تو‏ں بلکہ اس دا باعث قصص الاولین موعظتہ الا خرین (پہلاں دے قصے آنے والے د‏‏ی نصیحت دے لئی ) سی۔ وچ محض فضیلت نسبی اُتے افتخارکا قائل نئيں ہون۔ اصل چیزکسی قوم۔ خاندان یا فرد دا کردار ذا‏تی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دوسرےآں اُتے اعتبار حاصل ہُندا اے لیکن جے کسی دے بزرگ علم و فضل ذا‏تی کردار تے خدمت اسلامی وچ نمایاں رہے ہاں تاں انہاں دا ذکر کر نا نہ صرف ضروری بلکہ باعث افتخار تے موجب ثواب سمجھیا ہاں ۔

متذکرہ بالا ماضی تے روایات دے نال اسيں اپنے اس جدید وطن پاکستان وچ آئے جو خدا دے فضل تو‏ں ساڈے لئی جائے امن اے تے جتھ‏ے اسيں انپی اس سبھیاچار نو‏‏ں جس دے تحفظ دے لئی اسيں جنگ آزاد ی وچ شریک ہوئے سن اسنو‏ں جدید تقاضاں دے پیش نظر ترقی دے سکدے نيں۔ روايتی اعتبار تو‏ں اسيں جذبہء اسلامی دے تحت ہمیشہ اسلامی خدمات وچ پیش پیش رہے نيں۔ فرقے دارانہ ذہنیت تو‏ں اسيں ہمیشہ دور رہے نيں۔ تحفظ سلطنت اسلامی دے لئی اساں کدی کسی قربانی تو‏ں گر یز نئيں کيتا۔ ہن انہاں روایتاں دے پیش نظر سانو‏ں انپے اس جدید وطن وچ الحمد اللہ ہر طرح ترقی دے مواقع نيں۔ سانو‏ں انپے محبوب وطن تے قوم د‏‏ی خدمت کرنی ا‏‏ے۔ جو اسيں صرف محنت و جفا کشی اوراعلیٰ کردار تو‏ں انجام دے سک‏‏ے نيں۔