رڑے بھمبیری بولے

رڑے بھمبیری بولے

لکھاری	ڈاکٹر ناہر سنگھ
تریخ چھپائی	2000
چھاپن آلے	پبلیکیشن بیورو پنجابی یونیورسٹی، پٹیالہ
صفے	467

تتکرا

دو شبد

ڈاکٹر جسبیر سنگھ آہلووالیا :- مالوے دے لوک گیتاں دے وکھ-وکھ روپاں دے اکترن تے مطالعہ نال متعلق ایہہ کھوج-پروجیکٹ پنجابی سبھیاچار دے اگھے ودوان ڈاکٹر ناہر سنگھ نوں سونپیا گیا،جو دس جلداں وچّ مکمل ہونا ہے ۔ اس دیاں پہلیاں چار جلداں چھپ چکیاں ہن۔ 'رڑے بھمبیری بولے' اس لڑی تحت تیار کیتی گئی چھیویں جلد ہے۔ اس کتاب وچ لگبھگ 550 سٹھنیاں اتے 485 ہیئرے شامل ہن جو پنجابناں دی کلاونت سرجناتمک پرتبھا نوں درساؤدیاں ہن۔ لوک-ورثے دے اس ملوان مواد نوں ڈاکٹر. ناہر سنگھ نے آؤندیاں پیڑیاں لئی سانبھ دتا ہے۔

کھوج پرجیکٹ بارے

مالوے دے لوکگیتاں دے اکترن،مطالعہ نال متعلق کھوج پروجیکٹ دیاں پہلیاں چھ جلداں مکمل ہو گئیاں ہن جناں دا مختصر ویروا اس پکار ہے۔

• جلد پہلی:-

کالیاں ہرناں روہیئیں پھرنا(مالوے وچ مرداں دے گِدے دیاں بولیاں)

• جلد دوجی :-

لونگ برجیا والا(ملویناں دے گِدے دیاں بولیاں)

• جلد تیجی:-

چنا وے تیری چاننی(ملویناں دے لمے گون، جھیڑے اتے برہڑے-1)

• جلد چوتھی:-

کھونی نین جل بھرے(ملویناں دے لمے گون، جھے ڑے اتے برہڑے-2)

• جلد پنجوی:-

باغیں چمبا کھڑ رہا( سہاگ،گھوڑیاں، ودھاوے اتے چھند پراگے)

• جلد چھیویں :-

رڑے بھمبیری بولے( سٹھنیاں اتے ہیئرے)

• جلد ستویں:-

ماں سہاگن شگن کرے

• جلد اٹھویں:-

دھرتی پیار کریندیئے

• جلد نوویں:-

کلر دیوا مچدا

• جلد دسویں:-

روہیاں دے بول ایہہ کھوج کارج دا کم ناہر سنگھ نے 1976 وچ شروع کیتا سی اتے سہجے-2 ہندا گیا جویں دھیاں، مٹیاراں ہو جاندیاں ہن؛ نکی-2 کنی نال ڈھاب بھر جاندی ہے :-

           نکی نکی کنی دا مینہہ ورسیندا
           چولیئیں، چولیئیں ڈھاب بھری
           نی تیرا کد مکلاوا بھاگبھری

حصہ پہلا : سٹھنیاں اتے ہیئریاں دا مطالعہ

1. سٹھنیاں دی لوک-پرمپرا اتے اس دے سبھیاچارک پریرک
2. سٹھنیاں اتے پنجابی قصہ-کاو دھارا
3. ہن کدھر گئیاں سٹھنیاں
4. سٹھنیاں : سبھیاچارک پرتیماناں توں پار
5. سٹھنی:- روپ رچنا
6. ورگونڈ اتے سمپادن
7. ہیئرا:- روپ رچنا
8. ہیئرے:- نبھاؤ سندربھ، گائن شیلی اتے پکارج
9. ہیئرے:- ورگ ونڈ
10. ہیئرے:- سبھیاچار دیاں 'مہاجنی' مانتاواں دا گان

حصہ دوجا : سٹھنیاں: کھیلھ مٹی دے لیائی وے لوکو=

1. لاڑا بڑا لڑاکیدار
2. لاڑے بھیناں چڑگی ڈیک
3. کڑماں جورو تیرے تیڑ تیلا
4. نانکیاں دی رڑے بھمبیری بولے
5. مندیا ڈھولکی بنا لے وے
6. راتیں چور لگے پریتو کڑی دے ویہڑے

حصہ تیجا : ہیئرے : چٹکی وی ماراں راکھ دی=

1. کتھوں دوہا جرمیا
2. وے ویرجُ میریا وے
3. تیرا میرا دیورا اک من وے
4. تینوں وی ماراں جیجا چکّ کے
5. وے کڑموں اچیو وے
6. وے سندیو جانیؤں وے
7. چٹکی وی ماراں راکھ دی
8. نی بھینجُ میریئے نی
9. نی اتر بھابو ڈولیوں

انتکاواں

1. سٹھنیاں دی سرلیکھ انکمنکا
2. ہیئریاں دی سرلیکھ انکمنکا
3. سٹھنیاں وچلیاں روڑ-تکاں دی انکمنکا
4. ہیئریاں وچلیاں روڑ-تکاں دی انکمنکا

حصہ پہلا : سٹھنیاں اتے ہیئریاں دا مطالعہ

سٹھنیاں دی لوک-پرمپرا اتے اس دے سبھیاچارک پریرک

پنجابی لوک-کاوَ-روپِ اتے سٹھنی

سہاگ، گھوڑیاں اتے شگناں دے ہور ریتی مولک گیتاں وانگ ہی سٹھنی ویاہ نال سبندھت عورتاں ولوں اچاریا جان والا گیت-روپ ہے جس وچ دوسری دھر نوں انیتک، اششٹ، ایوگ اتے آرتھک پکھوں ہینی متھ کے اس اتے چوٹ جاں وینگ کر کے ٹھٹھّ کیتا جاندا ہے ۔ پر سٹھنی دین والا دوسرے نوں سنا کے 'سواد' لیندا ہے اتے سنن والا 'ٹھٹھّ' جاں 'پریشان' ہندا ہے۔ اس گیت-روپ دی کاوک مار دوسرے گیت-روپاں نالوں ودھیرے سدھی، وینگ جاں مشکری بھری، کاٹویں اتے قراری ہندی ہے ۔

سٹھنی دا لوکدھارک تے ساہتک پچھوکڑ

سٹھنی دے لوکدھارک تے ساہتک مہتو نوں سمجھن لئی ضروری ہے کہ اس گیت- روپ اتے اس نال جڑے ریتی-مولک ویاہ سندربھاں نوں سبھیاچارک-مانوچارک وگیان دے چوکھٹے وچ رکھ کے ویکھیا جاوے۔

ساکاداری سبندھاں دی ستھاپنا

اس طرحاں قبیلیاں دے وچکار استریاں دے نیمبدھّ اتے سچارو وٹاندرے دوارا ساکاداری سنگٹھن پکے ہون لگے۔

دھی دا ویاہ-اکاہ پوتر کارج

کھیتی کیندرت ارتھ ووستھا اتے مرد پدھان سماجک ووستھا وچ دھیاں نوں پتری بھوئیں وچوں حصہ نہیں دتا جاندا سی۔اس لئی دھی دے ویاہ وچ دتے جان والے داج اتے اگوں بھین دی دھی دے ویاہ سمیں لئی لائی جان والی 'نانک چھکّ' دے روپ وچ بھوئیں دے حصے دی تھاویں سوغاتاں دے روپ وچ کجھ کو حصہ دتا جان لگّ پیا۔اس مہاندان دی پروڑتا ساڈیاں لوک-سیانپاں اتے لوکگیتاں وچ تھاں، تھاں کیتی ملدی ہے :-

              باپ تاں میرا لکھ داتا
              توں کش منگدا کیوں نہیں وے
              اوہ تاں گٔوآں دے دان کریداں
              وے کش منگدا کیوں نہیں وے۔
                          ( بیدی دا گیت/سہاگ)

سٹھنیا دے ہور سبھیاچارک پریرک

• ریتاں دا روپانترن
• سبھیاچار پتیماناں دا الٹاؤ
• وٹاندرے دا اسمتول
• عورت دا دوجیلا ستھانا
• عورت دا سنتاپ

سٹھنیاں اتے پنجابی قصہ-کاو دھارا

پنجابی سبھیاچار دے انترگت، ویاہ دی سنستھا نال سبندھت اس گیت-روپ -سٹھنی -دی پرمپرا کافی پرانی ہے۔ اس گیت-روپ دی پراچینتا دا اندازہ ہیٹھ لکھے پماناں توں لگّ جاندا ہے :- ) اس دا ویاہ دیاں وشیش ریتاں اتے لوک-وشواساں نال سبندھت ہونا۔ ا) اس وچ قبیلہ/گوت/خاندان مولک بھاوناواں دا ہونا۔ ) اس دے وشیاں دا مدھکالی نیتکتا اتے سبھیاچارک پتیماناں (خاص کرکے جات،گوت،پنڈ بارے) نال سبندھت ہونا۔ س) اس گیت-روپ دے پیشکاری دے پسنگاں اتے گائن ودھیاں دے پکھوں مدھکالی لوکدھارک پرمپراواں نال سبندھت ہونا۔ ہ) اس دے پنجاب دے سارے اپبھاشائی خطیاں وچ پچلت ہونا۔ ک) مدھکالی کاوَ وچ سٹھنیاں دین دے انیکاں حوالیاں دا ملنا۔ کھ)اس دے رچنا-نیماں دا پراچینتم لوک-روڑیاں اتے اسریا ہونا آدی۔

ہن کدھر گئیاں سٹھنیاں

سٹھنیاں دین دی ایہہ بلوان پرمپرا مالوے وچ ہرے انقلاب توں بعد تیزی نال الوپ ہندی چلی گئی ہے۔ویہویں صدی وچ اس پرمپرا نوں جاری رکھن وچ، ہورناں انیکاں کارناں توں علاوہ اس پرنرپا نوں جاری رکھن وچ، ہورناں انیکاں کارناں توں علاوہ اس پرمپرا دے چار پریرک پتکھّ روپ وچ نظر آؤندے ہن :اس نویں ماحول وچ سٹھنیکاراں نوں کھڑکویاں، کراریاں اتے ٹھوکویاں سٹھنیاں دین وچ سنگ لگن لگّ پئی۔ہن بہت تھاواں اتے پڑے لکھے لاڑیاں اگے سدھیاں سادیاں ملویناں سٹھنیاں دوارا 'پینڈوپنا' وکھاؤن وچ جھجکن لگیاں ۔

سٹھنیاں سبھیاچارک پرتیماناں توں پار

(سٹھنیاں دا سانسکرتک مہتو) پنجابی لوک- کاوَ وچ بہت سارے روپ ساڈے سبھیاچار دے ستھاپت پرتیماناں نوںN آدرش وجوں دہراؤندے ہن پر سٹھنیاں دا وشا سبھیاچار دے اس پکھ نوں پیش کرنا ہے جو اپروانت ہے۔جس توں ساڈے 'سیانے' بھجدے ہن، سٹھنی اج نوں کھلو کے پھڑدی ہے اتے سنیاں اگے 'پروسدی' ہے۔ ایہہ وینگ جاں ٹھٹھا تنّ پدھراں اتے سبھیاچارک ملاں دے الٹاؤ دوارا اتپن کیتا جاندا ہے،ایہہ ہن:- 1 ویکتی دا الٹاؤو 2 اسدی آرتھک حیثیت دا الٹاؤ 3 ستھاپت نیتک ودھان دا الٹاؤ۔

سٹھنی:- روپ رچنا

سٹھنی دے نبھاؤ سندربھ دی واقفی ڈاکٹر ونجارا بیدی اس طرحاں کراؤندا ہے کہ،"جنجھ دے ڈھکاؤ ویلے، کنیا پکھ والے سٹھنیاں بولدے ہن۔ایہناں گیتاں وچّ ہاس- رس تے وینگ ہندا ہے اتے لاڑے، اس دے انگاں ساکاں تے براتیاں دا ہاسہ ٹھٹھا اڈایا جاندا ہے،پر سئنھاں گیتاں دا کوئی برا نہیں مناؤندا۔"

روپ دے باہری پکھ توں ویکھیاں سٹھنی وی ٹپے، بولی، ہیئرے جاں لمے گیت ورگی ہندی ہے، پر پھیر وی اس دا مول سبھاء ایہناں سارے گیت - روپاں توں وکھرا ہے۔سٹھنیکار دا دھیان اسچرجتا بھرے سماجک ورتارے نوں چتر کے، سمبودھت دھر دا ٹھٹھا اڈاؤنا ہندا ہے:-

                              مندیا ڈھولکی بنا لے وے بجوگی ساری رات
                              اتے بے بے نوں نچا لے وے نچوگی ساری رات

سٹھنی دی تشریح

سٹھنی، وینگ ویلے دھی والی دھر ولوں پتّ والی دھر نوں سدھا سمبودھت کاٹویں وینگ اتے مشکری بھریا اجیہا پرکارج-مولکرج گیت روپ ہے جس وچ اسادھارن بمب سرج کے، نیتک جیون ملاں نوں انیتک بنا کے، پتّ والی دھر نال سبندھت کر کے چوٹ ماری جاندی ہے اتے دوجی دھر نوں نیتک پدھر تے ٹھٹھّ کرکے ہسیا جاندا ہے۔اس کرکے سٹھنی انتم روپ وچّ بھاوَ-وریچک گیت-روپ ہے۔

•سٹھنیاں:-ورگونڈ اتے سمپادن:-

اپنی پستک ' لوک-کاو دی سرجن - پرکریا ' وچ میں لوک - کاوَ نوں اسدی سرجن پرکریا دے آدھار تے دو شرینیاں وچ ونڈیا ہے:-(1)بند روپ - رچنا دے کاوَ - روپ اتے (2)کھلھی روپ-رچنا والے کاوَ - روپ۔اس ونڈ دے انترگت سٹھنیاں نوں کھلھے رچنا ودھان والے کاوَ - روپاں وچ شمار کیتا ہے: کؤنکِ سٹھنی دی رچنا سمیں تٹّ پھٹّ سرجن دی اتیئنت لوڑ ہندی ہے۔سٹھنی اگلی دھر نوں سدھی سمبودھت ہندی ہے۔

•سٹھنیاں نوں پرمکھ طور تے ہیٹھ لکھے آدھاراں اتے ورگیکرت کیتا جا سکدا ہے:-

(1)نبھاؤ-سندربھاں انوسار

(2)اچارن-ودھین انوسار

(3)سمبودھک- سمبودھت رشتیاں انوسار

(4)وشیاں انوسار

•ہیئرا:روپ رچنا:-

'ہیئرا' ملوئی لوک -گیتا روپاں وچ اک نویکلا گیت - روپ ہے جہڑا وئاہ نال سبندھت وکھو وکھرے موقعیاں اتے سوانیاں ولوں اچاریاں جاندا ہے۔جویں:-

"گڈی وی ویرا تیری رن جھنی وے کوئی بیل کلیہری وے مور،

باغاں دی کوئل کوکدی ویرن میریا-ویریا کوئی-مہلی کوکن-ویکن انتوں پیاریا وے مور"

ملوئی دوہے (ہیئرے) نوں روپ-رچنا پکھوں دو گٹاں وچ ونڈ سکدے ہاں:-(او) تناؤ-یکت

(ا) تناؤ-مکت

•ہیئرا :نبھاؤ سندربھ،گائن شیلی اتے پرکارجل-

• ہیئرا:مالوے دا انوکھا گیت-روپ:- پنجاب دے مالوا اپ کھیتر دے لوک گیتاں وچ 'ہیئرا' جاں 'دوہاں' ولکھن انداز وچ گایا۔اچاریا جان والا گیت-روپ ہے۔ کجھ خاص موقعیاں اتے ریتاں دے نبھاؤ سمیں ہی ہیئرے گائے جاندے ہن؛جویں:-منگنے دی رسم،جنجھ چڑھن سمیں،ڈولی دی ودائگی سمیں اتے لاڑی دے سواگت سمیں آدی۔انجھ وی ہیئرا، ٹھہراؤ بھرے سبھیاچارک سندربھا وچ گایا جان والا، دھیرے سبھاؤ والا گیت-روپ ہے۔ اس نوں مٹھار کے،لمکا کے،مٹکا گاؤن والے کلاکار درلبھّ ہندے جا رہے ہن۔

ملویناں اس گیت نوں 'ہیئرا' جاں 'دوہا' کہہ کے گاؤندیاں ہن۔جویں کہ:-

•سوال:- "کتھوں دوہاں اگیا اڑیئے

نی کوئی کتھوں لیا نی بنا

کون دوہے دا پتا ہے

کون ج ایہدی

نی سکھیئے پیاریئے نی - ماں"

• جواب:-"دل چو دوہا جرمیا

چتّ چو لیا بنا

دھرتی دوہے دی

وے سمجھ گیانیاں وے -ماں"

• ہیئرے:ورگ ونڈ:-

لوک-کاو دے باقی روپاں وانگ ہیئریاں نوں وی ہیٹھ لکھے آدھاراں اتے ورگیکرت کیتا جا سکدا ہے:-

1. نبھاؤ-سندربھاں انوسار
2. کاوَ-پرکارجا انوسار
3. سمبودھک-سمبودھت رشتیاں انوسار

پرمکھ وشیاں انوسار

•ہیئرے:سبھیاچار دیاں 'مہاجنی ' مانتاواں دا گان:-

1 سنپادنا ویونت:-اس سنگریہہ وچ اسیں ہیئریاں دی ورگ ونڈ لئی سمبودھک-سمبودھت دھراں دے رشتیاں نوں پرمکھ آدھار بنایا ہے۔اس دا سنکیت ایہناں کانڈاں دے سرلیکھاں دے سنبودھنی رشتیاں اتے سمبودھت دھراں توں ملدا ہے۔

2پنجابی لاڑے دی مہما دا گان:-ایہہ ہیئرے بھیناں ولوں ویر دے پیار نوں سمرپت ہن۔ایہہ ہیئرے بھیناں ولوں ویر دے شگناں سمیں موقعے انوسار گائے جاندے ہن۔جویں:-

"پنجے بھائی چودھری ویرا

پنجے بھائی وے ٹھانیدار

مار پلاکی بیٹھدے

وے کوئی اٹھدے پباں دے

وے انتوں پیاریا وے-بھار"

3 لاڈے دیور نوں جھہیڈاں:جویں:-

"تینوں وی دیورا میں بلانمدی

وے کوئی میرا بلایا بول

تیرے تے میں ایں گھماں

جمیں لاٹو تے گھمے

وے سمجھ سیانیاں وے-ڈور"

4 جیجے اتے سالیاں دے کامن :جویں:-

"چلا وی جیجا میرا چکماں

کوئی گن-گن دیماں وے وار

بھین جو میری نوں ایں رکھی

جیوں رکھیا پھلاں دا

وے جیجا پیاریا وے-ہار"

5 لاڑی -دھی نوں دلاسے اتے اسیماں:جویں:-

"نہ رو بیبی نہ رو نی

نی کوئی گجھڑے رونے رو

ماپیاں ڈولی پا دتی

نی توں بڈھّ سہاگن

نی بیبی لاڈ لیئے نی-ہو"

6 پنجابن لاڑی دے حسن دی مہما:جویں:-

" اکھاں وی تیریاں موٹیاں بھابو

کوئی متھے نی تیرے نور

ساڈا چتّ دیکھ کے کھپ گیا

کوئی اتری عرش دی

نی نمیئیں بھابیئے نی-حور"

ہیئریاں دے اس سنگریہہ وچلے پاٹھ وچ رشتیاں دی لڑی جو 'جدیں ویرا وے توں جرمیاں' توں شروع ہوئی سی اتھے آ کے اسدی پتنی جو سجے ویر دے بار دے آؤن اپرنت آ کے سمپورن ہو جاندی ہے۔

• حصہ -دوجا:سٹھینیاں:کھیلھ مٹی دے لیائی وے لوکورڑے