دیال سنگھ
دیال سنگھ دا تعلق مشہور مجیٹھیا ٹبر نال سی ، جہڑا سکھ سلطنت وچ اک منیا پرمنیا ٹبر سی ۔پہلی اینگلو سکھ جنگ چ سکھ فوج دا سپہ سالار رنجودھ سنگھ مجیٹھیا سی ،رنجودھ سنگھ شیر گل جٹ خاندان دا چشم وچراغ سی ۔ لیفٹینٹ جنرل سر ہنری سمتھ نے اپنی ہڈورتی دے صفحہ 186-187 تے ویروے نال رنجودھ سنگھ مجیٹھیا بارے درج کیتا اے۔ لکھیا اے:
رنجودھ سنگھ مجیٹھیا تے اجیت سنگھ لاڑوہ نے پھلور توں ستلج پار کیتا۔ پنجابی فوج دے 8000 سپاہیاں دی کمان کردے ہوئے اوہناں نے اکو اِی ہلے وچ فتح گڑھ، دھرم کوٹ تے بدووال چھُڈوائے تے لُدھیانے دے باہر ڈیرے لا لئے۔ سر پیری سمتھ نوں لدھیانے مدد لئی گھلیا گیا تاں رنجودھ سنگھ نے بدووال دے نیڑے اک انچوک حملے وچ انگریز لشکر دے پچھوں دھاڑا بول کے سامان رسد اپنے قبضے ہیٹھ کرلیا۔ سر پیری سمتھ نے رنجودھ سنگھ دی جنگی نیتی نوں بھرویں سلاہنا پیش کردیاں ہوئیاں لکھیا کہ " ایہہ اک شاندار سائنسی جنگی حکمت عملی سی"۔ اپنی ہڈورتی وچ اوہ بیان کردا ہے کہ جیکر رنجودھ سنگھ اپنے فرانسیسی اُستاداں دے سِکھلائے ہوئے جنگی طریقیاں دے مطابق اپنی مُڈھلی کامیابی دے بھار تے گجھے حملے جاری رکھدا تاں اوہ لدھیانے دے آلے دوالے موجود پوری دی پوری فوج نوں تباہ کرسکدا سی۔
ایہہ 21 جنوری 1846 ء انگریز پنجاب جنگ تھاں بدووال دی واپری اے۔
جم پل
سودھومجیٹھیا ٹبر دے اک سردار لہنا سنگھ مجیٹھیا ہوراں دے گھر 1849ء نوں کاشی (بنارس) وچ سردار دیال سنگھ مجیٹھیا جمے۔ 1832ء وچ سردار لہنا سنگھ امرتسر دے گورنر مقرر ہوئے تے اپنے کارنامیاں پاروں مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دربار توں حسن الدولہ کا خطاب ملیا۔ درباری سازشاں دی ولیہٹ وچ آکے لہنا سنگھ بنارس نوں کوچ کرگئے تے 1854ء وچ اوہ چلانا کر گئے۔ پیو دی مرگ سمیں چھے ورہے دے دیال سنگھ جیہڑے اپنی ماں پیو دی اکلی اولاد سن، اپنے پنڈ مجیٹھیا آگئے جتھے اوہناں دے پیو دی لہور دربار توں ملن والی چوکھی جائیداد سی۔ ایہہ جائیداد پہلاں سردار تاج سنگھ دی نگرانی ہیٹھ دِتی گئی تے 1870 ء وچ دِیال سنگھ دے ناویں لگی۔ اپنے پیو دی وصیت مطابق دیال سنگھ، مشن چرچ سکول امرتسر وچ داخل ہوئے۔ بھگوان کور اوہناں دی دھرم پتنی بنی پر اولاد توں محروم رہے۔
اچیری تعلیم
سودھودِلی اُجڑن مگروں لہوراِی شمالی ہندوستان دی تہذیبی اتے رہتلی زندگی دا گڑھ سی۔ سکول دی تعلیم مگروں دیال سنگھ لاہور آگئے تے چھیتی اِی ایتھوں دی تہذیبی سرگرمیاں تے رہتلی دھارے وچ رلتی ہوگئے۔ 1876ء وچ اوہ اُچیری تعلیم واسطے برطانیہ چلے گئے۔ دو سال مگروں واپسی تے ایمپرس روڈ تے وَس گئے تے راجہ رام موہن رائے دی برہمو سماج لہر دا انگ بن گئے۔ لہو دی سماجی تے تعلیمی زندگی وچ اوہنیں دِنیں جیہناں شخصیتاں دا ناں سی اوہناں وچ سر پراتل چندر چیٹرجی، چندر ناتھ بوس (رجسٹرار پنجاب یونیورسٹی)، نوین چند رائے ( پنجاب برہمو سماج دے موڈھی) تے کلکتہ یونیورسٹی توں ایم اے دی ڈِگری حاصل کرن والے پہلے پنجابی رائے بہادر مول راج سن۔ ایہہ سبھ دیال سنگھ دے نیڑلے سنگی تے اوہناں دی محفلاں دے ساتھی سن۔ لہور دی زرخیز زمین توں دیال سنگھ دی ادبی تے علمی صلاحیتاں اُبھر کے ساہمنے آئیاں۔ اوہناں نے نہ صرف شعر آکھے سگوں فلسفے تے کئی مضمون وی لکھے۔ راجہ رام موہن دی لکھتاں دا اُلتھا وی اوہناں دا اک کارنامہ اے۔
شخصیت
سودھودیال سنگھ بلاشبہ 19 ویں صدی وچ پنجاب دے اک مہان سپوت سن۔ اوہناں دی شخصیت دے کئی پکھ سن۔ بلاشبہ اوہ اک جنگجو جٹ خاندان دے چشم وچراغ سن۔ 1845 ء پچھوں پنجابیاں تے انگریزاں وچکار جنگ تے کھچ اِینی ودھ سی کہ اوہدی کسیل بوہت چر تائیں پنجاب دی سماجی زندگی وچ جاری رہی۔ پر دیال سنگھ دی ذہنی پکیائی تے دوربینی (سیانپ) تے حیرت ہندی اے کہ اوہناں نے اوس ویلے جد کہ پنجاب وچ انگریز مخالف جنگاں دی دھوڑ وی نہیں بیٹھی سی بھلکھ دیاں لوڑاں نوں نہ صرف سیہانیا سگوں اوہناں نوں پورا کرن لئی عملی طور تے رُجھ وی گئے۔ یورپ تے برطانیہ دے سفر نے اوہناں وچ نظام تے ایس وِچاراں دا بیں بیج دِتا انج اوہ اپنے جوٹی داراں دے مقابلے وچ روشن خیال تے چوکھی نظر رکھن والے ہوگئے۔
پنجاب یونیورسٹی دا قیام
سودھواوہناں نوں پک سی کہ ہُن ہندوستان تے خاص کرکے پنجاب دا بھلک جنگ لڑائی وچ نہیں سگوں پرامن سیاست وچ ہے جیہدا مُڈھ اُچیری، جدید تعلیم تے روشن خیالی ہووے گی۔ برطانیہ توں پرتن تے دیال سنگھ دی ملاقات اک مہان بنگالی سیاسی، سماجی آگو تے انڈین ایسوسی ایشن دے موڈھی بانی سر سریندر ناتھ بینر جی نال ہوئی۔ 8 جون 1877ء نوں جدوں بینر جی امرتسر وچ ایسوسی ایشن دی میٹنگ کرن آئے تاں دیال سنگھ، جو اوس میٹنگ دے پروہناچارسن اوہناں نا دوستی ہور ڈونگھی ہوئی گئی۔ مگروں دیال سنگھ لہور وچ ایسوسی ایشن دی شاخ دے صدر بنے تے اوہناں دی مالی مدد حاصل رہی۔ سردار دیال سنگھ لہندے دی تعلیم تے آزادی صحافت دے بڑے مداح سن۔ 2 فروری 1881 ء وچ اوہناں نے لہور توں ہفتہ وار ٹریبون جاری کیتا جو 1896ء وچ ہفتے وچ تِن وار تے 1906ء وچ روزنامہ بن گیا۔ دیال سنگھ پنجابی نوجواناں دی ایس لہر دے لیڈر سن جیہنے پنجاب یونیورسٹی دے بنن واسطے کم کیتا۔ اوڑک اوہ ایہہ جنگ 1882ء وچ جِتے جد کلکتہ مدراس تے بمبئی طرحاں پنجاب یونیورسٹی دا قیام عمل وچ آیا۔
سیاسی سرگرمیاں
سودھوسیاسی میدان وچ وی سردار دیال سنگھ دی سیواواں بھُلن جوگیاں نہیں ہین۔ اینے بیسنٹ دے مطابق " اوہ اوہناں 17 سچے تے چنگے لوکاں وچ گِنے جاندے نیں جیہناں دے ہتھوں انڈین نیشنل کانگریس دی نینہ رکھی گئی"۔ اینے بیسنٹ نے اپنی کتاب وچ کجھ اجیہیاں حقیقتاں دی گنڈھ کھولی ہے جیہڑیاں عام طور تے لوکاں نوں معلوم نہیں۔ اوہ لکھدیاں ہین کہ کُل ہند دی نینہ تے اک تنظیم دا مُڈھ رکھن دا مسئلہ مُڈھلے طور تے تھیوسوفیکل سوسائٹی آف انڈیا دے 1884ء دے سالانہ اجلاس وچ بحث ہیٹھ آئیا۔ ایہہ اجلاس دسمبر 1884ء نوں چینائے دے مقام تے ہویا۔ مقامی تنظیماں توں اڈ سارے ہندوستان توں جیہڑے 17 وفداں نے رلت کیتی اوہناں وچ اوس ویلے دے جگت جانوں سوجھوان تے عالم شامل سن۔ جیویں سریندر ناتھ بینر جی، دادا جی نورورجی، سبرامینیم ایئر، آنند موہن بوس، پی نائیڈو، آنند چارلو ، نیرندرسین ، وی اینڈ مینڈالک ، کے ٹی تیلانگ ، سی وجے، چاروچندر متر تے سردار دیال سنگھ۔ ایس اکٹھ دے بعد 1885ء وچ بمبئی ہون والے کانگریس دے پہلے اجلاس وچ دیال سنگھ رلت تے نہ کر سکے پر اوہناں نے اپنے اخبار ٹیریبیون دے ایڈیٹر بپن چنر پال ہوراں نوں گھلیا۔ کانگریس دے چوتھے سیشن وِچ الہٰ آباد وچ جارج پول دا ناں بطور صدر تجویز ہویا تاں دیال سنگھ ایہدے تائید کنندہ سن۔ ایس دے بعد 1893ء وچ کانگریس دا اجلاس دیال سنگھ ہوراں دی دعوت تے لہور وچ متھیا گیا تے دیال سنگھ استقبالیہ کمیٹی دے صدر چُنے گئے۔ لہور دا ایہہ اجلاس دیال سنگھ دے پربندھی سبھاء دا نمونہ سی۔ لہور وچ اوہناں دی چنگی چوکھی جائیداد تے مکان سن جو اوہناں نے آون والے جتھیاں نوں دے رکھے سن۔ سریندر ناتھ بینر جی سَنے بوہت سارے اہم آگوواں نے اپنی تقریراں ٹریبیون دے دفتر وچ تیار کیتیاں۔
وپار
سودھوسردار دیال سنگھ اک کامیاب وپاری سن تے اوہناں نے جائیداد تے نگینیاں دے کاروبار وچ چوکھا ناواں کھٹیا۔ اپنی جائیداد دا بوہتا وڈا حصہ اوہناں نے فلاحی تے تعلیمی کماں تے لایا۔ اوہ اک اجیہے زرخیز ذہن دے مالک سن جیہڑا ہر ویلے نویں وِچاراں نوں سرجدا سی۔ اپنی ایس شاندار جوگتا تے سوجھوانی سوچ پاروں اوہ اوہناں طاقتاں دی نشاندہی کرسکے جیہناں اگے چل کے اک لہر دا روپ وَٹا لیا سی۔ 1895 ء وچ دیال سنگھ نے انگریزی زبان وچ نیشنلزم دے موضوع تے اک کتابچہ لکھیا۔ جیس وچ اوہناں نے قوم پرستی نوں ہندوستان دے پچھوکڑ وچ بحث ہیٹھاں لیاندا۔ ایہہ کتابچہ کانگریسی ممبراں وچ ونڈیا گیا تے بوہت سلاہیا گیا۔
سیاسی خیالات
سودھوسردار صاحب دے سیاسی خیالات تے نظریات نوں بیان کرنا چوکھا اوکھا ہے کیونجے اوہ اک منے پرمنے معنیاں وچ سیاستدان نہیں سن۔ اوہناں نوں سیاسی نظریئے یاں نعرے نال مخصوص نہیں کیتا جاسکدا۔ اوہناں دے جیون دی وڈی دلچسپی اصلاح تے روشن خیالی سی۔ اوہ سیاست نوں ایہدے مگروں ویکھدے سن۔ یعنی دیال سنگھ روش خیال اصولاں دے ہیٹھ بھلیائی دے پروگراماں نوں اُگھڑواں تے سیاست نوں ایس دے ہیٹھ رکھن دے قائل سن۔ اپنے اخبار راہیں اوہناں نے ناانصافی خلاف مسلسل جدوجیہد کیتی۔ لہور دے رہن والے عام طور تے لہور دے ایس مہان سپتر بارے اک کالج(دیال سنگھ کالج) ، اک لائبریری تے لہور دی اہم سڑک تے واقع اک عمارت توں کجھ ودھ نہیں جاندے۔
دیال سنگھ کالج
سودھواوہناں دا بنایا ہویا دیال سنگھ کالج ویلا لنگھن مگروں تباہی دا شکار رہیا تے چراں توں اوہ تعلیم توں ودھ اپنے پڑھنہاراں نوں غنڈہ گردی تے غیرقانونی کماں پاروں پچھانیا جاندا ہے۔ دیال سنگھ لائبریری دی بھیڑی حالت وچ کجھ بہتری آئی اے تے دیال سنگھ مینشن جیہڑا دیال سنگھ ٹرسٹ دی ملکیت ہے مسلسل مقدمہ بازی دا شکار ہے۔ ایس ٹرسٹ دی جائیداد تے قابض فائدے مانن والیاں وچ لہور دی سیاسی، سماجی اشرافیہ دے اُگھے خاندان رلتی نیں جیہناں نے ایہنوں وراثتی قبضے دی شکل دے دِتی ہے۔ تھوڑے کُو رُپئے ماہانہ کرائے تے حاصل کیتی گئی جائیداد نوں لکھاں کروڑاں دے مُل منتقل کرن وچ محکمہ متروکہ اوقاف املاک ایہناں دی بانہہ ہے۔ ایہہ نام نہاد کرایہ داری نظام وکھو وکھ حکومتاں واسطے سیاسی رشوت دا سوکھا پربندھ اے۔ لہور توں اڈ دِلی تے کرنال وچ وی اوہناں نے کالج تے لائبریریاں بنوائیاں ۔
9 دسمبر 1898ء نوں لہور دا ایہہ مہان سپُتر چلانا کر گیا۔