حویلی راجا دھیان سنگھ
| ||||
|---|---|---|---|---|
| انتظامی تقسیم | ||||
ترمیم  | ||||
محل وقوع
سودھوحویلی راجا دھیان سنگھ اندرون ٹکسالی دروازہ وچ پیر نوگزہ دربار دے نیڑے ۔ سید مٹھا ٹیچنگ ہسپتال دے سامنے واقع اے ۔ بہت سارے لوک چونا منڈی وچ موجود خوشحال سنگھ تے تیجا سنگھ دی حویلیاں نوں دھیان سنگھ دی حویلی دسدے نيں حویلی دھیان سنگھ خوشحال سنگھ تے تیجا سنگھ دی حویلیاں دے نیڑے ہی اے۔ ماضی وچ ایہ تِناں حویلیاں کافی وڈی سن تے شاید اک دوسرے توں جڑی ہوئی وی ہاں لیکن جتھے تک وچ سمجھ پایا ہاں خوشحال سنگھ تے تیجا سنگھ دی حویلیاں وچ جتھے اج گورنمنٹ فاطمہ جناح گرلز کالج قائم اے اس وچ حویلی دھیان سنگھ دی زمین شامل ننيں۔ حویلی دھیان سنگھ دے رقبے اُتے اج غالباً تن محلے آباد نيں کشمیری محلہ،گجر ویڑہ تے ہندوستانی محلہ۔ ماضی وچ راجا دھیان سنگھ دی حویلی کافی وسیع سی۔
عمارت
سودھوکہیا جاندا اے کہ حویلی دا کُل رقبہ تقریباً پنجاہ کنال سی جس وچ تقریباً 62 کمرے سن ۔ بقول کہنیا لال "ایہ حویلی جمعدار خوشحال سنگھ دی حویلی دی نسبت کافی وسیع تھی۔اسنوں تعمیر کرنے دے لئی ایتھے جس قدر رعایا دے مکانات سن گرا دتے گئیے ۔کئی سال تک ایہ عمارت بندی رہی ۔ مشرق دی جانب اس دا مرکزی دروازہ اے۔ حویلی وچ وسیع اصطبل وی اے جتھے ہاتھی ،گھوڑے راجا دے واسطے مستعد رہندے سن ۔ اندرونی وڈے دروازے دے اندر اک طویل راستہ طے کر کے ڈیوڑھی آندی اے جس وچ دو راستے نيں اک راستہ شمالی تاں زنانہ حویلی جدوں کہ جنوبی مردانہ کچہری دے مقام دی طرف جاندا اے ۔حویلی وچ وڈے عالیشان دالان بنے سن جس دے تھلے تہ خانے سن " ۔ سید محمد لطیف دا بیان اے کہ حویلی دے وسط وچ دھیان سنگھ دی سمادھی سی ۔ راجا دھیان سنگھ دے بعد ایہ حویلی اوہدے بیٹے ہیرا سنگھ دے کول آئی ۔ فیر ہیرا سنگھ وی قتل ہويا تے کئی روز تک اس دا سر ايسے حویلی دے تہ خانے وچ پيا رہیا۔ انگریز عہد وچ ایہ حویلی مہاراجا گلاب سنگھ دے قبضے وچ آئی ۔ کہنیا لال دے حیات وچ ایہ حویلی گلاب سنگھ دے بیٹے رنبیر سنگھ دی ملکیت سی۔ حویلی راجا دھیان سنگھ مختلف ادوار وچ مختلف مقاصد دے لئی استعمال ہُندی رہی انگریز عہد وچ اس حویلی وچ اسسٹنٹ کمشنر لہور دا دفتر بنا دِتا گیا ۔ اس حویلی وچ آرٹلری افسراں نے رہائش وی اختیار کيتی۔ 1854ء وچ ایتھے اسکول وی کھولیا گیا فیر کچھ عرصے بعد اس حویلی وچ گورنمنٹ کالج دا قیام ہويا تے سر گنگا رام ايسے حویلی وچ زیر تعلیم رہے ۔ اوریئینٹل کالج دی ابتدا وی ايسے حویلی وچ ہوئی۔ 1897ء وچ جدوں سوامی ویویکانند لاہور آے تاں انہاں نے ايسے حویلی وچ قیام کيتا۔ نقوش لاہور نمبر وچ درج اے " پنجاب یونیورسٹی کالج دی ابتدا ايسے حویلی توں ہوئی تے اخبار وی پہلے پہل ايسے جگہ توں نکلیا ۔ 1947ء توں پہلے ایتھے دیال سنگھ ہائی اسکول سی ۔ پنجاب لوک سبھا دا دفتر وی ايسے عمارت وچ سی۔ قیام پاکستان دے بعد بحکم قائداعظم ایہ بلڈنگ جموں و کشمیر اسٹیٹ پراپرٹی توں کرائے اُتے حاصل کيتی گئی تے ایہدا ناں سٹی مسلم لیگ ہائی اسکول رکھیا گیا ۔ 1954ء دے موسم گرما وچ محکما آثار قدیما نے حویلی دے احاطے دی مرمت دے لئی ایتھے کھدائ دی تاں ایتھے توں زمانہ اسلام تاں پہلے دی کچھ اینٹاں تے ہور نوادرات دریافت ہوئے"۔ کہیا جاندا اے کہ حویلی دے جس حصے وچ راجا دھیان سنگھ دا دربا رتھا اس دے تھلے تہ خانے وچ تھیٹر وی بنایا گیا سی تے اس دے اندر اک سرنگ سی جو لاہور قلعے تک جاندی سی ۔ جو بند کر دتی گئیی سی۔
2004ء تک سٹی مسلم لیگ ہائی سکول ايسے حویلی وچ سی مگر عمارت دی خستہ خالی دے باعث اسکول نیڑے نويں تعمیر کردہ عمارت وچ منتقل کر دتا گیا۔ اس دن توں ایہ عمارت ویران اے۔ سید محم لطیف نے اس حویلی دے حسن دے متعلق لکھیا اے " ایہ محلات اپنی شان و شوکت و خوبصورتی دے لحاظ توں پنجاب دے عظیم مہاراجا دے وزیر اعظم تے اس عمارت دے بانی دی شہرت دے شایان شان نيں" مگر موجودہ حالت وچ حویلی دے زیادہ تر حصے پر یا تاں قبضہ ہوئے چکيا اے یا فیر فروخت کر دتا گیا اے اس وقت حویلی صرف 2 کنال اُتے مشتمل اے تے قدیم عمارت وچوں صرف دربار حال موجود اے ۔حویلی وچوں محکمہ تعلیم نے اسکول دے لئی 26 کنال رقبہ حاصل کرنے دا سوچیا جس وچوں 10 کنال دی قیمت ادا کيتی گئی جدوں کہ باقی 16 کنال زمین دی ادائیگی نئيں کيتی گئی تے ایہ رقبہ جموں و کشمیر اسٹیٹ پراپرٹی دی ملکیت اے۔ حویلی بہت بری حالت وچ اے تے ایتھے پرندےآں تے جانوراں دا بسیرا اے اندر داخل ہاں تاں ایويں لگدا اے کہ شاید کوئی بھوت بنگلہ اے۔ اس حویلی دی چند شکستہ دیواراں حالے وی باقی نيں۔ حویلی وچ موجود تہ خانے دا راستہ برساں توں بند اے۔