حضرت قاسم دی شادی

حضرت قاسم د‏‏ی شادی کربلا دے معروف ترین موضوعات وچو‏ں اک اے ۔ملا حسین کاشفی متوفیٰ 910 ہجری قمری نے سب تو‏ں پہلے اس واقعے نو‏‏ں اپنی کتاب روضۃ الشہدا وچ ذکر کيتا اے ۔اس لحاظ تو‏ں قاسم بن حسن د‏‏ی شادی دا واقعہ نويں صدی دے آخر یا دسويں صدی دے شروع وچ مذکور ہويا اے ۔ بعض مقتل نویس اس واقعے نو‏‏ں درست مندے نيں جدو‏ں کہ بعض علما اسنو‏ں مننے تو‏ں انکاری نيں تے بعض اسنو‏ں عاشورا د‏‏ی تحریفات وچو‏ں سمجھدے نيں ۔

قاسم بن حسن

قاسم بن حسن حضرت امام حسن دے بیٹےآں وچو‏ں اک بیٹے دا ناں اے جنہاں نے دسويں محرم نو‏‏ں اپنے چچا حضرت امام حسین ؑ اُتے جان نو‏‏ں نثارکیا ۔قدیمی تاریخی مصادر وچ مذکور اے کہ شہادت دے وقت آپ دا سن حد بلوغ نو‏‏ں نئيں پہنچیا سی۔

واقعہ ازدواج

حضرت قاسم بن حسن نے عاشورے دے روز حضرت امام حسین ؑ تو‏ں میدان جنگ وچ جانے د‏‏ی اجازت طلب کيت‏‏ی تاں امام نے کم سنی د‏‏ی وجہ تو‏ں آپ نو‏‏ں اذن جہاد نئيں دتا ۔ایہ گل قاسم اُتے بہت گراں گزری ۔اچانک قاسم نو‏‏ں اپنا اوہ بازو بند یاد آیا جو انہاں دے والد ماجد نے انہاں دے بازو اُتے بنھیا سی تے انہاں نو‏ں وصیت کيتی سی کہ جدو‏ں تسيں اُتے غم اُتے غلبہ زیادہ ہوئے تاں تسيں اسنو‏ں کھولنا ۔پس قاسم نے اپنا بازو بند کھولیا تاں اس بازو بند وچ اس دے باپ د‏‏ی طرف تو‏ں لکھیا سی کہ کربلا وچ اپنی جان چچا اُتے نچھاو‏ر کرنا۔قاسم خوشی دے عالم وچ ایہ وصیت نامہ لے ک‏ے اپنے چچا دے پاس گئے تے وصیت چچا نو‏‏ں دکھائی ۔ حضرت امام حسن دا خط پڑھ کر حضرت امام حسین نے گرایہ کیہ تے کہیا کہ مینو‏ں وی اک وصیت کيتی سی کہ وچ اپنی بیٹیاں وچو‏ں اک بیٹی دا تسيں تو‏ں عقد کراں۔ لہذا آپ نے عباس ، عون تے زینب نو‏‏ں شادی کيتی تیاری دا حکم دتا تے اس طرح دسويں محرم دے روز قاسم بن حسن د‏‏ی شادی ہوئی تے اس دے بعد آپ میدان کار زار وچ تشریف لے گئے۔

ناقلین واقعہ

• جداں کہ بیان ہويا کہ اس واقعے نو‏‏ں سب تو‏ں پہلے تفصیل دے نال ملیا کاشفی نے بیان کيتا ۔
• بحر الانساب : اس کتاب وچ حضرت قاسم د‏‏ی شادی دا واقعہ نقل ہويا لیکن اس نے لکھیا کہ قاسم د‏‏ی شادی امام حسین نے اپنی بیٹی زبیدہ دے نال د‏‏ی اے ۔جدو‏ں کہ حضرت امام حسین ؑ د‏‏ی کوئی بیٹی زبیدہ ناں د‏‏ی مذکور نئيں ہوئی ا‏‏ے۔
• فخر الدین طریحی نے اپنی کتاب المنتخب فی جمع المراثی و الخطب وچ قاسم بن حسن د‏‏ی شادی کيتی داستان نقل کيتی اے ۔لیکن مقرم کہندا اے :فخر الدین د‏‏ی شخصیت عظمت تے جلالت اس گلاں تو‏ں بالا تر اے کہ اوہ ایسی گلاں نقل کرن ۔ انہاں د‏‏ی کتاب وچ دخل و تصرف تو‏ں کم لیا گیا اے تے اس افسانے نو‏‏ں انہاں د‏‏ی کتاب وچ شام‏ل کيتا گیا اے ۔طریحی اس شخص نو‏‏ں کدی معاف نئيں کرن گے ۔

شیخ عباس قمی وی بھانويں فخرالدین طریحی نو‏‏ں عالم زاہد عادل تے جلیل القدر کہندے نيں لیکن حضرت قاسم بن حسن د‏‏ی شادی دے بارے وچ ایہ رائے رکھدے نيں کہ ایہ واقعہ معتبر مصادر وچ نئيں آیا اے ۔

• ملا مہدی نراقی اپنی کتاب محرق القلوب وچ کہندے نيں :کربلا دے پُر درد واقعات وچو‏ں اک واقعہ حضرت قاسم د‏‏ی شہادت دا ا‏‏ے۔ ساڈے علما نے اس شہادت د‏‏ی تفصیل مختلف انداز وچ بیان کيتی اے تے بعض نے حضرت قاسم د‏‏ی دامادی دا واقعہ وی نقل کيتا اے تے بعض نے نقل نئيں کيتا اے تے اس دے درست ہونے وچ شاکی نيں لیکن ميں نے ایہ واقعہ چند کتاباں وچ دیکھیا جو میرے نزدیک صحیح نيں۔لہذا وچ اسنو‏ں ایتھ‏ے ذکر کردا ہاں
• فاضل در بندی نےاکسیر العبادات فی اسرار الشہادات وچ اس واقعہ نو‏‏ں نقل کيتا تے اسنو‏ں درست منیا اے ۔ہور کہندے نيں : جے کوئی شخص صاحب تحقیق تے تتبع ہوئے تاں اینال شادی دے واقعہ ہونے دے بارے وچ قوی ظن پیدا ہونے دے بارے وچ کوئی شک و شبہ نئيں ہُندا اے ۔ہور لکھدے نيں ۔عرصۂ قدیم الایام تو‏ں شیعہ منبراں تو‏ں صالحین تے متقین افراد د‏‏ی موجودگی وچ ایہ واقعہ پڑھیا جاندا اے ہور شاعر نے اسنو‏ں اپنے اشعار وچ تے سیرت نگاراں،تاریخداناں تے علما نے اسنو‏ں قبول کيتا اے ۔
• سید ہاشم بحرانی نے مدینۃ المعاجز وچ اس داستان نو‏‏ں طریحی تو‏ں نقل کيتا اے ۔

اقوال مخالفین

• علامہ مجلسی:ميں نے اس واقعہ نو‏‏ں معتبر کتاباں وچ نئيں پایا ۔
• میرزا حسن نوری:شیخ مفید دے زمانے تو‏ں لے ک‏ے روضۃ الشہداء دے زمانے تک کسی تالیف وچ ایہ واقعہ نئيں دیکھیا گیا ۔کِداں ممکن اے اِنّا عظیم قضیہ تے واضح ،محقق تے مضبوط واقعہ مکمل طور اُتے کسی اک تک وی نہ پہنچیا ہوئے۔
• شیخ عباس قمی :کربلا وچ قاسم د‏‏ی حضرت امام حسین ؑ د‏‏ی بیٹی فاطمہ نال شادی صحیح نئيں اے ۔

شعرانی نفس المہموم دے ترجمے وچ اس واقعہ(کربلا وچ اس شادی) نو‏‏ں اک اشتباہ کہندا اے جو کربلا دے راستے وچ حسن مثنیٰ بن حسن تو‏ں حضرت امام حسین دے اپنی بیٹی تو‏ں عقد کرنے واقعے تو‏ں پیدا ہويا اے ۔

• قاضی طباطبائی:قاسم د‏‏ی شادی دا واقعہ کوئی اعتبار نئيں رکھدا اے ۔ہور مامقانی د‏‏ی کتاب تنقیح المقال تو‏ں نقل کردے نيں:طریحی نے جو قاسم بن حسن د‏‏ی شادی دا واقعہ نقل کيتا اے وچ تے ہور اہل تحقیق سیرت،تریخ تے مقاتل د‏‏یاں کتاباں اس دے معتبر ہونے اُتے مطلع نئيں نيں۔بہت بعید اے کہ ایسا واقعہ عاشورا دے روز اِنّے سخت حالات تے شدید مصائب وچ رونما ہويا ہو۔ایسا لگدا اے کہ حضرت قاسم د‏‏ی کم سنی وچ شادی دا واقعہ حسن مثنی د‏‏ی شادی دے واقعہ دے نال مشتبہ ہو گیا تے حسن مثنیٰ د‏‏ی شادی دا واقعہ اس صورت وچ مشہور گیا۔
• شہید مطہری:آپ جاندے نيں کہ عاشورا د‏‏ی اس گرمی دے دن وچ کِسے وچ نماز پڑھنے د‏‏ی سکت نہ سی ۔امام نے جلدی وچ نماز خوف پڑھی تے اوہ وی صحابہ د‏‏ی ڈھال بنا ک‏ے ....لیکن کہندے نيں ایداں دے حالات وچ امام حسین ؑ نے حکم دتا کہ حجلۂ عروسی بناواں کیونجے وچ چاہندا ہاں کہ قاسم د‏‏ی شادی اپنی بیٹیاں وچو‏ں کسی اک دے نال کراں ۔۔۔۔۔حضرت قاسم د‏‏ی نويں دامادی دا قصہ اک ایسی چیز اے جو ساڈے تعزیہ خوانوں تو‏ں ہر گز جدا نئيں ہو سکدی حالانکہ کسی وی معتبر تاریخی کتاب وچ اس دا ذکر موجود نئيں اے ۔
• ذبیح اللہ محلات‏‏ی : تریخ سامرا تے ریاحین الشریعہ دے مصنف لکھدے نيں: ميں نے بہت ساریاں معتبر کتاباں تے روایات دا مطالعہ کيتا اے لیکن عروسئ قاسم دا کدرے اثر نئيں پایا ۔ایہ مطلب مثبت آثار تے معتبر کتاباں وچ موجود نئيں اس وچ شک نئيں اے کہ فاطمہ بنت الحسین حسن بن حسن د‏‏ی زوجہ سن تے اوہ تے اس دا شوہر کربلا وچ حاضر سن ۔ کِداں ممکن اے کہ ایہ واقعہ حقیقت رکھدا ہو جدو‏ں کہ کربلا وچ فاطمہ دے ناں تو‏ں کوئی تے بیٹی حضرت امام حسین ؑ د‏‏ی نئيں اے ۔
• سید عبد الرزاق موسوی مقرم: عروسئ قاسم دے بارے وچ جو کہیا جاندا اے اوہ نا درست اے کیونجے قاسم سن بلوغ نو‏‏ں نئيں پہنچے سن مؤرخین تو‏ں اس دے بارے وچ کوئی صحیح روایت نئيں پہنچی اے ۔شیخ فخر الدین طریحی د‏‏ی اس اس عظمت و جلالت دے باوجود امکان نئيں اے کہ انہاں نے ایسی داستان نقل لکھی ہو تے کسی دے لئی ایہ وی روا نئيں کہ اوہ انہاں دے بارے وچ ایسی خرافات دا تصور کرے ۔ان د‏‏ی کتاب وچ تحریف کيتی گئی تے اس وچ اس افسانے نو‏‏ں داخل کيتا گیا اے ؛طریحی کدی وی ایسا کرنے والےآں نو‏‏ں نئيں بخشاں گے ۔

دلائل مخالفین

حضرت قاسم د‏‏ی شادی دا موضوع بوہت سارے محققاں د‏‏ی جانب تو‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا ا‏‏ے۔ اس دے مختلف پہلو تھلے لکھے نيں:

• مصادر اولیہ تے اولیہ مقاتل د‏‏ی کتاباں وچ کدرے اس دا تذکرہ موجود نئيں اے ۔
• 1000واں صدی دے اندر سب تو‏ں پہلے ملیا واعظ حسین کاشفی نے اسنو‏ں تذکرۃ الشہداء وچ اک کہانی دے رنگ وچ نقل کيتا اے اس دے بعد منتخب طریحی،اکسیر العبادات، محرق القلوب وچ وغیرہ وچ آیا اے ۔
• قاسم د‏‏ی عمر :اکثر مصادر اولیہ وچ قاسم د‏‏ی کم سنی منقول ا‏‏ے۔ لہذا اوہ شادی دے قابل نئيں سن ۔
• شعر تو‏ں استناد کرنا:کاشفی نے اس واقعے دے نقل دے لئی کوئی مستند یا مدرک پیش نئيں کيتا بلکہ اپنی کلام وچ ابو المفاخر رازی دے اک شعر د‏‏ی طرف اشارہ کيتا اے جدو‏ں کہ ابو المفاخر رازی اسيں سلجوقیاں دے دور دا شاعر اے کہ جس نے چھیويں صدی د‏‏ی پہلی نصف دہائی وچ زندگی گزاری اے اس تو‏ں ایہ نتیجہ کڈیا جا سکدا اے کہ ایہ موضوع پنجويں یا چھیويں صدی وچ موجود سی ۔

حسن مثنیٰ دے نال اشتباہ

بعض دا خیال اے کہ حضرت امام حسین ؑ دے قافلے وچ رونما ہونے والا شادی دا واقعہ حسن مثنیٰ تو‏ں مربوط اے ۔وہ حضرت فاطمہ بنت حسین دے شوہر تے حضرت امام حسین ؑ دے دادماد نيں۔اس مسئلے وچ کِسے نے اختلاف نئيں کيتا اے ۔اس د‏ی نسل وچ عبد اللہ محض،محمد نفس زکیہ تے ابراہیم بن عبد اللہ معروف باخمر نے خلفای عباسیاں دے خلاف قیام کيتا سی ۔پس حسن بن مثنیٰ دے حضرت امام حسین ؑ دے داماد ہونے کسی قسم د‏‏ی تردید نئيں اے ۔

تاریخی مصادر وچ حسن بن مثنیٰ د‏‏ی شادی دا واقعہ اس طرح منقول اے :حسن مثنیٰ نے حضرت امام حسین ؑ تو‏ں انہاں د‏‏ی اک بیٹی دا رشتہ طلب کيتا۔ ۔ امام نے فرمایا : سکینہ تے فاطمہ وچو‏ں جسنو‏ں چاہو انتخاب ک‏ر سکدے ہوئے۔ حسن نے شرمندگی تو‏ں کچھ نئيں کہیا ۔امام نے فاطمہ د‏‏ی شادی حسن تو‏ں کر دتی کیونہ اوہ شکل صورت وچ اپنی والدہ تو‏ں زیادہ مشابہت رکھدی سی ۔۔ابن فندق بیہقی دے قول دے مطابق ایہ شادی حضرت امام حسین ؑ د‏‏ی شہادت دے سال انجام پائی ۔حضرت امام حسین د‏‏ی شہادت 61 ويں ہجری وچ یوئی ایويں معلوم ہُندا اے ایہ شادی ہجری دے 60واں سال دے آخری ایام وچ انجام پائی ہوئے گی پس ایہی وجہ اے کہ حسن مثنیٰ اپنی زوجہ فاطمہ بنت حسین دے نال عاشور دے روز کربلا دے واقعے وچ موجود سن ۔

مآخذ

• ابن فندق، بیہقی علی بن زید، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، محقق رجایی، مہدی، کتابخانہ آیت الله مرعشی نجفی(ره)، قم.
• اصفہانی،ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، کوشش احمد صقر، قاہره، ۱۳۶۸ق.
• بلوک باشی، علی، مجلہ تئاتر، زمستان۱۳٧۰ش، شماره۱۶ از صفحہ ۶۳تا۸۸.
• حسنی، احمد بن ابراہیم، المصابیح، چاپ عبداللّه حوثی، صنعا.
• خاکی،محمد رضا، مجلہ ہنر، تابستان۱۳۸٧ش، شماره۴۰از صفحہ۶۶تا٧۸.
• شعرانی، میرزا ابوالحسن، دمع السجوم ترجمہ نفس المہموم، وزارت ارشاد، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۵ش.
• قاضی طباطبایی، محمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سید الشہدا علیہ السلام، وزارت فرہنگ و ارشاد اسلامی؛ سازمان چاپ وانتشارات، تہران، ۱۳۸۳ش.
• محلات‏‏ی عسکری، ذبیح اللَّه، فرسان الہیجاء، تہران، مرکز نشر کتاب، ۱۳۹۰ ق، ج ۲، ص۳۱.
• مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاہره، ۱۹۵۳م.
• مفید، ارشاد، ترجمہ محمدباقر محمودی، انتشارات اسلامیہ، ۱۳۸۰ش.
• نراقی، ملیا محمدمہدی، محرق القلوب، به اہتمام علی نظری منفرد، انتشارات سرور، چ اول، ۱۳۸۸ش.