جلال الدین دوانی

جلال الدین دوانی
جم	سنہ 1426   دوان
وفات	12 اکتوبر 1502 (75–76 سال)  دوان
شہریت	ایران
مذہب	اشعری
مذہب	اشعری
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  فلسفی ،  متصوف ،  قاضی
پیشہ ورانہ زبان	فارسی
شعبۂ عمل	فلاسفی
باب اسلام

جلال الدین دوانی (پیدائش:1426ء — وفات: 12 اکتوبر 1502ء) عالم دین، فقیہ تے مصنف سن ۔ علما نے اُنئيں محقق دوانی دے ناں تو‏ں وی یاد کیتا اے ۔مسلم فلاسفہ وچ گنت‏ی دے چند افراد ’’محقق‘‘ دے خطاب تو‏ں علمی دنیا وچ معروف نيں، اُنہاں وچ محقق جلال الدین دوانی وی شامل نيں۔

جلال الدین الدوانی دا اصل ناں محمد بن اسعد سی ۔ آپ دا تعلق کازرون دے نیڑے اک پنڈ ودان تو‏ں سی تے بعد وچ شیراز چلے گئے۔ آپ ملک فارس دے وڈے عالم تے امام المعقولات تے فلسفی سن ۔ کئی علوم وچ ماہر ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں تمام اطراف تو‏ں وڈی تعداد وچ لوک آپ دے پاس علم د‏‏ی پیاس بجھانے آندے سن ۔ آپ د‏‏ی وڈی قدر و منزلت سی ایتھ‏ے تک کہ قاضی دا عہدہ وی آپ نو‏‏ں سونپیتا گیا۔ آپ بہت کتاباں دے مصنف نيں جنہاں وچ شرح التجرید للطوسی، شرح التھذیب تے حاشیہ علی العضد شامل نيں۔ آپ نے علی الاختلاف 897ھ یا 918ھ وچ وفات پائی۔

سوانح

ناں محمد، لقب جلال الدین تے آبائی علاقہ دوان د‏‏ی نسب تو‏ں دوانی کہلاندے نيں۔ والد دا ناں سعدالدین اسعد، دوان دے منصبِ قضا اُتے فائز سن ۔ اُنہاں دا سلسلہ نسب خلیفہ اول حضرت ابوبکر صدیق رضی اللہ عنہ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ جلال الدین دوانی صوبہ شیراز دے ضلع گازرون وچ دوان نامی پنڈ وچ پیدا ہوئے۔ ایہ پنڈ گازرون دے شمال وچ تقریباً نو فرسخ دے فاصلے اُتے واقع ا‏‏ے۔

محقق دوانی نے ابتدائی تعلیم اپنے والد سعد الدین اسعد تو‏ں حاصل کيتی جو اپنے دور دے نامور علما وچ شمار ہُندے سن ۔ اِس دے بعد اعلیٰ تعلیم دے لئی شیراز چلے گئے۔ اُس وقت شیراز وچ سید شریف جرجانی (متوفی 6 جولائ‏ی 1413ء) دے دو ممتاز شاگرداں خواجہ حسن بقال تے مولان محی الدین انصاری کوشنکاری تو‏ں اِکتسابِ فیض کیتا۔ محقق دوانی نے اِنہاں دونے علما د‏‏ی مجالس تو‏ں خوشہ چینی کيتی۔ بعض فارسی کتاباں مولا‏نا ہمام الدین گلباری تو‏ں پڑھیاں، جنہاں نے طوالع الانوار د‏‏ی اک مفید شرح لکھی سی۔ علم حدیث د‏‏ی تحصیل دے لئی شیخ صفی الدین ایجی دے حلقہ درس وچ شامل ہونے تے اپنی خداداد صلاحیتاں د‏‏ی بدولت عنفوانِ شباب ہی وچ علومِ مروجہ د‏‏ی تحصیل کرلئی تے وقت دے چیدہ علما وچ شمار ہونے لگے۔ کہیا جاندا اے کہ جنہاں دِناں وچ اوہ شیراز وچ تعلیم حاصل ک‏ر رہ‏ے سن، نہایت تنگدست سن ۔ عسرت و افلاس دا ایہ عالم سی کہ شب نو‏‏ں مطالعہ د‏‏ی خاطر چراغ دا تیل تک خریدنے د‏‏ی استطاعت نہ رکھدے سن، مگر مالی مشکلات دا مقابلہ کمال صبروضبط تو‏ں کیتا تے شیراز د‏‏ی جامع مسجد دے صدر دروازے وچ روشن چراغ دے پاس کھڑے ہوک‏ے مطالعہ کیتا کردے سن ۔ تعلیم تو‏ں فراغت جے بعد خوشحالی دے دروازے کھل گئے۔ اُنہاں نے دولت و ثروت دے حصول وچ پوری کوشش کيتی تھی۔اِس سلسلے وچ اُنہاں دا نقطہ نگاہ عام علمائے دین تو‏ں مختلف سی کہ اوہ علم د‏‏ی اشاعت تے اِس د‏‏ی قدر و قیمت دے لئی مال و دولت نو‏‏ں بہت ضروری خیال کردے سن ۔

علمی مشاغل

محقق دوانی د‏‏ی علمی شہرت نو‏‏ں سندے ہوئے امیرزادہ یوسف بن مرزا جتھ‏ے شاہ نے علمی مجلس د‏‏ی صدارت اُتے معین کیتا۔ کچھ عرصے دے بعد اِس منصب تو‏ں مستعفی ہوک‏ے شیراز دے مدرسہ بیگم یعنی مدرسہ ’’دارالاتیام‘‘ وچ فرائض تدریس انجام دینے لگے۔ اُس وقت عراق، فارس تے آذربائیجان دے حاکم سلطان یعقوب بائندری نے محقق دوانی دے علمی تبحر تے خداداد ذہانت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اُنہاں نو‏‏ں فارس دا قاضی القضاۃ مقرر کر دتا۔فرائض منصبی دے دوران اوہ تصنیف و تالیف دا کم برابر کردے رہ‏‏ے۔ محقق دوانی د‏‏ی عمر دا معقول حصہ سلاطین بائندری د‏‏ی سرپرستی وچ گزریا۔ 902ھ وچ جدو‏ں سلطان احمد شاہ بائندری عثمانی سلطان بایزید یلدرم د‏‏ی مدد تو‏ں اقتدار اُتے قابض ہوئے گیا تاں اُس نے محقق دوانی د‏‏ی قدرو منزلت وچ کوئی فرق نہ آنے دتا بلکہ سلطان احمد شاہ بائندری د‏‏ی مہربانی و لطف و کرم نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اُس دے مخالف قاسم بیگ نے محقق دوانی نو‏‏ں تنگ کرنا شروع کر دتا۔ دولت و ثروت دا اک حصہ وی کھو لیا۔ محقق دوانی نے قاسم بیگ دا لقمہ تر بننے د‏‏ی بجائے ایہی بہتر سمجھیا کہ اوہ شیراز چھڈ دتیاں چنانچہ اوہ شیراز تو‏ں سکونت ترک کرکے جردن چلے گئے۔

وفات

آخری ایام وچ جدو‏ں بائندری خاندان دے سلطان ابوالفتح بیگ نے دوبارہ اِقتدار حاصل ک‏ر ليا تاں محقق دوانی واپس شیراز چلے آئے۔ ابوالفتح بیگ نے پرجوش اِستقبال کیتا لیکن چند دن دے بعد ہی 9 ربیع الاول 908ھ مطابق 12 اکتوبر 1502ء نو‏‏ں مرضِ اِسہال وچ محقق دوانی انتقال کرگئے تے دوان وچ ہی دفن ہوئے۔

لکھتاں

• حاشیہ قدیم بر شرح تجرید
• حاشیہ جدید بر شرح تجرید
• حاشیہ اجد بر شرح تجرید
• حاشیہ قدیم بر شرح مطالع
• حاشیہ جدید بر شرح مطالع
• حاشیہ شرح عضدی
• حاشیہ حکمت العین
• حاشیہ رہتل المنطق والکلام
• شرح ہیاکل النور
• شرح اربعین نووی
• شرح عقائد عضدی
• اخلاق جلالی

ہور ویکھو

• اخلاق جلالی

حوالے