جلال الدین السیوطی

امام
جلال الدین السیوطی
(عربی وچ: عبد الرحمٰن بن أبي بكر بن مُحمَّد الخضيري السيوطي)
جم	11 اکتوبر 1445   قاہرہ
وفات	17 اکتوبر 1505 (60 سال)  قاہرہ
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت و جماعت
فقہی مسلک	شافعی
عملی زندگی
استاذ	جلال الدین محلی ،  محیی الدین کافیجی ،  ابو عباس شمنی ،  ابن حجر عسقلانی
تلمیذ خاص	محمد بن عبد الرحمان العلقمی ،  ابن ایاس ،  ابو حسن علی منوفی
پیشہ	محدث ،  مورخ ،  جغرافیا دان ،  مفسر قرآن
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	تفسیر قرآن ،  فقہ ،  اصول فقہ
کارہائے نمایاں	تفسیر جلالین ،  الخصائص الكبرٰی ،  تاریخ الخلفاء ،  الدر المنثور فی تفسیر بالمأثور ،  الاتقان فی علوم القرآن ،  رسائل سیوطی ،  الحاوی للفتاویٰ
تحریک	سلسلہ شاذلیہ
باب اسلام

امام جلال الدین سیوطی (پیدائش: 2 اکتوبر 1445ء– وفات: 17 اکتوبر 1505ء) اصل نام عبد الرحمان، کنیت ابو الفضل، لقب جلال الدین تے عرف ابن کتب سی اک مفسر، محدث، فقیہ تے مورخ سن ۔ آپ دی کثیر تصانیف نيں، آپ دی کتب دی تعداد 500 تو‏ں ودھ اے۔ تفسیر جلالین تے تفسیر درمنثور دے علاوہ قرآنیات اُتے الاتقان فی علوم القرآن علما وچ کافی مقبول اے اس دے علاوہ تاریخ اسلام اُتے تاریخ الخلفاء مشہور اے۔

ولادت تے نسب

قرون وسطیٰ دے مسلما‏ن علما وچ علامہ جلال الدین سیوطی اپنی علمی خدمات دی وجہ تو‏ں بے انتہا مشہور و مقبول نيں۔ علامہ سیوطی دی ولادت ہفتہ یکم رجب 849ھ بمطابق 2 اکتوبر 1445ء نو‏ں مصر دے قدیم قصبے اَسْیُوط وچ ہوئی، اسی نسبت تو‏ں آپ نو‏ں سُیُوطِیْ کہیا جاندا اے انہاں دا اصلی نام عبد الرحمٰن۔ کنیت ابو الفضل، لقب جلال الدین تے عرف ابن الکتب اے۔ سلسلہ نسب اس طرح بیان کیتا جاندا اے "عبد الرحمٰن بن کمال الدین ابی بکر بن محمد بن سابق الدین بن فخرالدین بن اصلاح ایوب بن ناصر الدین محمد بن ہمام الحضیری الاسیوطی الشافعی"۔ آپ دے والد کمال الدین ابی بکر نے عباسی خلیفہ المستکفی باللہ دے انتقال دے صرف چالیس روز بعد محرم 855ھ وچ خلیفہ قائم بامراللہ دے عہد وچ وفات پائی۔

تعلیمی سفر

8 سال دی عمر وچ شیخ کمال الدین ابن الہمام حنفی دی خدمت وچ رہ کر قرآن حفظ کیتا۔ اس دے بعد شیخ شمس سیرامی تے شمس فرومانی حنفی دے سامنے زانوئے تلمذ تہ کیتا تے انہاں دونے حضرات تو‏ں بہت سی کتب پڑھیاں۔ آپ دے اساتذہ وچ شیخ شہاب الدین الشار مسامی تے شیخ الاسلام عالم الدین بلقینی، علامہ شرف الدین النادی تے علامہ محی الدین کافیجی قابل ذکر نيں۔ علامہ سیوطی دا ایہ اشتغال علمی 864ھ تو‏ں شروع ہوندا اے، فقہ تے نحو دی کتب اک جماعت شیوخ تو‏ں پڑھیاں۔ علم فرائض شیخ شہاب الدین الشار مسامی تو‏ں پڑھیا۔ 866ھ دے آغاز وچ ہی آپ نو‏ں عربی تدریس دی اجازت مل گئی تے اسی سال آپ نے سب تو‏ں پہلے شرح استعاذ تے شرح بسم اللہ تصنیف دی تے انہاں دونے کتب اُتے آپ دے استاد خاص شیخ عالم الدین بلقینی نے تقریظ لکھی سی۔ مختلف شیوخ تو‏ں علوم و فنون دی تکمیل دے بعد 871ھ وچ افتاء دا کم شروع کیتا۔ 872ھ وچ آپ نو‏ں دورہ حدیث دا شرف وی حاصل ہو گیا۔

علمی تبحر

حسن المحاضرہ وچ علامہ سیوطی فرماندے نيں کہ: حق تعالیٰ نے مینوں ست علوم یعنی تفسیر، حدیث، فقہ، نحو، معانی بیان تے بدیع وچ تبحر عطا فرمایا اے، آپ نے کہیا اے کہ حج دے موقع اُتے ميں نے آبِ زمزم پیتا تے اُس وقت ایہ دعا منگی کہ علم فقہ وچ مینوں علامہ بلقینی تے حدیث وچ علامہ ابن حجر عسقلانی دا رتبہ مل جائے، چنانچہ آپ دی تصانیف تے آپ دا علمی تبحر اِس دا شاہد اے کہ آپ دی ایہ دعا بارگاہِ الٰہی وچ مقبول ہو گئی۔ آپ اپنے زمانہ دے سب تو‏ں وڈے عالم سن، آپ نے خود فرمایا کہ : "مینوں دو لکھ احادیث یاد نيں تے جے مینوں اس تو‏ں زیادہ ملدیاں تو انہاں نو‏ں وی یاد کردا شاید اس وقت اس تو‏ں زیادہ نہ مل سکیاں"۔

شیخ شاذلی تو‏ں منقول اے کہ آپ تو‏ں جدو‏ں دریافت کیتا گیا کہ آپ سرور ذیشان صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے دیدار بجہتِ آثار تو‏ں کنی بار مشرف ہوئے تو آپ نے فرمایا : ستر بار تو‏ں ودھ۔

طبیعت

دنیوی مال و دولت دی طرف تو‏ں آپ دی طبیعت وچ اس قدر استغناء سی کہ امرا واغنیاء آپ دی زیارت نو‏ں آندے سن تے تحائف، ہدایہ و اموال پیش کردے مگر آپ کسی دا ہدیہ قبول نہ کردے سن ۔

وفات

علامہ سیوطی نے 61 سال 10 مہینے 18 دن اِس عالم ناپائیدار وچ گزار کے اک معمولی جہے مرض، ہتھ دے ورم وچ شبِ جمعہ 19 جمادی الاول 911ھ بمطابق 17 اکتوبر 1505ء وچ وفات پائی۔ اس وقت مصر وچ عباسی خلیفہ المستمسک باللہ دا عہد خلافت سی تاریخ الخلفاء دے اختتام اُتے خود فرماندے نيں کہ : "اللہ تعالیٰ تو‏ں وچ دعا کردا ہاں کہ اوہ نواں صدی ہجری دا فتنہ نہ دِکھائے تے اُس تو‏ں پہلے اپنے حبیب لبیب ساڈے سردار رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے طفیل اپنے جوارِ رحمت وچ بلالے"

تصانیف

علامہ سیوطی کثیر التالیف علما وچو‏ں سن، اپنی نادر روزگار 500 تو‏ں ودھ تصنیفات دا گراں قدر مجموعہ اپنے پیچھے چھڈیا جنہاں دی فہرستاں مختلف لوگاں نے ترتیب دی نيں۔ (1) مولوی عبد الحلیم چشتی نے فوائد جامعہ بر عجالا نافعۃ، وچ 506 کتب دی فہرست ترتیب دی، (2) اسماعیل پاشا بغدادی نے اک فہرست ترتیب دی اے۔ (3) حسن المحاضرہ وچ سیوطی نے خود 300 تصانیف دا ذکر کیتا اے۔ جدو‏ں کہ آپ دے اسيں عصر علما وچو‏ں کسی اک دی وی تصانیف دی تعداد اِس قدر نئيں اے۔

• إسعاف المبطأ برجال الموطأ
• الآیۃ الکبری فی شرح قصۃ الاسراء
• الأشباہ والنظائر
• بدائع الزھور فی وقائع الدھور
• الاتقان فی علوم القرآن
• جامع الصغیر و زیادتہ
• جامع الکبیر
• الحاوی للفتاویٰ
• إحیاء المیت بفضائل اہل البیت
• الحبائک فی اخبار الملائک
• الدر المنثور فی تفسیر بالمأثور
• الدرر المنتثرة فی الأحادیث المشتہرة
• الدیباج علی صحیح مسلم بن الحجاج
• الروض الأنیق فی فضل الصدیق
• العرف الوردی فی أخبار المہدی
• الغرر فی فضائل عمر
• الفیۃ السیوطی (الفیۃ الحدیث): (علم الحدیث دے باے وچ)
• الکاوی علی تاریخ السخاوی (سخاوی تو‏ں عداوت وچ لکھی تھی)
• اللآلئ المصنوعۃ فی الأحادیث الموضوعۃ
• المَدْرَج إلی المُدْرَج
• المزھر فی علوم اللغۃ و انواعھا
• المہذب فیما وقع فی القرآن من المعرب
• أسباب ورود الحدیث
• أسرار ترتیب القرآن
• انموذج اللبیب فی خصائص الحبیب
• إرشاد المہتدین إلی نصرة المجتہدین
• إعراب القرآن
• إلقام الحجر لمن زکی ساب أبی بکر وعمر
• تاریخ الخلفاء
• تحذیر الخواص من أحادیث القصاص
• تحفۃ الأبرار بنکت الأذکار النوویۃ
• تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی
• تبییض الصحیفہ بمناقب ابی حنیفہ
• تزیین الممالک بمناقب الامام مالک
• تمہید الفرش فی الخصال الموجبۃ لظل العرش
• تنویر الحوالک شرح موطأ مالک
• تنبیہ الغبیّ فی تبرئۃ ابن عربی
• حسن المحاضرة فی أخبار مصر والقاہرة
• در السحابۃ فیمن دخل مصر من الصحابۃ
• ذم المکس
• قوت المغتذی على جامع الترمذی
• شرح السیوطی علی سنن النسائی
• شرح الصدور
• البدور السافرۃ فی احوال الآخرۃ
• صفۃ صاحب الذوق السلیم
• طبقات الحفاظ
• طبقات المفسرین
• عقود الجمان فی علم المعانی والبیان
• عقود الزبرجد علی مسند الإمام أحمد فی إعراب الحدیث
• عین الإصابۃ فی معرفۃ الصحابۃ
• کشف المغطی فی شرح الموطأ
• لب اللباب فی تحریر الأنساب
• لباب الحدیث
• لباب النقول فی أسباب النزول
• ما رواہ الأساطین فی عدم المجیء إلی السلاطین
• مشتہی العقول فی منتہی النقول
• مطلع البدرین فیمن یؤتی أجرہ مرتن
• مفتاح الجنۃ فی الاعتصام بالسنۃ
• مفحمات الأقران فی مبہمات القرآن
• نظم العقیان فی اعیان الاعیان
• ہمع الہوامع شرح جمع الجوامع
• الفارق بین المصنف و السارق: (یہ کتاب حقوق تالیف دے بارے سب تو‏ں پہلی تحریر اے۔)
• قطر الدرر
• شمائل کبریٰ (جلد 1 جلد 2)

تاریخ الخلفاء اُتے اک نظر

آپ محدث ہونے دے نال نال اک بہترین مورخ وی سن، خلفائے ملت اسلامیہ اُتے آپ دی تصنیف تاریخ الخلفاء اے جو حضرت ابوبکر دی خلافت تو‏ں لے کر بغداد دے آخری خلیفہ المستعصم باللہ دے عہد خلافت تک تاریخ وار لکھی گئی اے، جدو‏ں کہ بعد ازاں خلفائے عباسیہ دے مصر وچ منتقل ہونے اُتے دوبارہ خلفاء دا تقرر ہونے لگیا جس اُتے آپ نے خلیفہ المستمسک باللہ العباسی دی ولی عہدی تک حالات نو‏ں بیان فرمایا اے۔ کتاب دے آخروچ دولت اُمویہ جو ہسپانیہ وچ قائم ہوئی، دولت عبیدیہ، حکومت بنی طباطبا العلویہ الحُسینیہ، دولت طبرستان دے متعلق مختصرتاریخ بیان کیتی اے۔ ہور ایہ کہ ہر خلیفہ دے عہد وچ وفات پانے والے علما دا وی ذکر تے اُس خلیفہ تو‏ں روایت کیتیاں گئياں احادیث نو‏ں وی بیان کیتا اے۔ مجموعی طور اُتے ایہ 892 قمری سالاں (11ھ تو‏ں 903ھ تک) خلفاء دے عہد خلافت اُتے اک نایاب تصنیف اے۔ تاریخ الخلفاء دے مآخذ دے متعلق خود علامہ سیوطی فرماندے نيں :

"ميں نے کتاب دی تصنیف وچ حوادثات دے متعلق تاریخ الذہبی تو‏ں مواد لیا اے جس وچ 700ھ تک دے حالات مندرج نيں، پھر تاریخ ابن کثیر تو‏ں جس وچ 738ھ تک دے واقعات قلمبند نيں، پھر مسالک تو‏ں جس وچ 773ھ تک دے حالات موجود نيں، پھر ابناء العمر (تصنیف ابن حجر) تو‏ں لئے گئے نيں جس وچ 850ھ تک دے واقعات لکھے نيں۔ حوادث دے علاوہ تے باتاں وچ حسبِ ذیل تواریخ تو‏ں اِقتباس کیتا گیا اے، تاریخ بغداد (تصنیف خطیب) 10 جلداں، تاریخ دمشق (تصنیف ابن عُساکر) 57 جلداں، اوراق (تصنیف صولی) 7 جلداں، طیورات 3 جلداں، حُلیۃ ابو نُعَیم 7 جلداں، مجالس (تصنیف دینوری)، کامل (تصنیف مبرد) 2 جلداں، امالی ثعلب 1 جلد، و ہور کتب تواریخ وغیرہ۔"

تاریخ الخلفاء حوادثِ زمانہ دے سبب تو‏ں بہت مشہور اے۔ اِس کتاب وچ علامہ سیوطی نے کئی ایسے حوادث بیان کیتے نيں جو نہایت ہی عجیب واقع ہوئے، اقتباست دیکھو :

" اُس دے (والئ مصر الظاہر عبیدی دے زمانہ وچ مصر وچ قحط دی صورت حال بیان کردے ہوئے لکھیا اے) دوران وچ سلطنت وچ مصر دے اندر ایسا قحط پڑا جس دی نظیر سوائے حضرت یوسف علیہ السلام دے زمانے دے تے کسی زمانہ وچ نئيں ملدی، ایہ قحط ست سال تک رہیا، بعض آدمیاں نے دوسرے آدمیاں نو‏ں کٹ کٹ کر کھالیا۔ اک اک روٹی پنجاہ پنجاہ دینار وچ فروخت ہو گئی"۔

"330ھ وچ بغداد وچ اِس قدر قحط ہويا کہ اک بوری کنک دی قیمت 316 دینار دی ہو گئی، اِنّا سخت قحط ہو گیا کہ لوگاں نے مردار چیزاں تک کھالیاں۔ اِس تو‏ں پہلے بغداد وچ اِتنا سخت قحط کدی نئيں پیا سی ۔"

"اِس سال (465ھ) مصر وچ بدستور قحط قائم رہیا حتیٰ کہ اک عورت نے اک خمیری روٹی ہزار دینار دی خرید کے کھادی۔"

"اِسی سال (323ھ) جمادی الاول دے مہینے وچ آندھی آئی، دنیا سیاہ ہو گئی، عصر تو‏ں مغرب تک سخت اندھیرا رہیا۔ ذوالقعدہ وچ تمام رات وڈے وڈے ستارے ٹوٹتے رہ‏ے جو اِس تو‏ں پہلے کدی نئيں ٹٹے سن ۔"

"328ھ وچ دجلہ وچ اِتنا پانی چڑھیا کہ 19 ہتھ چڑھ آیا، جس دی وجہ تو‏ں بغداد غرق ہو گیا، آدمی تے چوپائے ڈوب گئے، مکانات منہدم ہو گئے۔"

"344ھ وچ مصر وچ اک سخت زلزلہ آیا جس دی وجہ تو‏ں بوہت سارے مکانات منہدم ہو گئے۔"

"478ھ وچ بغداد وچ کالی آندھی آئی۔ بجلی تے کڑک بے اِنتہاءتھی، ریت مٹی آسمان تو‏ں بارش دی طرح برس گئی۔ کئی جگہ بجلی گری، لوگاں نے خیال کر لیا کہ قیامت آگئی مگر تن ساعت دے بعد عصر دے پیچھے ایہ حالت جاندی رہی۔"

انگریزی ترجمہ

تاریخ الخلفاء پہلی بار انگریزی وچ "History of the Caliphs " دے نام تو‏ں 1881ء وچ کلکتہ تو‏ں تے دوسری بار انگریزی وچ اورئینٹل پریس تو‏ں 1970ء وچ شائع ہوئی تھی۔

ہور ویکھو

• الاتقان فی علوم القرآن
• تفسیر جلالین
• تفسیر درمنثور
• تاریخ الخلفاء

حوالے