تینگری
تینگرک مذہب نوں مننے والے آسمان اُتے راج کرنے والے تینگری دیوتا اُتے یقین رکھدے نيں تینگرزم جسنوں تینگرئینزم وی کہیا جاندا اے وسطی ایشیاء دا اک مذہب اے جس دی خصوصیات شمن پرستی, کلدیوتا،پولی،توحید تے آباؤ اجداد دی عبادت اے ایہ منگولاں بشمول بلغار ہانس ژیانگو دے نال ترکاں دا موجودہ مذہب سی تے ممکنہ طور اُتے ماگیار تے متعدد قرون وسطی دے ریاستاں دا مذہب گوک تورک خانیت، مغربی تورک خانیت، پرانا عظیم بلغاریہ، ڈینوب بلغاریہ، وولگا بلغاریہ تے مشرقی تورکیہ(خزریہ) ایرک بٹگ وچ تینگری دا ناں ترک تینگرسی (تورک دا خدا) اے سن ۱۹۹۰ دی دہائی دے دوران سوویت یونین دے تحلیل ہونے دے بعد توں وسطی ایشیاء (تاتارستان، بریاتیا ، قرغزستان تے قازقستان سمیت تورک ملکاں دے دانشورانہ حلفےآں وچ تناؤ دی حمایت دی جا رہی اے حالے وی اس اُتے عمل کيتا جارہیا اے اس دی سائبیریا وچ ساخا،خاقصیہ،تووا تے ہور تورک قوماں وچ منظم بحالی ہورہی اے تینگرزم دی طرح دی اک تحریک برکھانزم التائی وچ مرکوز اے خوخ تینگری دا مطلب منگولین وچ "نیلے آسمان" دا اے منگولیا دے باشندے ہن وی منخ خو تینگری ("ابدی نیلے آسمان") توں دعا کردے نيں تے منگولیا نوں بسا اوقات شاعرانہ طور اُتے اس دے باشندےآں نے "ابدی نیلے آسمان دی سرزمین" (منخخ تنگرین اورون) کہیا اے جدید توردی ميں تینگرزم گوک ٹینگری دینی ("آسمانی خدا مذہب") دے ناں توں جانیا جاندا اے بالترتیب منگول خوخ (نیلے) تے تینگری (آسمان) دے مطابق نيں ہنگری دی آثار قدیمہ دی تحقیق دے مطابق دسويں صدی دے آخر تک (عیسائیت توں پہلے) ہنگریاں دا مذہب تینگری سی۔
تینگری لفظ
سودھولفظ "تینگرسم" اک بالکل نويں اصطلاح اے ایہ روايتی طور اُتے تینگری مرکوز شمن پرستی دی اک ایسی شکل دی وضاحت کرنے دے لئی استعمال کيتا جاندا اے جو یوریشین صحراواں اُتے غالباً ابتدائی تورک تے منگول خانیات دے درمیان اے تینگری سائبیرین شمان ازم توں وکھ وکھ اے کیونجے اس اُتے عمل کرنے والے قدیم سائبیریا دے باشندے جنہاں دے پاس شکار جمع کرنے والے چھوٹے چھوٹے بینڈ نئيں سن منگول سلطنت تے زیوگن سلطنت پادری نیم بیڑے خانات تے سلطنتاں دا تسلسل سی تورک عوام وچ اس دا بنیادی طور اُتے اسلام نے خاتمہ کيتا سی جدوں کہ منگولیا وچ ایہ تبتی بدھ مت دے نال ترکیب دی حیثیت توں زندہ رہندا اے جدوں کہ کھوسگول جھیل تے بیکال جھیل دے اردگرد خالص شکل وچ زندہ رہندا اے سائبیرین شمن ازم دے برخلاف جس دی کوئی تحریری روایت نئيں اے تینگرسم دی شناخت تورک تے منگول تاریخی متون جداں اورخون شلالیھ منگولاں دی خفیہ تریخ تے الٹان ٹوبچی نال کيتی جا سکدی اے اُتے ایہ نصوص ودھ تاریخی طور اُتے مرجع نيں تے جنہاں وچ وسیع و عریض عقائد تے مذہبی کہانیاں نيں ہند-یورپی مذہب مغربی میدان وچ پینڈو شیمانزم دی اک ریاست توں پہلے دی شکل تے اس دے بعد ویدک مذہب دی تشکیل دے درمیان اے مشرقی میدان جتھے تینگرسم نے ترقی دی اس وچ مغربی میدان توں ودھ مرکزی درجہ بندی دی پالیسیاں سی تینگری مذہب نوں انڈو-یورپی مذہب توں جنم لینے والے کافر پرستی دے مقابلے وچ ودھ مرکزی کم شرک کم متکلم تے کم تاریخی طور اُتے مرکوز قرار دتا گیا اے بہر حال چیف خدا تینگری ("جنت") نوں ہند یورپی آسمانی دیوتا ڈیوس توں خاصی مماثل سمجھیا جاندا اے تے تعمیر نو پروٹو انڈو-یورپی مذہب دی تشکیل ابتدائی تورک دے مذہب توں ودھ نیڑے اے مشرق یا بحیرہ روم دے قدیم دور دے کوئی وی فرد اصطلاح "شمن ازم" دا استعمال سب توں پہلے مغربی ماہر بشریات نے تورک تے منگول دے قدیم مذہب دے بیرونی مبصرین دے علاوہ پڑوسی ملک تنگوسیک تے ساموئیڈک بولنے والے لوکاں دے طور اُتے کيتا پوری دنیا وچ ہور مذہبی روایات دا مشاہدہ کرنے دے بعد کچھ مغربی ماہر بشریات نے وی اس اصطلاح نوں وڈے وسیع معنےآں وچ استعمال کرنا شروع کیہ ایہ اصطلاح ایشیاء، افریقہ، آسٹرالسیا تے ایتھے تک کہ امریکا دے مکمل طور اُتے غیر متعلقہ حصےآں دے نسلی مذاہب وچ پائے جانے والے غیر متعلقہ جادوئی مذہبی طریقےآں نوں بیان کرنے دے لئی استعمال کیتی گئی سی کیونجے اوہ سمجھدے نيں کہ ایہ طرز عمل اک دوسرے توں مماثل نيں آسمانی تینگری دا فرق اولڈ تورک اسکرپٹ نے پہلے ہی اٹھويں توں دسويں صدی دے دوران گوک تورک ("آسمانی ترکاں") تے دوسرے ابتدائی خانات دے ذریعہ استعمال کيتا سی تینگرسم متعدد قرون وسطی دے ریاستاں دا مذہب سی گوک تورک خانیت، مغربی تورک خانیت، پرانا عظیم بلغاریہ، ڈینوب بلغاریہ، وولگا بلغاریہ تے مشرقی تورکیہ(خزریہ)۔
ﺗورﮎ ﻭ ﻣﻨﮕﻮﻝ وچ تینگری مذہب
سودھومنگولاں وچ تینگری مذہب نے وی اک بہت وڈا کردار ادا کيتا اے کیونجے منگول بنیادی حیثیت دی ریاست اے چنگیز خان تے اس دے پیروکاراں دی متعدد نسلاں تینگری دے مننے والے تے "شمان کنگز" سی چنگیز خان دی پنجويں نسل دی اولاد اوزبیک خان نے اسلام قبول کيتا چنگیز خان نے اک وڈے دیوتا روح منخ تینگر توں انہاں توں مشابہت دی اصلی منگول خان تینگری دے پیروکار دوسرے مذاہب دی رواداری دے لئی جانے جاندے سن منگول سلطنت دے عظیم خان منگکے خان نے کہیا!
سانوں یقین اے کہ صرف اک خدا اے جس دے ذریعہ اسيں زندہ رہندے نيں تے جس دے ذریعہ اسيں مردے نيں تے جس دے لئی ساڈا سیدھا دل اے لیکن جداں کہ خدا سانوں وکھ وکھ دیندا اے ہتھ دی انگلیاں لہذا اوہ مُرداں نوں اس دے پاس جانے دے متنوع طریقے فراہم کردا اے
ارغون نے شاہی قانونی جواز تے فوجی کامیابی دے نال تینگری دی صحبت دا اظہار کيتا خان دی عظمت سوو اک الہی ڈاک ٹکٹ اے جسنوں تینگری نے اک منتخب شخص نوں عطا کيتا جس دے ذریعے تینگری عالمی نظم (خان وچ تینگری دی موجودگی) نوں کنٹرول کردا اے اس خط وچ "تینگری" یا "مونگکے تینگری" ("ابدی جنت") جملے دے اوپری حصے وچ نيں اس ودھے ہوئے حصے دے وسط وچ ٹینگری ین کوچین ("ٹینگری دی طاقت") دے فقرے خاقان یو سو ("خان دی عظمت") دے بعد اس دے بعد اک موقوف بندے نيں ابدی تینگری دی طاقت دے تحت قبلائی خان ارغون ساڈا کلام آئیرڈ فارانز (فرانس دے بادشاہ) نوں آپ نے مار بار سوما دی سربراہی وچ اپنے سفیر بھیجے سن جو سانوں دسدے ہوئے کہندے نيں
جے ایل خان دے سپاہی مصر دی سمت سوار ہون گے تاں اسيں خود وی ایدھراں سوار ہو کے آپ دے نال شامل ہوجاواں گے جس لفظاں دی اساں منظوری دتی اے تے کہیا اے جواب وچ تینگری جنت توں دعا کردے ہوئے اسيں موسم سرما دے آخری مہینے وچ شیر دے سال سواری کرن گے تے موسم بہار دے پہلے مہینے دی پندرہ تریخ نوں دمشق اُتے اتراں گے ہن جے آپ دے لفظاں اُتے پورا اتردے ہوئے آپ اپنے فوجیاں نوں مقررہ وقت اُتے بھیجاں تے تینگری دی عبادت کردے ہوئے اسيں انہاں شہریاں نوں دمشق دے نال مل کے فتح کرلاں تاں اسيں آپ نوں یروشلم دین گے ایہ کس طرح مناسب ہوئے گا جے آپ مقررہ وقت تے تقرری دے بعد اپنے فوجیاں نوں جمع کرنا شروع کرداں اس دے بعد پچھتانے دا کیہ فائدہ ہوئے گا اس دے علاوہ جے کوئی اضافی پیغام شامل کردے ہوئے آپ اپنے سفیراں نوں (ساڈے پاس) پراں توں اڑنے دیندے نيں، سانوں آسائشاں، فالکن، کچھ وی قیمتی مضامین تے جانور گھلدے نيں جو فرانس دے ملک تینگری دی طاقت توں نيں تے خان دی عظمت (خاقان یوسو) صرف اِنّا جاندا اے کہ اسيں آپ دے نال کس طرح سلوک کرن گے انہاں لفظاں دے نال اساں مسکریل (بس کیریلو) نوں کھورچی بھیجیا اے
بورجگین مطلب نیلی اکھاں والے بھیڑئیے بورجگین خاندان تے قبیلے دا بانی قیات قبیلے دا سردار بورنجر خان سی اس قبیلے دا اک ممبر جس دی شروعات یسوجی نال ہوئی لیکن منگولاں دی خفیہ تریخ دے مطابق قیات قبیلے دے یسوجی دے آباؤ اجداد بورجگین نيں یسوجی دی اولاد نوں ایويں کہیا گیا سی کہ اوہ قیات بورجِین نيں سینئر بورجگین خاندان نے ویہويں صدی تک منگولیا تے اندرونی منگولیا دے لئی حکمران شہزادے فراہم کيتے منگولاں نے وسطی ایشیا تے مشرقی یورپ دے کچھ دوسرے لوکاں وچ حکمران طبقے دی تشکیل دی اج بورجگین بیشتر منگولیا اندرونی منگولیا تے سنکیانگ وچ پائے جاندے نيں بھانويں جینیاتی تحقیق توں ثابت ہويا اے کہ چنگیز خان دا نزول وسطی ایشیا وچ عام اے تینگری دا ذکر سیکرٹ ہسٹری آف منگول وچ ۱۲۴۰ وچ کيتا گیا اے اس کتاب دا آغاز چنگیز خان دے آباؤ اجداد دی لسٹ توں ہُندا اے جو "تینگری توں مقدر" دے نال پیدا ہوئے بورٹی چینو (بلیو ولف) توں شروع ہُندا اے چنگیز خان دے نويں نسل دے باپ دادا بودونچار منکھاگ نوں بیٹا تینگری کہیا جاندا اے جدوں چنگز خان تیموجنہاں نوں نو سال دی عمر وچ قنگیرات قبیلے وچ اک بیوی دا انتخاب کرنے دے لئی لیایا گیا تاں قنگیرات دے دیئی سیٹسن نے تیموجن (چنگیز خان) دے والد یسوجی نوں دسیا کہ اس نے اک سفید باز دا خواب دیکھیا سی سفید باز اس دے ہتھوں اُتے بیٹھ کر سورج تے چاند نوں پھڑ لیندا انہاں نے کہیا کہ سورج تے چاند دی یسوجی تے تیموجنہاں توں پہچان اے اس دے بعد تیموجنہاں دا مقابلہ بارہ سال دی عمر وچ پہاڑاں وچ تینگری توں ہويا جدوں تائچیوڈ اوداں آیا جدوں اوہ اپنے بہن بھائیاں تے والدہ دے نال صحرا وچ رہ رہیا سی تے اوہ جڑاں جنگلی پھلاں چڑیااں تے مچھلیاں دا سہارا لے رہیا سی اوہ ٹیرگون ہائٹس دے گھنے جنگل وچ چھپا ہويا سی تن دن چھپنے دے بعد اس نے رخصت ہونے دا فیصلہ کیہ اوہ اپنے گھوڑے نوں پیدل لے کے جا رہیا سی جدوں اس نے پِچھے مڑ کر دیکھیا تاں اس دی کٹھی گر گئی سی تیموجنہاں دا کہنا اے کہ وچ سمجھ سکدا ہاں کہ پیٹ دا پٹا ڈھیلے آسکدا اے لیکن چھاتی دا پٹا وی ڈھیلے کِداں آسکدا اے کيتا تینگری مینوں راضی کررہیا اے اس نے ہور تن راتاں دا انتظار کيتا تے دوبارہ باہر جانے دا فیصلہ کيتا لیکن خیمے دے سائز دی اک چٹان نے راستہ روک دتا سی اک بار فیر اس نے کہیا "کیا تینگری مینوں راضی کررہیا اے " واپس آئے تے ہور تن راتاں دا انتظار کيتا آخر کار اوہ نو دن دی بھکھ دے بعد صبر توں محروم ہو گیا تے اپنے تیر توں چلنے والے چاقو توں دوسری طرف دی لکڑی کٹ کر چٹان دے گرد چلا گیا لیکن جدوں تائچیوڈ باہر نکلیا تاں اوتھے اس دا انتظار کر رہیا سی تے فوری طور اُتے اسنوں پھڑ لیا بعد وچ توغول نے جموکا تے تیموجن دے نال مرکیٹس دی شکست نوں طاقتور تینگری دے رحم و کرم دا سہرا دتا بارائن دے خرچی نے تیموجنہاں نوں "زارین تینگری" دے دتے ہوئے وژن دے بارے وچ دسیا اے تینگری دی پیروی کردے ہوئے تیموجنہاں نوں قوم دا مالک بنانے اُتے اتفاق کيتا اے تے وچ ہن اس قوم نوں آپ دے پاس لے جارہیا ہاں تیموجین اس دے بعد اپنے ابتدائی ساتھیاں بورچی تے زلمے توں کہندا اے کہ اوہ اعلیٰ عہدےآں اُتے تعینات ہون گے کیونجے انہاں نے سب توں پہلے اوداں انہاں دی پیروی دی جدوں اسنوں رحم طور اُتے تینگری نے دیکھیا خوتین دی لڑائی وچ بائوروک خان تے قدوگا نے چنگیز خان دے خلاف طوفانی طوفان برپا کرنے دے لئی زاد پتھراں نوں استعمال کرنے دی کوشش کيتی لیکن اوہ پِچھے آگیا تے اوہ پھسلن کیچڑ وچ پھنس گئے اوہ کہندے نيں کہ تینگری دا غضب اسيں اُتے اے تے عارضے وچ بھج گئے اپنے وجود نوں دائمی نیلے آسمان تینگری زرخیز زمین دی روح (ایجی) تے اک حکمران دے ذریعہ تسلیم کردے نيں جس نوں آسمان دی مقدس روح سمجھیا جاندا اے جنت، زمین،فطرت دی روحاں تے آباؤ اجداد ہر لوڑ نوں فراہم کردے نيں تے تمام انساناں دی حفاظت کردے نيں اک سیدھی تے احترام والی زندگی گزارنے دے بعد انسان اپنی دنیا نوں متوازن رکھے گا تے اپنے ذاتی ونڈ ہارس یا روح نوں کامل بنائے گا مبینہ طور اُتے شمالی قفقاز دے ہن دو دیوتاواں وچ مندے نيں تینگری ہان یا ٹینگری خان جسنوں فارسی اسپندائیت توں مماثل سمجھیا جاندا سی تے جنہاں دے لئی گھوڑےآں دی قربانی دتی گئی سی تے کوار جنہاں دے شکار بجلی گرنے توں متاثر ہوئے نيں تبت بدھ مت تے برکخنزم دے متوازی طور اُتے ساکا، بوریاٹیا، تووا تے منگولیا وچ تینگری دی مشق کيتی جاندی اے۔