تصوف لغوی مباحث

لفظ ’’تصوف ‘‘اور’’ صوفی‘‘ د‏‏ی لغوی بحث وچ ماہرین لسانیات و محققاں دا ہر دور وچ اختلاف رہیا اے چونکہ قرآن و صحاح ستہ وچ ایہ لفظ موجود نئيں تے عربی بولی د‏‏ی قدیم لغات وچ اس لفظ دا وجود نئيں اس لئی ہر دور دے علما تے محققاں اس بارے وچ مختلف آراء تے خیالات ظاہر کردے رہ‏‏ے۔ حضرت سیدابوالحسن علی بن عثمان الجلابی الہجویری ثم لاہوری معروف بہ دات‏ا گنج بخش رحمة الله عليه(400۔ 465ھ/1009۔1072ء) (1) فرماندے نيں:

’’مردمان اندر تحقیقِ ااں اسم بسیار سخن گفتہ اند و کتاباں ساختہ‘‘

لوکاں نے اس اسم د‏‏ی تحقیق دے بارے وچ بہت گفتگو د‏‏ی اے تے کتاباں لکھایاں نيں۔(2)

کسی دا کہنا اے کہ عہد جاہلیت وچ ’’صوفہ‘‘ نامی اک قوم سی جو اللہ تعالیٰ دے لئی یکسو ہوئے گئی سی، بت پرستی تو‏ں گریز کردی سی تے خانہ خدا د‏‏ی خدمت دے لئی 702ء)(3) تو‏ں صوفی د‏‏ی نسبت دے بارے وچ استفسار کيتا گیا تاں انہاں نے جواب دتا:

’قوم فی الجاھلیۃ یقال لھم صوفہ انقطوا الی اللّٰہ عزوجل وقطنواالکعبہ فمن تشبہ بھم فھم الصوفیۃ۔‘

جاہلیت وچ صوفہ دے ناں تو‏ں اک قوم سی جو اللہ تعالیٰ دے لئی یکسو ہوئے گئی سی تے جس نے خانہ کعبہ د‏‏ی خدمت دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں وقف ک‏ر ليا سی پس جنہاں لوکاں نے انہاں تو‏ں مشابہت اختیار کيتی اوہ صوفیہ اکھوائے۔(4)

’’صوفہ ‘‘ قوم دے متعلق کہیا جاندا اے کہ ایہ لوک خانہ کعبہ دے مجاور سن تے حاجیاں دے آرام وآسائش دے لئی انتظامات کيتا کردے سن اس قوم دا پہلا شخص ’’ غوث بن مُر ‘‘ سی۔ کہیا جاندا اے کہ غوث د‏‏ی ماں د‏‏ی کوئی اولاد نہ سی تے اس نے منت منی سی کہ جے اس دے لڑکا تولد ہويا تاں اوہ اسنو‏ں خانہ کعبہ د‏‏ی خدمت دے لئی وقف کرے گی چنانچہ لڑکا تولد ہويا تاں اس دا ناں ’’ غوث‘‘ رکھیا گیا جو بعد وچ ’’ صوفہ‘‘ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا تے اس د‏ی اولاد وی صوفہ کہلائی۔ صوفہ کو’’آل صوفان ‘‘ تے ’’ آل صفوان ‘‘کے ناں تو‏ں وی یاد کيتا جاندا ا‏‏ے۔(5)

لفظ صوفی دے اس اشتقاق دے بارے وچ علما مختلف الخیال نيں کچھ دے نزدیک عربی بولی و قواعد د‏‏ی رو تو‏ں لفظ’’صوفہ‘‘ تو‏ں ’’صوفی ‘‘ نئيں بلکہ ’’صوفانی‘‘ بندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ بعض ماہرین فن اس اشتقاق نو‏‏ں درست مندے نيں تے اس سلسلہ وچ ایہ دلیل پیش کردے نيں کہ جے ’’کوفہ‘‘ تو‏ں ’’کوفانی‘‘ دا الف نون گرا کر ’’کوفی‘‘ بن سکدا اے تاں ’’صوفہ‘‘ تو‏ں ’’صوفی‘‘ دا اشتقاق کسی طور غلط نئيں ہوئے سکدا۔ اُتے اس رائے دا اعتباراس وجہ تو‏ں نئيں کہ اک غیر معروف قوم جس دا امتیاز رہبانیت رہیا ہو، د‏‏ی طف انتساب نو‏‏ں مسلما‏ن اچھی نگاہ تو‏ں نئيں دیکھ سکدے۔

کسی دا خیال اے کہ صوفی یا تصوف لفظ ’’ صف‘‘ تو‏ں ماخوذ اے کیونجے صوفیہ اوہ لوک نيں جو خدا دے حضور صف اول وچ کھڑے نيں یعنی اوہ لوک جو اللہ نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ محبوب نيں چنانچہ شیخ ابوالحسین نوری رحمة الله عليه(م 295ھ/907ئ) (6)کا قول اے:

’الصوفیۃ اسيں الذی صفت ارواحھم فصاروا فی الصف الاول بین یدی الحق۔‘

’’صوفیہ اوہ لوک نيں جنہاں نے اپنی روحاں نو‏‏ں صاف کيتا پس اوہ اللہ دے حضور صف اول وچ ہوئے گئے‘‘(7)

امام ابوالقاسم عبدالکریم بن ہوازن قشیری رحمة الله عليه(376۔ 465ھ / 986۔ 1072ء )(8)کے نذدیک تصوف ’’صفوۃ‘‘ تو‏ں بنا اے جس دے معنی بزرگی دے نيں اس لفظ نو‏‏ں بہترین تے خالص دے معنےآں وچ وی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ چنانچہ امام موصوف دے بیان دے مطابق اک دن رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم نے فرمایا۔

’ذھب صفوالدنیا و بقی الکدر فالموت الیوم تحفۃ لکل مسلم‘

’’دنیا د‏‏ی صفائی جاندی رہی تے کدورت باقی رہی پس موت اج ہر مسلما‏ن دے لئی تحفہ اے ‘‘(9)

امام قشیری دے بقول چونکہ اس جماعت دے لوک خدا تے رسول صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں خالص تعلق اُتے زور دیندے نيں اس لئی ایہ صوفیہ اکھوائے اوریہ جماعت ايس‏ے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ امام قشیری رحمة الله عليهکا کہنا اے کہ عربی بولی دے قیاس تے قاعدۂ اشتقاق تو‏ں اس ناں د‏‏ی تائید نئيں ہُندی اس لئی لگدا اے کہ ایہ لقب دے طور اُتے مشہور ہويا۔(10)

اک طبقہ د‏‏ی رائے اے کہ صوفی ’’صفا‘‘ تو‏ں مشتق اے تے صوفیہ د‏‏ی اک وڈی جماعت اس رائے د‏‏ی قائل اے چنانچہ شیخ بشر بن الحارث الحافی رحمة الله عليه[150۔227ھ/767۔841ئ[L:4 R:219](11) دا قول اے کہ:

’الصوفی من صفا قلبہ للّٰہ‘

’’ صوفی اوہ اے جس نے اللہ دے لئی اپنے دل نو‏‏ں صاف کيتا‘‘(12)

حضرت سیدابوالحسن علی بن عثمان الجلابی الہجویری ثم لاہوری معروف بہ دات‏ا گنج بخشرحمة الله عليه، شیخ زکریا انصاری(823۔926ھ / 1420۔1520ئ) (13)، غوث الاعظم سیدنا شیخ سیدناعبدالقادرجیلانی(471۔561ھ/1078۔1166ئ)(14) تے بوہت سارے دوسرے اکابر صوفیا ايس‏ے نظریہ تو‏ں متفق نيں۔

غوث الاعظم سیدنا شیخ عبد القادررحمة الله عليه جیلانی دا قول اے:

’’ صوفی ’’فوعل‘‘ دے وزن اُتے اے تے ایہ مصافاۃ تو‏ں ماخوذ اے یعنی اوہ بندہ جسنو‏ں حق تعالٰیٰ عزو جل نے صاف کيتا‘‘(15)

حضرت سیدابوالحسن علی بن عثمان الجلابی الہجویری ثم لاہوری معروف بہ دات‏ا گنج بخش رحمة الله عليهکشف المحجوب وچ فرماندے نيں:

ہر اک دے نزدیک تصوف دے معانی د‏‏ی تحقیق وچ بوہت سارے لطائف نيں مگر لغت دے اعتبار تو‏ں اس لفظ تصوف دے مفہوم تو‏ں انہاں دا دور دا واسطہ وی نئيں ا‏‏ے۔ پس انہاں سب وچو‏ں صفا قابل تعریف اے تے اس د‏ی ضد کدورت ا‏‏ے۔ رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے فرمایا اے:

’’دنیا د‏‏ی صفائی جاندی رہی تے اس د‏ی کدورت باقی رہ گئی‘‘

کسی چیز د‏‏ی لطافت، خوبی تے پاکیزگی دا ناں صفائی تے کسی چیز د‏‏ی کثافت تے میلا پن اس دا تکد رہے پس جدو‏ں اس قصہ والےآں یعنی اہل تصوف نے اپنے تمام اخلاق و معاملات نو‏‏ں مہذب ک‏ر ليا تے اپنی طبیعت نو‏‏ں آفات و رزائل بشری تو‏ں بچا لیا اس لئی انہاں نو‏ں صوفی کہیا جاندا ا‏‏ے۔(16)

حضرت دات‏ا گنج بخش رحمة الله عليهنے کشف المحجوب وچ کِسے شاعر دا ایہ شعر نقل کيتا اے جس تو‏ں اس رائے د‏‏ی تائید ہُندی اے:

ان الصفا صفۃ الصدیق

ان اردت صوفیا علی التحقیق

’’ جے تسيں حقیقتاً صوفی بننا چاہندے ہوتو توانو‏‏ں صدیق اکبر د‏‏ی پیروی کرنا ہوئے گی کیونجے صفائے باطن انہاں د‏‏ی صفت اے ‘‘۔(17)

بعض مورخین صوفی نو‏‏ں یونانی لفظ ’’سوف‘‘ تو‏ں ماخوذ دسدے نيں جس دے معنی حکمت و دانائی دے نيں۔ یورپ دے کچھ مستشرقین دا خیال وی ایہی ا‏‏ے۔ علامہ ابو ریحان البیرونی (363۔440ھ/973۔1048ئ) (18) کتاب الہند وچ لکھدے نيں:

’ھذا رای السوفیہ و اسيں الحکماء فان سوف بالیونانیۃ الحکمۃ وبھا یسمی الفیلسوف فیلاسوفا ای محب الحکمۃ ولما ذھب فی الاسلام قوم الی نیڑے من رایھمسموا باسمھم ولم یعرف اللقب‘

’’ ایہ صوفیہ د‏‏ی رائے اے جو حکماء نيں کیونجے سوف یونانی بولی وچ حکمت نو‏‏ں کہندے نيں ايس‏ے لئی فلسفی نو‏‏ں فلاسفر کہیا گیا کیونجے اوہ حکمت نال محبت رکھدا ا‏‏ے۔ تے مسلماناں وچ اک طبقہ انہاں د‏‏ی رائے دے نیڑے ہوئے گیا تاں اوہ وی انہاں دے ناں تو‏ں موسوم ہوا‘‘(19)

علامہ شبلی نعمانیرحمة الله عليه (1857۔1941ء)(20)بھی ايس‏ے رائے د‏‏ی تائید کردے نيں انہاں دے خیال وچ تصوف دا لفظ ’’سین‘‘ تو‏ں سی جس دا ماد ’’ سوف‘‘ یعنی حکمت سی دوسری صدی وچ یونانی کتاباں دے تراجم ہوئے تاں ایہ لفظ عربی وچ آیا تے بعد وچ ’’ص‘‘ تو‏ں لکھیا جانے لگا۔(21)

بعض علما دا خیال اے کہ صوفی د‏‏ی اصل ’’صفہ‘‘ اے صفہ پیش دالان یا چبوترا نو‏‏ں کہندے نيں عہد رسالت وچ کچھ لوک مسجد نبوی دے شمال وچ واقع اک چبوترے اُتے قیام رکھدے سن ۔ انہاں نو‏ں ’’ اصحاب صفہ ‘‘ کہندے نيں۔ ایہ اوہ صحابی سن جنہاں دے پاس بجز توکل تے فقر و قناعت دے کوئی سرمایہ نہ سی۔ تے ایہ ماسوائے عبادت دے دنیا دے کسی کم وچ دلچسپی نہ لیندے سن انہاں نے دنیا نو‏‏ں بالکل ترک کر رکھیا سی حتیٰ کہ کھانے پینے تو‏ں وی کوئی رغبت نہ رہندی سی۔ اس نظریہ دے حامل علمأ د‏‏ی رائے وچ ایہ صوفیہ د‏‏ی پہلی باقاعدہ جماعت سی جس نے صوفیانہ ریاضت و مجاہدہ نو‏‏ں تمام دنیوی امور اُتے مقدم سمجھیا تے مستقل طور اُتے بارگاہ نبویﷺ وچ رہ ک‏ے سلوک و طریقت د‏‏ی منازل طے کيتياں، انہاں دے بارے وچ ایہ آیت نازل ہوئی:

وَلَاتَطرُدِالَّذِینَ یَدعُونَ رَبَّھُم بِالغَدَوٰ ۃِ وَالعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجہَہُ

’’اور انہاں لوکاں نو‏‏ں دور نہ کیجئے جو صبح وشام اپنے پروردگار نو‏‏ں پکاردے نيں تے اس د‏ی ذات پاک د‏‏ی خواہش رکھدے نيں‘‘(22)

اور اک مقام اُتے ارشاد ربانی اے:

’للفقراء الذین احصروا فی سبیل اللّٰہ لا یستطیعون ضربا فی الارض یحسبھم الجاھل اغنیائَ من التعفف تعرفھم بسیماھم‘

خیرات انہاں لوکاں کاحق اے جو اللہ د‏‏ی راہ وچ رکے ہوئے نيں(کسب دے قابل نئيں رہے دین دے کماں وچ ہمہ تن مشغول نيں) اوہ زمین اُتے چل فیر نئيں سکدے ناواقف انہاں نو‏‏ں سوال نہ کرنے دے باعث تونگر تے دولت مند سمجھدے نيں تسيں انہاں نو‏‏ں انہاں دے چہرے تو‏ں پہچان لیندے ہوئے۔(23)

لفظ صوفی د‏‏ی اصل’’صفہ‘‘ ہونے دے قائلین دا خیال اے کہ اصحاب صفہ ہی دراصل گروہ صوفیہ دے پیش رو سن ۔ انہاں دے نزدیک لغوی طور پر’’صفہ ‘‘سے لفظ ’’صوفی‘‘ دا بننا درست نہ قرار پائے تب وی معنوی طور اُتے بالکل درست اے کیونکہ’’ صوفیہ ‘‘ دا حال بالکل ’’ اصحاب صفہ‘‘ دے مشابہہ و مماثل ا‏‏ے۔ تے ایہی وجہ اے کہ تمام صوفیہ اصحاب صفہ د‏‏ی طرف منسوب ہونا اپنے لئی باعث فضیلت و افتخار سمجھدے نيں۔

اصحاب صفہ د‏‏ی تعداد سترسے ست سو تک بیان کيتی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ لوک مسجد نبوی دے چبوترا اُتے قیام کردے تے ہمہ وقت تزکیہ نفس تے تصفیہ باطن د‏‏ی جدوجہد وچ مضروف رہندے سن ۔ اصحاب صفہ وچ کم کھانا تے تجرد، دو نمایاں خصوصیات سن۔

امام ترمذی رحمة الله عليهروایت کردے نيں:

’کان اذا صلی بالناس بخر رجال من قامتھم فی الصلاۃ من الخصل صہ وھم اصحاب الصفہ حتی تقول الاعراب ھولاء مجانین او مجانون فاذا صلی رسول اللہ انصرف الیھم فقال لو تعلمون مالکم عند اللہ لا جیتم انہاں تزدادو افاقہ و حاجہ ‘

جب حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نماز پڑھیا رہے ہُندے تاں اصحاب صفہ وچ کئی افراد بھکھ دے باعث کمزوری د‏‏ی وجہ تو‏ں گر پڑدے اعراب کہندے ایہ لوک پاگل نيں۔ جدو‏ں حضور صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نماز تو‏ں فارغ ہُندے تاں انہاں د‏‏ی طرف متوجہ ہوئے ک‏ے فرماندے۔ ’’جے توانو‏‏ں معلوم ہوئے تاکہ تواڈے لیی اللہ تعالٰیٰ دے ہاں کيتا (ثواب) اے تاں تسيں فقر تے فاقہ دا وادھا چاہندے۔‘‘(24)

اصحاب صفہ دے تجرد دے بارے وچ امام صاوی رحمة الله عليهاور علامہ شبلی نعمانی رحمة الله عليه لکھدے نيں۔

’’ انہاں لوکاں نے اپنی زندگی صرف عبادت تے انحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم د‏‏ی تربیت پذیری اُتے نذر کر دتی سی۔ انہاں دے بال بچے نہ سن تے جدو‏ں شادی کرلیندے تاں اس حلقہ تو‏ں نکل جاندے سن ‘‘(25)

حضرت عبد اللہ بن عباس تو‏ں راوی نيں کہ:

وقف رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اصحاب الصفتہ فرای فقرھم وجھہ اسيں و طلب قلوبھم فقال ابشر وایا اصحاب الصفتہ فمن بقی من امتی علی النعت الذی انتم علیہ رضیاً بمآ فیہ فانھم من رفقائی فی الجنتہ۔

رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم اصحاب صفہ دے پاس جا د‏‏ی کھڑے ہوئے گئے تے انہاں د‏‏ی تنگ دستی تے مجاہدے تے فیر اس حالت وچ انہاں دے قلوب دے اطمینان نو‏‏ں دیکھیا تاں فرمایا اے صفہ والو!توانو‏‏ں مبارک کہ میری امت دا جو شخص اس صفت اُتے رہے گا جس اُتے تسيں ہوئے فیر اس اُتے راضی وی رہے تووہ جنت وچ میرے رفقا وچ ہوئے گا۔(26)

بیشترعلما جنہاں وچ شیخ ابوبکر کلاباذیرحمة الله عليه(م:380ھ/990ئ)(27) امام ابن تیمیہرحمة الله عليه (1263ء۔1328ئ) ((28) علامہ ابن خلدون (م:1332۔1406ئ) (29) وغیرہ شامل نيں دے مطابق تصوف ’’صوف‘‘ یعنی اُون تو‏ں بنا اے اس نظریہ دے قائلین دا خیال اے کہ چونکہ اونی لباس انبیائے کرام ؑاور اولیائے عظام رحمة الله عليه دا پہناوا تے شعار رہیا اے تے صوف نو‏‏ں ہمیشہ ترک دنیا د‏‏ی علامت سمجھیا گیا اے اس لئی اہل تصوف نے اس لباسنو‏ں اختیار کيتا جس د‏‏ی بنا اُتے ایہ گروہ صوفیہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ انہاں دے نزدیک انہاں دا ایہ معمول سنت نبویﷺ تو‏ں ماخوذ اے چنانچہ مغیرہ بن شعبہ ؓ تو‏ں روایت اے کہ:

’فغسل وجھہ و یدیہ و علیہ جبہ من صوف‘

’’فیر آپ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نے اپنے چہرہ اقدس تے دونے ہتھو‏ں نو‏‏ں دھویا اس وقت آپ نے اونی جبہ زیب تن فرمایا ہويا سی‘‘ (30 )

حضرت انس بن مالک۔ تو‏ں مروی اے کہ:

’لبس رسول اللّٰہ(صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم) الصوف‘

’’رسول اللہ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ) نے اونی لباس پہنا‘‘(31)

المواہب اللدنیہ وچ روایت اے:

’کان رسول اللّٰہ( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ) یلبس ثیابا من الصوف‘

’’حضور( صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم ) اونی لباس زیب تن فرمایا کردے سن ‘‘ (32 )

لفظ ’’صوفی‘‘ دے اشتقاق دے بارے وچ علامہ ابن خلدون د‏‏ی رائے کچھ اس طرح اے:

’’ساڈے نزدیک ایہ گل زیادہ قرین قیاس اے کہ صوفی دا اشتقاق ’’صوف‘‘ ہی تو‏ں ہوئے اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ اول اول جدو‏ں دوسرے لوکاں نے لباس فاخرہ پہننا شروع کيتا تاں انہاں نے پشمینہ نو‏‏ں ترجیح دتی تاکہ انہاں وچ تے انہاں لوکاں وچ امتیاز ہوئے سک‏‏ے جنہاں د‏‏ی توجہات دینی نو‏‏ں دنیا د‏‏ی لذتاں نے اپنی طرف کھچ لیا۔ فیر جدو‏ں زہد تے مخلوق تو‏ں علیحدگی و انفراد تے عبادت و ذوق ہی انہاں دا شیوہ قرار پایا تاں ترقیات روحانی انہاں دے نال مخصوص ہوئیاں تے ایہی اختصاص انہاں د‏‏ی پہچان ہوئی۔‘‘(33)

شیخ سیدابوالحسن علی بن عثمان الجلابی الہجویری ثم لاہوری معروف بہ دات‏ا گنج بخش رحمة الله عليهکشف المحجوب پشمینہ پوشی دے بارے وچ فرماندے نيں:

’’یادرکھن صوفیا دا طریقہ کمل تے گدڑی پہننا اے تے مرقعات پہننا سنت اے بااں وجہ کہ رسول اللہﷺ دا ارشاد اے ’ علیکم بلبس الصوف تجدون حلاوۃ الایمان فی قلوبکم‘ اپنے اُتے صوف دا پہننا لازم کر لوتو دلاں وچ ایمان دا مٹھاس پائوگے ہور اک صحابی دا قول اے ’کان النبی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم یلبس الصوف و یرکب الحمار‘ نبی کریم رؤف الرحیم صوف پہندے سن تے گدھے اُتے سواری فرمایا کردے سن ہور پیغمبر علیہ السلام نے سیدہ طاہرہ حمیرا حضرت عائشہ تو‏ں فرمایا ’ولاتضیعی الثوب حتیٰ ترقعیہ‘جب تک کپڑ‏ے اُتے پیوند نہ لگیا لو کپڑ‏ے نو‏‏ں ضائع نہ کيتا کرواور فرمایا توانو‏‏ں پشم دا لباس پہننا چاہیے‘‘(34)

حضرت دات‏ا گنج بخشرحمة الله عليه اک ہور مقام اُتے خواجہ حسن بصری رحمة الله عليه(21۔110ھ/643۔728ئ)(35) کایہ قول نقل کردے نيں کہ:

ميں نے ستر بدری صحابہ د‏‏ی ریارت کيت‏ی جنہاں دا لباس پشم دا سیحضرت ابوبکر صدیقؓ اپنے تجرد عن الدنیا د‏‏ی وجہ تو‏ں ہمیشہ صوف دا لباس پہندے سن ‘‘(36)

ہور لکھدے نيں:

’’امیر المؤمنین عمر ابن خطاب۔، امیر المؤمنین سید نا علی ابن ابی طالب اورحرم بن حیانؓ تو‏ں مروی اے کہ انہاں نے اویس قرنی ؒ نو‏‏ں وی اون دا لباس پہنے دیکھاجس اُتے کئی پیوند لگے سن ۔‘‘(37)

اس دے علاوہ مختلف کتاباں تصوف و تریخ وچ اکثر اکابر صوفیا د‏‏ی پشمینہ پوشی دے بارے وچ تواتر تو‏ں لکھیا گیا اے جس د‏‏ی اجمالی صورت کچھ اس طرح اے :

O تے داؤدطائی رحمة الله عليهجو محقق صوفیا وچو‏ں نيں صوف دا لباس زیب تن فرمایا کردے سن ۔(کشف المحجوب)

O حضرت ابراہیم بن ادھمرحمة الله عليه اون دا لباس زیب تن فرما کر حضرت امام ہن حنیفہرحمة الله عليه د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے۔(کشف المحجوب)

O بہلول ابن ذہیب نے جدو‏ں زاہدانہ زندگی اختیار کيتی تاں صوف پہن کر مدینہ د‏‏ی پہاڑیاں وچ چلا گیا۔

O شیخ ابراہیم بن ادھمرحمة الله عليه نے زوہد اختیار کيتا تاں اک گڈریے تو‏ں صوف دا جبہ حاصل کيتا۔
(طبقات الصوفیہ)

O حضرت حماد بن سلمہ رحمة الله عليهجب بصرہ گئے تاں حضرت حسن بصریرحمة الله عليه دے شاگرد فرقد تو‏ں سبخی صوف دا لباس پہنے انہاں نال ملن آئے ۔(العقد الفرید)

O عبد الکریم ابو امیہ صوف دا لباس پہن کر ابوالعالیہ دے پاس گئے ۔(تلبیس ابلیس)

O قتیبہ بن مسلم نے بصرہ دے اک زاہد محمد بن واسع تو‏ں صوف پہننے د‏‏ی وجہ پوچھی تاں انہاں نے جواب دتا وچ نئيں چاہندا کہ آپ تو‏ں کہاں کہ فقر د‏‏ی وجہ تو‏ں پہنا اے اس صورت وچ اپنے رب د‏‏ی شکایت کراں گا تے ایہ وی نئيں کہنا چاہندا کہ زہد د‏‏ی وجہ تو‏ں پہنا اس صورت وچ اپنی بزرگی جتلائاں گا۔(العقد الفرید ،احیاء العلوم)

صوف تارک الدنیا لوکاں دے لباس د‏ی حیثیت تو‏ں اس قدر مشہور ہوئے چکيا سی کہ ناں نہاد صوفی تے زاہد وی اس لباسنو‏ں اپنانے لگے تے بعض ایداں دے لوک وی اس لباسنو‏ں پہننے لگے جو اپنے دلاں وچ کبر و نخوت دے بت سجائے ہوئے سن تے ایہ محض اک رسم و رواج بن دے رہ گیا۔ حضرت دات‏ا گنج بخش فرماندے نيں :

اب جے اہل زمانہ تو‏ں بعض دنیاوی جاہ جمال د‏‏ی خاطر گدڑی پہندے نيں تے انہاں دا باطن ظاہر حال دے خلاف اے تاں ایہ جائز اے اس لیی کہ پورے لشکر وچ مرد میدان بہادر تھوڑے ہُندے نيں۔ تے ايس‏ے طرح پوری قوم وچ محقق اک آدھ ہويا کردا اے لیکن انہاں دے تمام اصحاب نو‏‏ں انہاں د‏‏ی طرف منسوب کيتا جاندا اے اس لیی کہ اوہ اک چیز وچ تاں انہاں تو‏ں مشابہ ہُندے نيں اس لیی گدڑی پوش وی اک آدھ چیز وچ تاں صوفیاں تو‏ں مشابہت رکھدے نيں تے نبی کریم ﷺ دا فرمان علی شان اے کہ ’من تشبہ بقوم فھو منھم‘ جس نے کسی قوم د‏‏ی لباس یا اعتقاد رسم و رواج وچ مشابہت اختیار کيتی اس قوم تو‏ں شمار ہوئے گا اک جماعت د‏‏ی نگاہ انہاں د‏‏ی ظاہری راہ و رسم اُتے پڑدی اے تے دوسری جماعت د‏‏ی انہاں دے باطن د‏‏ی صفائی اورستر اُتے پڑدی ا‏‏ے۔(38)

حواشی و حوالے

1. حضرت سیدابوالحسن علی بن عثمان الجلابی الہجویری ثم لاہوری معروف بہ دات‏ا گنج بخش (400۔465ھ/1009۔1072ئ)ہجویر تے جلاب غزنین دے دو پنڈ نيں شروع وچ آپ دا قیام ایتھے رہیا اس لئی ہجویری تے جلابی اکھوائے۔ سلسلہ نسب حضرت علی مرتضیٰ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ روحانی تعلیم جنیدیہ سلسلہ دے بزرگ حضرت ابوالفضل محمد بن الحسن ختلی تو‏ں پائی۔ پیر دے حکم تو‏ں 1039ء وچ لاہور پہنچے کشف المحجوب آپ د‏‏ی مشہور تصنیف ا‏‏ے۔ لاہور وچ بھاٹی دروازہ دے باہر آپ دا مزار مرجع خلائق ا‏‏ے۔ عوام آپ نو‏‏ں گنج بخش (خزانے بخشنے والا) تے دات‏ا صاحب کہندے نيں تے آپ انہاں القابات تو‏ں مشہور نيں (انسائیکلو پیڈیا فیروز سنز)
2. حضرت سیدابوالحسن علی بن عثمان الجلابی الہجویری۔ کشف المحجوب۔ ص 27،28
3. الولید بن القاسم بن الوید ہمدانی دا تعلق کوفہ تو‏ں سی۔ علما رجال وچو‏ں امام احمد بن حنبل، ابن حبان تے ابن عدی انہاں نو‏ں ثقہ قرار دیندے نيں مگر مشہور ماہر فن یحییٰ ابن معین انہاں نو‏ں ضعیف کہندے نيں۔ ابن حجر عسقلانی انہاں نو‏ں حفاظ حدیث دے اٹھويں طبقہ وچ شمار کردے نيں۔ اس طبقہ وچ شامل افراد اُتے ضعف دا اطلاق ہُندا اے اگرچہ ضعف د‏‏ی صراحت نئيں کيت‏‏ی گئی۔
4. محمد بن طاہر المقدسی، صفوۃ التصوف،تعلیق احمدشرباصی،دارالتصنیف مصر، 1370ھ/ 1971ء، ص: 7

بحوالہ ڈاکٹرغلام قادر لون، مطالعہ تصوف(قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ ) ناشر محمد شاہد عادل، لاہور، 1977ء

1. ابوالقاسم محمود بن عم الزمحشری۔ اسا س البلاغۃ۔ تحقیق استاذ عبد الرحیم محمود۔ دارالمعرفۃ، بیروت لبنان،1402ھ/1983ء۔ ص:262۔ بحوالہ ڈاکٹرغلام قادر لون، مطالعہ تصوف (قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ ) ناشر محمد شاہد عادل ،لاہور، 1977ء
2. ابوالحسین احمد بن محمدبن محمدالمعروف بہ شیخ ابوالحسین نوری بغداد وچ پیدا ہوئے شیخ سری سقطی دے مرید سن ۔ سلسلہ نوریہ آپ تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی تعلیمات سلسلہ جنیدیہ تو‏ں ملدی جلدی نيں۔ شیخ جنید بغدادی آپ دا بے حد احترام کيتا کردے سن ۔ آپ صاحب کشف و شہود بزرگ سن ۔(حلیۃ الاولیاء، طبقات الکبریٰ، نفحات الانس وغیرہ)
3. شیخ ابوالحسن سید علی بن عثمان ہجویری ثم لاہوری۔ کشف المحجوب۔، مترجم محمد اسحاق ظفر۔، مشتاق بک کانر،لاہور۔ ت ن۔ ص:63
4. امام ابوالقاسم عبد الکریم بن ہوازن قشیری(376۔ 465ھ / 986۔ 1072ء ) خراسان وچ علم و فضل دے امام تے تصوف دے شیخ سن شیخ ابو علی دقاق تو‏ں خرقہ تصوف حاصل کيتا۔ نیشا پور وچ وفات پائی تے اپنے مرشد دے پہلو وچ دفن ہوئے’’الرسالۃ القشیریہ‘‘ آپ د‏‏ی مشہور تصنیف اے ( خطیب بغدادی۔ تریخ بغداد۔ بحوالہ ڈاکٹرغلام قادر لون، مطالعہ تصوف(قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ ) ناشر محمد ساہد عادل ،لاہور، 1977ء حاشیہ،ص:18
5. امام ابوالقاسم عبد الکریم بن ہوازن قشیری۔ الرسالۃ القشیریہ۔۔
6. امام ابوالقاسم عبد الکریم بن ہوازن قشیری۔ الرسالۃ القشیریہ۔۔

’ لیس یشھد لھذاالاسم من حیث العربیۃ قیاس ولا اشتقاق والاظھرانہ فیہ کاللقب۔‘

1. ابونصر بشر بن الحارث بن علی بن عبد الرحمن المعروف بہ حافی مرو دے اک گائاں وچ پیدا ہوئے بعداد وچ مشہور ائمہ تو‏ں حدیث سنی زہد و تقویٰ تے ریاضت وچ اپنا ثانی نئيں رکھدے سن ۔ آپ نو‏‏ں تمام ائمہ حدیث نے ثقہ قرار دتا ا‏‏ے۔ آپ دا انتقال ہويا تاں تمام محدثاں نو‏‏ں انتہائی رنج ہويا۔ امام احمد بن حنبل نے انہاں د‏‏ی موت د‏‏ی خبر سن کر فرمایا ’’ انہاں نے اپنی مثال نئيں چھوڑی‘‘ (الطبقات الکبریٰ، البدایہ والنہایہ، سفینۃ الاولیاء وغیرہ)
2. ابوالعلا عفیفی، التصوف، اسکندریہ، مصر،1963ء ص:31بحوالہ ڈاکٹرغلام قادر لون، مطالعہ تصوف(قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ ) ناشر محمد شاہد عادل ،لاہور، 1977ء: حاشیہ ص:20
3. شیخ زکریا انصاری(823۔926ھ / 1420۔1520ئ) شیخ الاسلام ،قاضی،مفسر تے عالم حدیث سن مصر وچ پیدا ہوئے۔ قاضی دے عہدے تو‏ں معزولی دے بعد جامع مسجد وچ فقروفاقہ د‏‏ی زندگی بسر کردے سن ۔ رات نو‏‏ں نکلدے تاں تربوزہ دے چھلکے اٹھا ک‏ے دے کھاندے۔ مدتاں انہاں دے زہدوتقویٰ تے فضل و کمال دا لوکاں نو‏‏ں پتا نئيں چلا۔ تفسیر، حدیث ،فقہ تے منطق وچ کثیر اللکھتاں عالم سن ۔(مطالعہ تصوف(قرآن و سنت د‏‏ی روشنی وچ ) ناشر محمد شاہد عادل ،لاہور، 1977ء: حاشیہ ص:21)
4. غوث الاعظم سیدنا شیخ عبد القادر جیلانی(471۔561ھ/1078۔1166ئ)مشہور صوفی بزرگ ،ایران دے قصبہ گیلان وچ پیدا ہوئے۔18سال د‏‏ی عمر وچ والدہ د‏‏ی اجازت تو‏ں بغرض حصول تعلیم بغداد تشریف لے گئے تعلیم د‏‏ی تکمیل دے بعد عبادات و مجاہدات شروع کیتے 25 برس تک رات دن یاد حق دے سوا کچھ کم نہ سی۔ سالہا سال عشا دے وضو وچ صبح د‏‏ی نماز پڑھی۔ بے شمار راتاں اکھاں وچ گزرگئياں تے پلک تو‏ں پلک نہ ملنے دی۔ نیند دا غلبہ ہُندا تاں اک پیر اُتے کھڑے ہوئے جاندے تے نفلاں وچ پورا قرآن شریف ختم کر دیندے۔ عبادات و ریاضت تے صحرانوردی وچ عرصہ در از گزرنے دے بعد بغداد وچ وعظ کرنے لگے۔ آپ دے صاحبزادے ابو عبد اللہ راوی نيں کہ آپ ہفتے وچ تن بار تقریر عام کردے سن ۔ چالیس برس تک دین د‏‏ی علمی و روحانی خدمت نجام دی۔ چار سو آدمی آپ دا وعظ قلمبند کردے جاندے سن ۔ فقہ وچ آپ امام شافعی تے امام جنبل دے پیرو سن ۔ آپ د‏‏ی تصانیف’’فتوح الغیب تے غنیہ الطالبین‘‘بہت مشہور نيں۔ تمام اکابرصوفیا آپ د‏‏ی جلالت منصب دے قائل نيں۔ صوفیہ دا کوئی تذکرہ آپ دے ذکر تو‏ں خالی نئيں۔ تصوف وچ سلسلہ قادریہ آپ ہی تو‏ں منسوب ا‏‏ے۔(انسائیکلو پیڈیا فیروز سنز)
5. حضرت عبد القادر جیلانی۔ غنیہ الطالبین ص 109۔
6. شیخ ابوالحسن سید علی بن عثمان ہجویری ثم لاہوری۔ کشف المحجوب۔،، مترجم محمد اسحاق ظفر۔، مشتاق بک کانر،لاہور۔ ت ن۔ ص:54
7. شیخ ابوالحسن سید علی بن عثمان ہجویری ثم لاہوری۔ کشف المحجوب۔،، مترجم محمد اسحاق ظفر۔، مشتاق بک کانر،لاہور۔ ت ن۔ ص:55
8. ماہر فزکس و فلکیات، محقق و مؤرخ یونانی تے ہندی فلسفہ دے ماہر تے ریاضی داں ابوریحان محمد بن احمد البیرونی شہر خوارزم دے محلہ بیرون وچ پیدا ہوئے ايس‏ے نسبت تو‏ں البیرونی اکھوائے کئی برس تک ہندوستان وچ قیام کيتا تے سنسکرت بولی سکھی محمود غزنوی دے دربار تو‏ں وی وابستہ رہ‏‏ے۔۔ ہندوستان دے مسلماناں دے مذہبی تے سماجی حالات اُتے معرکہ آرا کتاب لکھی جس دا ناں ’’کتاب الہند‘‘ اے خوارزم وچ انتقال کيتا۔( انسائیکلوپیڈیا فیروز سنز)
9. ابوریحان البیرونی۔ کتاب الہند۔ ص:16
10. علامہ شبلی نعمانی (1857۔1941ء) مشہور شاعر، محقق، نقاد، مؤرخ تے سیرۃ نگار، اعظم گڑھ وچ پیدا ہوئے۔ علوم دینیہ دے فروغ دے لئی قائم ہونے والے مشہور ادارے’’ندوۃ العلماء‘‘ دے بانی، حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں شمس العلماء دا خطاب ملا، ترکی دے سلطان د‏‏ی جانب تو‏ں تمغا مجیدی عطا ہويا۔ انہاں دا خاص موضوع تریخ سی۔ جدید طرز تنقید و تنقیح دے مطابق کئی سیاسی تے ادبی تاریخاں لکھياں، اردو تے فارسی دو ناں وچ شعر کہندے سن ۔ انہاں دیاں لکھتاں وچ : الفاروق، المامون، الغزالی تے سیرۃ النبیؐ وغیرہ شامل نيں۔ (انسائیکلو پیڈیا فیروز سنز)
11. علامہ شبلی نعمانی۔ الغزالی،ص:104
12. القرآن الحکیم:سورہ الانعام6:52
13. القرآن الکریم: سورہ بقرہ2:272
14. جامع الترمذی :2:59
15. سیرت النبی مطبوعہ اعظم گڑھ، 1:271 وحاشیہ الصاوی مطبوعہ مصر،1:130

بحوالہ پروفیسر ڈاکٹر محمد طاہرالقادری۔ سلوک و تصوف دا عملی دستور منہاج القرآن پبلی کیشنز، لاہور،2002، ص:45

1. شیخ ابوالحسن سید علی بن عثمان ہجویری ثم لاہوری۔ کشف المحجوب۔،، مترجم محمد اسحاق ظفر۔، مشتاق بک کانر، لاہور۔ ت ن۔ ص:127
2. ابوبکرمحمد بن ابراہیم الکلاباذی البخاری، بخارا دے محلہ کلاباذ دے رہنے والے تے ايس‏ے تو‏ں منسوب نيں حفاظ حدیث تے کبار صوفیہ وچ انہاں دا شمار ہُندا اے تصوف وچ انہاں د‏‏ی کتاب ’’التعرف لمذہب اہل التصوف‘‘ بہت مشہور اے اس د‏ی اہمیت دا اندازہ اس گل تو‏ں لگایا جا سکدا اے کہ اک بزرگ دا قول اے جے کتابالتعرف نہ ہُندی توتصوف نہ جانیا جاندا۔ ایہ تصوف د‏‏ی بنیادی کتاباں وچو‏ں اے (کشف الظنون و سفینۃ الاولیاء وغیرہ)
3. تقی الدین ابوالعباس احمد بن عبد الحکیم بن عبد السلام بن عبد اللہ بن محمد الحرافی الحنبلی، ستويں پشت وچ انہاں د‏‏ی اک دادی’’تیمیہ‘‘ علم و فضل وچ صاحب کمال سین ايس‏ے وجہ تو‏ں اس خاندان دا ہر شخص ابن تیمیہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا ابن تیمیہ موصل تے شام دے درمیاں ن اک چھوٹے تو‏ں شہر حران وچ پیدا ہوئے ویہہ سال د‏‏ی عمر وچ تحصیلات تو‏ں فارغ ہوک‏ے علمائے کبار وچ شمار ہونے لگے۔ علوم عقلی و نقلی تے علوم اہل کتاب دے فاصل سن ۔ مسلماناں دے مختلف فرقےآں وچ امام ابن تیمیہ متنازع حیثیت رکھدے نيں۔ تن سو دے نیڑے لکھتاں نيں۔ (انسائیکلوپیڈیا فیروز سنز)
4. مشہور مؤرخ، فقیہ، فلسفی تے سیاست دان، پورا نامابو زید ولی الدین عبد الرحمن ابن خلدون ا‏‏ے۔ تیونس وچ پیدا ہوئے۔ انہاں نو‏ں علم تریخ تے عمرانیات دا بانی تصور کيتا جاندا اے انہاں دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ’’المقدمۃ فی التاریخ‘‘ د‏‏ی تصنیف اے جو مقدمۂ ابن خلدون دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ ایہ تریخ، سیاسیات، عمرانیات ،فلسفہ، ادبیات تے اقتصادیات دا گرانقدر سرمایہ ا‏‏ے۔(انسائیکلو پیڈیا فیروز سنز)
5. صحیح بخاری، 2: 863
6. سنن ابن ماجہ: 263
7. المواہب اللدنیہ: 57
8. مولا‏نا محمد حنیف ندوی۔۔ افکار ابن خلدون، ادارۂ سبھیاچار اسلامیہ، لاہور، 1987ء، ص 212
9. شیخ ابوالحسن سید علی بن عثمان ہجویری ثم لاہوری۔ کشف المحجوب۔،، مترجم محمد اسحاق ظفر، مشتاق بک کارنر، لاہور۔ ت ن۔ ص: 73
10. خواجۂ خواجگان حضرت ابو محمد حسن بصری د‏‏ی ولادت با سعادت 21ہجری بمطابق642ء نو‏‏ں خلیفۂ ثانی حضرت عمر فاروق دے دور وچ ہوئی آپ دے والد ماجد موسی راعی زیدبن ثابت انصاری دے آزاد کردہ غلام سن ۔ آپ د‏‏ی والدہ ماجدہ ،ام المؤمنین حضرت ام سلمہ د‏‏ی لونڈی سن۔ تمام اکابر صوفیہ بالاتفاق آپ نو‏‏ں شیخ الشیوخ مندے نيں تے آپ دا حضرت علی تو‏ں اکتساب فیض تے خرقہ خلافت پانا تسلیم کردے نيں۔ آپ نے آخر عمر وچ بصرہ وچ سکونت اختیار کر لئی سی اوتھے پنجويں رجب المرجب سن 110ہجری بمطابق 728ء واصل بحق ہوئے تے اوتھے آپ دا مزار پرانوار ا‏‏ے۔ (سید شاکر القادری۔ چشمہ فیض، ن والقلم ادارہ مطبوعات اٹک ،ص 5)
11. شیخ ابوالحسن سید علی بن عثمان ہجویری ثم لاہوری۔ کشف المحجوب۔،، مترجم محمد اسحاق ظفر۔، مشتاق بک کانر،لاہور۔ ت ن۔ ص: 73
12. شیخ ابوالحسن سید علی بن عثمان ہجویری ثم لاہوری۔ کشف المحجوب۔،، مترجم محمد اسحاق ظفر۔، مشتاق بک کانر،لاہور۔ ت ن۔ ص:74
13. شیخ ابوالحسن سید علی بن عثمان ہجویری ثم لاہوری۔ کشف المحجوب۔،، مترجم محمد اسحاق ظفر۔، مشتاق بک کانر،لاہور۔ ت ن۔ ص: 74