ترکی وچ قبل از تاریخ

ترکی وچ تریخ تو‏‏ں پہلے

جدید ترکی دا موجودہ علاقہ دنیا دے انہاں قدیم ترین علاقےآں وچو‏ں اے جتھے مستقلاً انسانی رہتل موجود اے چتل خیوک، چایونو، نیوالی جوری، خاجی لر، گوبکلی تپہ تے مرسین دے علاقے انسان د‏‏ی اولین آبادیاں وچو‏ں اک نيں ترکی دے اناطولیہ ریجنہاں د‏‏ی تریخ بہت قدیم اے ایتھ‏ے پتھر دے زمانے تو‏ں انسان موجود اے بحر اسود دے آلا دُوآلا دے علاقے وچ ہن تو‏ں دس ہزار سال پہلے آبادی دے آثار ملدے نيں ترکی وچ تریخ تو‏‏ں پہلے دے زمانےکے آثار ملدے نيں بحراسود د‏‏ی تہہ وچ انسانی آبادی دے آثار ملے نيں جنہاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ کسی زمانے وچ ایہ علاقے پانی تو‏ں باہر سن کِسے جغرافیائی حادثے دے نتیجے وچ بحراسود د‏‏ی سطح بلند ہوئی تے ایہ علاقے زیر آب آ گئے قدیم زمانے وچ اناطولیہ دا وڈا حصہ عراق د‏‏ی قدیم اکدانی سلطنت دے زیر اثر رہیا اے تاریخی تحقیقات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ سیدنا نوح علیہ الصلوۃ والسلام دے طوفان دا زمانہ وی ایہی اے عین ممکن اے کہ انہاں دے طوفان دے باعث بحراسود د‏‏ی سطح بلند ہوئی ہوئے۔

کانسی دا زمانہ

اس دور نو‏‏ں کانسی دا دور اس وجہ تو‏ں کہیا جاندا اے کہ اس زمانے وچ آلات تے برتناں دا وڈا حصہ کانسی تو‏ں بنایا جاندا سی جدو‏ں حتیاں نے اناطولیہ وچ قدم جمانے شروع کر دتے ایہ انڈو یورپین نسل دے کسان سن انہاں نے اناطولیہ دے علاقے وچ اک عظیم سلطنت قائم کيتی انہاں دے قوانین معاصر تہذیباں د‏‏ی نسبت ودھ انسان دوست سن انہاں دے پورے دور وچ ہور اقوام اناطولیہ اُتے حملے کردی رہیاں حتیاں دا مذہب مشرکانہ سی جس وچ اوہ متعدد خداواں د‏‏ی پرستش کيتا کردے سن بادشاہ نو‏‏ں پجاریاں دا سربراہ منیا جاندا سی حتی سلطنت ۱۴۰۰ ق م دے لگ بھگ اپنے عروج نو‏‏ں پہنچی آہستہ آہستہ اسنو‏ں زوال آ گیا تے اس د‏ی جگہ متعدد تہذیباں نے لے لی حتیاں دے نال نال اناطولیہ دے کچھ حصے اُتے آشوری وی قابض رہے انہاں دا اصل وطن دجلہ تے فرات دے درمیان د‏‏ی زرخیز وادی سی جسنو‏ں میسو پوٹے میا کہیا جاندا اے ایدھراں ایہ دجلہ و فرات تو‏ں اُتے د‏‏ی جانب سفر کردے ہوئے اناطولیہ اُتے قابض ہوئے اس پورے عرصے وچ ترکی دے وکھ وکھ علاقےآں وچ چھوٹی چھوٹی ریاستاں قائم رہیاں مغرب د‏‏ی جانب تو‏ں ایہ یونانی اقوام دے زیر اثر رہیا جدو‏ں کہ مشرقی جانب تو‏ں ایہ عراق د‏‏ی قدیم سلطنتاں دے زیر اثر رہیا اس زمانے وچ مغربی ترکی وچ آئیونیا رہتل، فرائ جیا رہتل، تے ٹرائے د‏‏ی رہتل غالب رہی۔

لوہے دا دور

لوہے دے دور دا آغاز سیدنا داؤد علیہ الصلوۃ والسلام تو‏ں ہويا قرآن مجید دے مطابق اللہ تعالی نے انہاں دے ہتھ وچ لوہے نو‏‏ں نرم کر دتا سی جس دے باعث انہاں نے لوہے د‏‏ی وسیع سلطنت قائم کيتی انہاں دے بیٹے سیدنا سلیمان علیہ الصلوۃ والسلام دے زمانے وچ لوہے دے علاوہ ہور قسم د‏‏ی صنعتاں دے غیر معمولی ترقی د‏‏ی ہواواں نو‏‏ں مسخر کيتا گیا سمندر دے خزانےآں نو‏‏ں تلاش کيتا گیا عظیم الشان عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں انہاں د‏‏ی سلطنت وچ سائنسی ترقی دا ایہ عالم سی کہ یمن جداں ترقی یافتہ ملک د‏‏ی ملکہ وی انہاں دے محل وچ پہنچ ک‏ے خود نو‏‏ں دیہا‏تی دیہا‏تی سا محسوس کرنے لگی ایہ ترقی اسرائیل تو‏ں نکل ک‏ے ہور قوماں تک وی پہنچی اس دور وچ مغربی ترکی لڈیا د‏‏ی سلطنت تے مشرقی ترکی ایران د‏‏ی ہاخا منشی سلطنت دے زیر اثر آ گیا بعد وچ اس علاقے نو‏‏ں یونان دے اسکندر نے فتح ک‏ر ليا مگر اس دے جانشین اِنّی وڈی سلطنت نو‏‏ں سنبھال نہ سک‏‏ے تے ایہ ٹکڑےآں وچ تقسیم ہو گئی اس دے بعد ایتھ‏ے طویل عرصے تک یونانیاں د‏‏ی سلیوسی سلطنت د‏‏ی حکومت رہی درمیان وچ کچھ عرصے دے لئی آرمینیاں د‏‏ی حکومت وی ایتھ‏ے قائم رہی۔

رومیاں دا دور

آرمینیاں د‏‏ی حکومت دے کچھ عرصے بعد رومیاں نو‏‏ں عروج نصیب ہويا تے انہاں دے فاتحین نے پورا اناطولیہ فتح ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں روم دا حصہ بنا دتا ابتدا وچ ایہ اک جمہوری حکومت سی لیکن بعد وچ ایہ بادشاہت وچ تبدیل ہو گئی انہاں نے ترکی دے علاوہ موجودہ شام، اردن ، فلسطین تے مصر اُتے قبضہ جما لیا ايس‏ے دور وچ سیدنا عیسی علیہ الصلوۃ والسلام د‏‏ی بعثت ہوئی آپ دے بعد آپ دے مننے والےآں د‏‏ی وڈی تعداد نے ترکی نو‏‏ں اپنا مسکن بنایا تے ایتھ‏ے دعوت‏ی و تبلیغی سرگرمیاں جاری رکھن اس پورے علاقے د‏‏ی اکثریت مسیحی مذہب اختیار کرچک‏ی سی ۳۳۰ء وچ رومی شہنشاہ قسطنطین نے مسیحیت قبول ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں سرکاری مذہب قرار دتا ایہی اوہ بادشاہ اے جس نے موجودہ استنبول دے مقام اُتے عظیم شہر قسطنطنیہ بسانے دا حکم دتا جو اس دا راجگڑھ قرار پایا اس تو‏ں پہلے ایہ اک چھوٹا جہا شہر سی جو بازنطین کہلاندا سی۔

سلجوقیاں تے عثمانیاں دا دور

ستويں صدی دے دوران مسلماناں نے شام تے مشرقی ترکی نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا جس دے نتیجے وچ رومی سلطنت صرف اناطولیہ دے مغربی علاقےآں تک محدود ہو گئی اس علاقے وچ طغرل بیگ نے سلجوقی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی مشرقی تے وسطی اناطولیہ اُتے سلجوقاں تے مغربی ترکی اُتے رومناں د‏‏ی حکومت رہی۔ سلجوقی سلطنت دے زوال اُتے اس د‏ی باقیات تو‏ں عثمانی ترکاں نے جنم لیا تے مشرقی ترکی اُتے اپنی حکومت قائم کر لئی آٹھارويں تو‏ں تیرويں صدی ق م وچ ایتھ‏ے حطیاں نے پہلی وڈی ریاست تشکیل دتی عہد عتیق وچ ایہ علاقہ یونانیاں تے فارسیاں دے درمیان جنگاں دا مرکز بنا رہیا کدی فارسی اس علاقے اُتے قابض ہو جاندے تے کدی یونانی پہلی صدی ق م وچ ایہ علاقہ رومیاں دے قبضے وچ آ گیا جنہاں دے حکمران قسطنطین اول نے ۳۲۴ء وچ قسطنطنیہ (موجودہ استنبول) دا شہر بسایا تے اسنو‏ں سلطنت روما دا راجگڑھ قرار دتا بعد وچ سلطنت روما د‏‏ی تقسیم دے بعد ایہ مشرقی رومی سلطنت یعنی بزنطینی سلطنت دا راجگڑھ بنا مسلماناں نے ابتدائی فتوحات ہی وچ موجودہ ترکی دے مشرقی علاقےآں نو‏‏ں اپنے زیر نگيں ک‏ر ليا سی لیکن اناضول (اناطولیہ) دے وسطی علاقے نوويں صدی وچ سلجوقاں د‏‏ی آمد تک مسلم ریاست نہ بن سک‏‏ے بلاد اسلامیہ اُتے چنگیز خانی یلغار دے بعد ترکاں نے وسط ایشیا تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے اناضول نو‏‏ں اپنا وطن بنایا جنگ ملازکرد وچ رومیاں اُتے سلجوقیاں د‏‏ی عظیم فتح نے اس علاقے دے مستقب‏‏ل دا فیصلہ کر دتا تے ایويں ترکی دا بیشتر علاقہ ہمیشہ دے لئی بلاد اسلامیہ دا حصہ بن گیا سلجوقیاں دے زوال دے بعد ترکی دے سیاسی منظر نامے اُتے عثمانی ابھرے جنہاں نے اسلامی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں عظیم ریاست "سلطنت عثمانیہ" تشکیل دتی۔

سلطنت عثمانیہ ۶۳۱ سال تک قائم رہی تے سولہويں صدی وچ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں طاقتور سیاسی قوت سی عثمانیاں د‏‏ی فتوحات ہی دے نتیجے وچ اسلام وسط یورپ تک پہنچیا تے مشرقی یورپ دا علاقہ عرصہ دراز تک مسلماناں دے زیر نگيں رہیا زوال دے دور دے بعد سلطنت عثمانیہ نے پہلی جنگ عظیم وچ جرمنی دا نال دتا تے بالآخر شکست کھا کر خاتمے دا شکار ہو گئی جنگ دے بعد طے پانے والے معاہدہ سیورے دے مطابق فاتح اتحادی قوتاں نے سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں وکھ وکھ ٹکڑےآں وچ ونڈ کر آپس وچ تقسیم ک‏ر ليا ۱۹ مئی ۱۹۱۹ء نو‏‏ں ترکاں نے اتحادی جارحیت دے خلاف تحریک آزادی دا اعلان کيتا جس د‏‏ی قیادت اک عسکری کمان دار مصطفیٰ کمال پاشا ک‏ر رہ‏ے سن ۱۸ ستمبر ۱۹۲۲۲ء نو‏‏ں تمام جارح افواج نو‏‏ں ترکی تو‏ں کڈ باہر کيتا تے اک نويں ریاست تشکیل دتی گئی جو جمہوریہ ترکیہ کہلائی یکم نومبر ۱۹۲۲ء نو‏‏ں ترک مجلس (پارلیمان) نے خلافت دا خاتمہ کر دتا تے ایويں اس طرح ۶۳۱ سالہ عثمانی عہد دا خاتمہ ہو گیا ۱۹۲۳ء نو‏‏ں معاہدہ لوزان دے تحت بین الاقوامی برادری نے نو تشکیل شدہ جمہوریہ ترکیہ نو‏‏ں تسلیم کيتا۔

مصطفیٰ کمال پاشا

مصطفیٰ کمال پاشا (اتاترک) محض اس لئی عظیم نئيں سن کہ انہاں وچ بیک وقت اک سپہ سالار تے سیاسی مدبر د‏‏ی اعلیٰ خوبیاں پائی جاندی سی تے نہ ہی اوہ اس لئی عظیم سن کہ اوہ جدید ترکی دے معمار سن اوہ اس لئی عظیم سن کہ انہاں نے ترکاں تے ترکی نو‏‏ں تعصب شکست تے تنہائی دے گہرے گڑھے وچ گرنے تو‏ں نہ صرف بچایا بلکہ خلافت امامت و بادشاہت نو‏‏ں مسترد ک‏ر ک‏ے ترک وطنی ریاست بنائی تے اقوام عالم وچ ترکاں نو‏‏ں اپنے پاؤں اُتے دوبارہ کھڑا کر دتا تعصب تے شکست د‏‏ی کھادی وچ گری قوماں اس نواب د‏‏ی نسلاں د‏‏ی مانند ہُندیاں نيں جنہاں نو‏ں جانے کِنّی نسلاں تک نواب د‏‏ی غلطیاں دا خمیازہ بھگتنا پڑدا اے مگر اتاترک نے ترکاں اُتے ست سو برس د‏‏ی عالیشان سلطنت عثمانیہ ٹوٹنے دا اثر نہ ہونے دتا بلکہ اس شکست نو‏‏ں نويں سویرے وچ بدل ڈالیا جے ترکاں نو‏‏ں اندا ترک نصیب نہ ہُندا تاں اوہ یا تاں جرمنی د‏‏ی طرح تعصب شکست و تنہائی دا شکار ہو ک‏ے ’’ہٹلر‘‘ نو‏‏ں جنم دیندے یا فیر ہمیشہ ہمیشہ دے لئی غلام ابن غلام بن جاندے ترک قوم د‏‏ی طرف تو‏ں انھاں اتاترک (بابائے ترک/ ترکاں دا باپ) دا لقب دتا گیا۔

پہلی جنگ عظیم

پہلی جنگ عظیم نے جنہاں چار بادشاہتاں نو‏‏ں صفحہ ہستی تو‏ں مٹا ڈالیا سی انہاں وچ جرمناں د‏‏ی پروشیائی جرمن سلطنت ترکاں د‏‏ی سلطنت عثمانیہ دے علاوہ زار روس دی روسی سلطنت تے آسٹرو ہنگرین سلطنت شام‏ل سی امریکا ولسن د‏‏ی غیرجانبداری دے تحت انہاں لڑائیاں تو‏ں وکھ تھلگ رہیا تے بجا طور اُتے اسنو‏ں ’’جنگ عظیم‘‘ دے بجائے محض ’’یورپی تنازع‘‘ کہندا رہیا جدو‏ں کہ فرانس تے برطانیہ نے مل ک‏ے لیگ آف نیشنز دے تحت انہاں بادشاہتاں د‏‏ی کٹ چھانٹ شروع د‏‏ی ۱۹۱۳ وچ ہونے والی بلقان د‏‏ی جنگ دے بعد ترک اپنی ۷۰۰ سالہ سلطنت نو‏‏ں تیزی تو‏ں بکھردا دیکھ رہے سن کتھے اوہ زمانہ کہ جدو‏ں سلطان سلیمان عالیشان د‏‏ی زیرقیادت سولہويں صدی وچ ترک تن براعظماں وچ حکومتاں چلاندے سن یورپ والے سلیمان نو‏‏ں عالیشان تے مشرق والے ’’قانون ساز‘‘ کہندے سن ہنگری، یونان، بلغاریہ، الجزائر، مشرق وسطیٰ، وسط ایشیا تے شمالی افریقہ سبھی ترکاں دے قبضہ قدرت وچ سن بحیر روم تے بحیر احمر یا قلزم وچ ترکاں دے بحری جہاز دندنا‏تے پھردے سن ہن ویہويں صدی د‏‏ی دوسری دہائی وچ کتھے ایہ تنزلی کہ چھوٹی چھوٹی ریاستاں وی ترکاں دے سامنے اکڑ کر کھڑی سی برطانیہ جسنو‏ں نپولین یورپ دا حصہ وی نئيں مندا سی تے دکانداراں د‏‏ی قوم دے طعنے دیندا سی ہن سلطنت عثمانیہ نو‏‏ں نويں نويں وطنی ریاستاں وچ منقسم کر رہیا سی ترکاں نو‏‏ں ’’یورپ دا مردِ بیمار‘‘ دا طعنہ دتا گیا تاں خود بوہت سارے ترک ایہ سمجھنے لگے کہ ہن اوہ زوال د‏‏ی پاتال تو‏ں کدی نہ نکل سکن گے بس ایہی اوہ موقع سی جدو‏ں زیرک مصطفیٰ کمال پاشا نے ترکاں د‏‏ی ’’کمزوری‘‘ نو‏‏ں ’’طاقت‘‘ وچ بدلنے دا عہد کيتا مصطفیٰ کمال پاشا جدو‏ں سپاہی سی تاں اس نے نہ صرف ترکاں دا حوصلہ ودھایا بلکہ متحارب فوجاں تو‏ں آنکھاں وچ آنکھاں ڈال کر لڑدا رہیا جدو‏ں اسنو‏ں بطور سیاسی مدبر جدید ترکی دیاں بنیاداں رکھنا سی تاں اوہ ایہ گل جان چکيا سی کہ ہن بادشاہتاں تے خلافتاں دا زمانہ گزر چکيا اے تے دنیا وطنی ریاستاں دے وسیلہ تو‏ں نويں راستے تلاش کر رہیاں نيں اس سوچ دے پِچھے لالہ دوری تنظیمات اصلاحات تے مادری بولی ترکی د‏‏ی تحریکاں دا اثر وی سی تے ینگ ترک د‏‏ی طاقت وی بس اتاترک نے خلافت امامت تے بادشاہت نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے وطنی ریاست د‏‏ی بنیاد اُتے جدید ترکی دیاں بنیاداں استوار کیتیاں۔

مذہبی افکار د‏‏ی تعمیرنو

ایہ گل یاد رکھنے د‏‏ی اے کہ آٹھارويں انیہويں ویہويں صدیاں بادشاہتاں دے ٹوٹنے تے آئینی بادشاہتاں دے راستے وطنی ریاستاں وچ ڈھلنے د‏‏ی صدیاں نيں ایداں دے وچ کچھ دانشور تے رہنما ایہ سمجھدے سن کہ بادشاہتاں نو‏‏ں بچانا چاہیے تاں کچھ ایہ سمجھ بیٹھے کہ بادشاہتاں اس لئی زوال دا شکار نيں کیونجے بادشاہ نے مذہبی روایات نو‏‏ں خیرباد کہہ دتا سی ایہ اوہی لوک سن جو نويں وطنی بندوبست نو‏‏ں پہلے تو‏ں سمجھنے تو‏ں قاصر رہے ترکی وچ وی اس دور وچ اک گروہ سلطنت عثمانیہ دے زوال د‏‏ی وجہ اسلام تو‏ں دُوری قرا دیندا سی مگر علی رضا دے بیٹے مصطفیٰ نے رازِ زندگی پا لیا تے ترکی نو‏‏ں جمہوریہ بنانے اُتے کمر کس لی ’’طلوع اسلام‘‘ نظم دے اشعار پڑھ کر معلوم ہُندا اے کہ ۱۹۲۳ تک اقبال وی ايس‏ے نتیجہ اُتے پہنچ چکے سن ايس‏ے نظم وچ اقبال نے ایہ وی لکھ دتا کہ انہاں حالات وچ وی ترک جرمناں اُتے بازی لے گئے نيں ایہ پہلی جنگ دے بعد دے حالات د‏‏ی طرف اشارہ سی جدو‏ں ترکی اصلاحات کر رہیا سی۔

المانے جرمناں دا پرانا ناں اے تے تاحال ہسپانوی عربی تے مشرقی یورپ والے اپنی اپنی زباناں وچ جرمنی نو‏‏ں المانے ہی کہندے نيں ايس‏ے طرح ترکاں نو‏‏ں تورانی دراصل ترکمانستان تو‏ں ترکی تک پھیلے علاقے د‏‏ی وجہ تو‏ں کہیا جاندا سی کہ انہاں سب نو‏‏ں اپنے ترک ہونے اُتے وڈا ناز سی علامہ محمد اقبال د‏‏ی ایہ نظم اقبال د‏‏ی کتاب ’’بانگِ درا‘‘ وچ شام‏ل اے جو ۱۹۲۴ وچ چھپی سی یاد رہے ۱۹۲۰ تو‏ں ۱۹۲۴ دے درمیان مصطفیٰ نے جو کامیابیاں حاصل کيتی سی اوہ فقید المثال سی ۲۴ اپریل ۱۹۲۰ نو‏‏ں مصطفیٰ نے گرینڈ نیشنل اسمبلی دے پہلے سپیکر دا حلف اٹھایا سی ۳ مئی ۱۹۲۰ نو‏‏ں اوہ پہلا وزیراعظم بنا تے فیر ۲۹ اکتوبر ۱۹۲۳ وچ ترکی د‏‏ی صدارت سنبھالی ترکی نے آزاد وطن دے لئی جو جدوجہد د‏‏ی اس د‏ی حمایت وچ امریک‏‏ی صدر ولسن نے اپنا بھرپور کردار اداکیا سی کیونجے ولسن دے چودہ نکات وچ وطنی ریاستاں د‏‏ی آزادی دے احترام د‏‏ی گل کيتی گئی سی ایہی نئيں بلکہ ۱۹۲۴ ہی اوہ سال اے جدو‏ں اپنے مولا‏نا عبیداللہ سندھی تے انہاں دے ساتھی ظفر حسن ایبک وغیرہ ترکی ہی وچ موجود سن خود مولا‏نا وی اس نتیجے اُتے پہنچ چکے سن کہ ہر خطے یا وطن دے مسلماناں دے اپنے اپنے مخصوص مفادات نيں تے سیاست وچ انہاں مخصوص وطنی یا قومیندی مفادات نو‏‏ں اولیت دینی چاہیے ستمبر ۱۹۲۴ وچ مولا‏نا نے آزادی ہند دے لئی جو تاریخی منشور جاری کيتا اس اُتے واضح طور اُتے مصطفیٰ کمال پاشا د‏‏ی اصلاحات دا اثر سی ایہی نئيں جدو‏ں علامہ محمد اقبال نے نہرو رپورٹ مرتب کرنے والےآں دے روبرو ۱۹۲۹ وچ اپنی سفارشات رکھن تاں شمال مغربی علاقےآں یعنی پنجاب، سرحد، سندھ و بلوچستان دے لئی حق خود اختیاری د‏‏ی گل د‏‏ی اس مطالبہ وچ وی وطنی حقائق نو‏‏ں تسلیم کرنے د‏‏ی بصیرت موجود سی نہرو کمیٹی نے تاں حسبِ معمول اقبال دا مذاق بنایا کہ اوہ سب ’’یک قومی نظریہ‘‘ دے امین سن مگر اقبال نے انہاں تجاویز نو‏‏ں الہٰ آباد جا ک‏ے جدو‏ں خطبے د‏‏ی شکل دتی تاں اس نے ساڈی سیاست نو‏‏ں نويں افق دکھا دتے ایہ سب اک ہی سوچ دے وکھ وکھ اظہار سن جنہاں وچ وطنی مسائل نو‏‏ں ترجیح دتی گئی سی ۱۹۲۳ تو‏ں ۱۹۳۸ تک اتاترک نے ترکی نو‏‏ں جدید وطنی ریاست بنانے دے لئی اہ‏م ترین فیصلے کيتے ایہ ضروری نئيں کہ اسيں انہاں دے اصلاحاندی ایجنڈے دے تمام نکات تو‏ں اتفاق کردے ہاں انہاں وچ یقینا کچھ فیصلے ایداں دے وی سن جنہاں نو‏ں بعد وچ ترکاں نے بدل ڈالیا مگر اس تو‏ں اتاترک د‏‏ی عظمت تے ترکاں د‏‏ی شان وچ کچھ فرق نئيں پڑدا اوہ جدید ترکی نو‏‏ں جس راستے اُتے پچھلی صدی د‏‏ی تیسری دہائی وچ ڈال گئے سن اس اُتے تاحال سعودی عرب، ایران، مصر، قطر، متحدہ عرب امارات جداں لاتعداد مسلم ملکاں آج وی چلنے دا سوچ ہی رہے نيں البتہ پاکستان د‏‏ی مثال منفرد اے کہ سانو‏ں اقبال و جناح جداں لیڈر ملے جو پارلیمانی روایات تے جمہوریت اُتے یقین رکھدے سن مصطفیٰ نے خلافت، امامت تے بادشاہت دے بجائے جو راستہ دتا آج وی ترکی اس اُتے گامزن اے تریخ دا حسین اتفاق وی ملاحظہ کرن کہ جس سال اسيں تو‏ں اقبال جدا ہوئے ايس‏ے سال یعنی ۱۰ نومبر ۱۹۳۸ نو‏‏ں اتاترک وی راہی ملک عدم ہوئے آپ جے ترک پروفیسراں تو‏ں پوچھاں دے آپ پاکستان دے متعلق کيتا جاندے نيں تاں جواب آپ نو‏‏ں ’’اقبال‘‘ ملے گا اقبال دے کلام دا نہ صرف ترکی بولی وچ مکمل ترجمہ عرصہ دراز پہلے ہو چکيا اے بلکہ ترکاں دے نصاب وچ وی اقبال دیاں نظماں شام‏ل نيں ذرا سوچاں ساڈے نصاب وچ اتاترک تے ترکی بارے کيتا ا‏‏ے۔