تحریک آزادی ہند وچ مسلماناں دا کردار

ہندوستان نو‏‏ں طویل جدوجہد دے بعدآزادی د‏‏ی نعمت حاصل ہوئی، جس دے لئی مسلماناں نے زبردست قربانیاں دا نذرانہ پیش کیتا،جان و مال د‏‏ی قربانیاں داں، تحری د‏‏ی ں چلاواں تختہٴ دار پرچڑھے، پھانسی دے پھندے نو‏‏ں جرات وحوصلہ تے کمال بہادری دے نال بخوشی گلے لگایا، قیدو بند د‏‏ی صعوبتاں جھلاں تے حصولِ آزادی د‏‏ی خاطرمیدا ن جنگ وچ نکل پئے، آخر غیرمل د‏‏ی (انگریز) ملک تو‏ں نکل جانے پرمجبورہوئے۔

غیرملک‏‏ی حکمراناں نے اپنے اقتدار نو‏‏ں قائم رکھنے دے لئی طرح طرح د‏‏ی چالاں چلیاں، تدبیراں د‏‏ی ں، رشوتاں داں، لالچ دتے، پھوٹ ڈالاں تے حکو مت کروکااصول وڈے پیمانے اُتے اختیار د‏‏ی ا،فرقہ وارانہ اختلافات پیدا د‏‏ی ے، حقائق نو‏‏ں توڑمروڑکرپیش د‏‏ی ا، آپس وچ غلط فہمیاں پھیلاواں، تریخ نو‏‏ں مسخ د‏‏ی ا،انگریزاں نے ہندوستان دے معصوم باشندےآں پرظلم وستم دے پہاڑ توڑے تے ناحق لوکاں نو‏‏ں تختہٴ دارپرلٹکایا، ہندوستانیاں پرناحق گولیاں چلاواں، چلدی ریلاں اُتے تو‏ں اٹھاکرباہر پھینکا؛ مگر انہاں دے ظلم وستم نو‏‏ں روکنے تے طوقِ غلامی نو‏‏ں گردن تو‏ں نکالنے دے لئی بہادر مجاہدین آزادی نے انہاں دا مقابلہ د‏‏ی ا تے ملک نو‏‏ں آزادک‏ر ک‏ے ہی اطمینان دا سانس لیا۔

ہندوستان د‏‏ی تحریک آزادی وچ مسلماناں دا حصہ قدرتی طورپربہت ممتازونمایاں رہیا اے ،انھاں نے جنگ آزادی وچ قائد تے رہنماکاپارٹ ادا کيتی ا،اس د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ انگریزاں نے اقتدارمسلم حکمراناں تو‏ں چھیناتھا،اقتدارسے محرومی دا دکھ تے دردمسلماناں نو‏‏ں ہويا،انھاں حاکم تو‏ں محکو م بنناپيا، اس د‏‏ی تکلیف تے دکھ انھاں جھیلناپيا، ايس‏ے لئی محکو میت وغلامی تو‏ں آزادی د‏‏ی اصل لڑیائی وی انھاں نو‏‏ں لڑنی پئی۔

انگریزاں تو‏ں باقاعدہ منظم جنگ نواب سراج الدولہ دے ناناعلیٰ وردی خان نے 1754ء وچ د‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں شکست دتی،کلکتہ دا ڈائمنڈہاربر Diamond Harbour تے فورٹ ولیم Fort Williamانگریزاں دا مرکزتھا،علی وردی خان نے فورٹ ولیم پرحملہ ک‏ر ک‏ے انگریزاں نو‏‏ں بھگایا، انگریزڈائمنڈ ہاربرماں پناہ لینے پرمجبورہوئے۔اسنو‏ں پہلی منظم تے مسلح جنگ آزادی قرار دتا جاسکتاا‏‏ے۔ علی وردی خان دے بعدان دے نواسہ نواب سراج الدولہ حاکم ہوئے تے اس خطرہ نو‏‏ں محسوس د‏‏ی ا کہ انگریز انہاں دے ملک پرآہستہ آہستہ حاوی ہورہے نيں تے انہاں نو‏‏ں ملک تو‏ں نکالناضروری اے ۔اس نے حوصلہ تے ہمت تو‏ں انگریزاں نو‏‏ں شکست دیناچاہیا؛مگر انکا دربار سازشاں دا اڈہ بن گیاتھا؛ اس لئی انہاں نو‏ں شکست ہوئی تے 1757ء وچ برٹش فوج نے انہاں دے دارالسلطنت مرشدآبادماں انھاں شہیدکردتا۔

تریخ دے صفحات وچ پلاسی د‏‏ی جنگ 1757ء تے بکسر د‏‏ی جنگ1764 د‏‏ی تفصیل موجود اے، ایہ جنگ وی ہندوستانیاں د‏‏ی شکست پرختم ہوئی،اس دے بعدانگریزبنگال، بہار تے اوڑیسہ پرپوری طرح حاوی ہوگئے۔

جنگِ آزادی وچ حیدرعلی تے ٹیپوسلطان دا کردار

دکن فرمانروا حیدرعلی(م1782ء) تے انہاں دے صاحبزادہ ٹیپوسلطان دے ذکر دے بغیر جنگ آزادی د‏‏ی تریخ ادھوری ہوئے گی،جومستقل انگریزاں دے لئی چیلنج بنے رہ‏ے، حیدر علی تے ٹیپو سلطان نے انگریزاں تو‏ں چارجنگاں د‏‏ی ں، ٹیپوسلطان 1782ء وچ حکراں ہوئے،1783ء وچ انگریزاں تو‏ں ٹیپو د‏‏ی پہلی جنگ ہوئی تے انگریزاں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ ایہ جنگ 1784ء وچ ختم ہوئی، ایہ میسور د‏‏ی دوسری جنگ کہلاندی ا‏‏ے۔ انگریز اپنی شکست  دا  انتقام لینے دے لئی بے چین سن ؛ چنانچہ 1792ء وچ انگریزاں نے اپنی شکست  دا  انتقام لیندے ہوئے حملہ د‏‏ی ا؛مگر اپنے بعض وزراء وافسران د‏‏ی بے وفائی تے اپنی ہی فوج د‏‏ی غداری تے اچانک حملہ د‏‏ی وجہ تو‏ں ٹیپو معاہدہ کرنے اُتے مجبور ہوئے۔ ٹیپو نو‏‏ں بطور تاوان تن کروڑ روپئے، نصف علاقہ تے دو شہزادےآں نو‏‏ں بطورِیرغمال انگریزاں نو‏‏ں دینا پيا۔

مفکراسلام حضرت مولا‏نا ابوالحسن علی ندوی رحمہ الله لکھدے نيں:

’’سب تو‏ں پہلاشخص جس نو‏‏ں اس خطرہ دا احساس ہواوہ میسور دا بلندہمت تے غیور فرمانروا فتح علی خان ٹیپوسلطان (۱۳۱۳ ھ۱۷۹۹ ء)سی، جس نے اپنی بالغ نظری تے غیرمعمولی ذہانت تو‏ں ایہ گل محسوس کرلئی کہ انگریزاسی طرح اک اک صوبہ تے اک اک ریاست ہضم کردے رہن گے تے اگرکو ئی منظم طاقت انہاں دے مقابلہ پرنہ آئی توآخرکارپوراملک انہاں دا لقمہ تربن جائے گا؛ چنانچہ انھاں نے انگریزاں نال جنگ دا فیصلہ د‏‏ی ا تے اپنے پورے سازوسامان، وسائل تے فوجی تیاریاں دے نال انہاں دے مقابلہ وچ آگئے‘‘۔

ٹیپوسلطان د‏‏ی جدوجہد تے اولوالعزمی

ٹیپونے ہندوستان دے راجاں،مہاراجاں تے نواباں نو‏‏ں انگریزاں نال جنگ پرآمادہ کرنے د‏‏ی نو‏‏ں شش د‏‏ی ، اس مقصدسے انھاں نے سلطان تر د‏‏ی سلیم عثمانی، دوسرے مسلما‏ن بادشاہاں تے ہندوستان دے امراء تے نواباں تو‏ں خط وکتابت د‏‏ی تے زندگی بھرانگریزاں تو‏ں سخت معرکہ آرائی وچ مشغول رہ‏ے، نیڑے سیکہ انگریزاں دے سارے منصوبےآں پرپانی پھرجائے تے اوہ اس ملک تو‏ں بالکل بے دخل ہوجاواں؛ مگر انگریزاں نے جنوبی ہند دے امراء نو‏‏ں اپنے نال ملالیا تے آخرکاراس مجاہد بادشاہ نے ۴/مئی ۱۷۹۹ ء نو‏‏ں سرنگا پٹنم دے معرکہ وچ شہیدہوکرسرخروئی حاصل د‏‏ی ، انھاں نے انگریزاں د‏‏ی غلامی تے اسیری تے انہاں دے رحم وکرم پرزندہ رہنے پرموت نو‏‏ں ترجیح دتی، انہاں دا مشہور تاریخی مقولہ اے کہ ’’گیڈر د‏‏ی صد سالہ زندگی تو‏ں شیر د‏‏ی اک دن د‏‏ی زندگی اچھی اے ‘‘۔ جدو‏ں جرنل HORSE نو‏‏ں سلطان د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبرملی تواس نے انہاں د‏‏ی نعش پرکھڑے ہوک‏ے ایہ لفظاں کہ‏ے کہ:اج تو‏ں ہندوستان ہماراہے۔‘‘(ہندوستانی مسلما‏ن ص۱۳۷)

جنگ آزادی وچ شاہ ولی الله تے انہاں دے شاگرداں دا کردار

ٹیپوسلطان د‏‏ی شہادت نیزہزاراں افراد دے قتل دے بعدملک وچ برطانوی اثرات بڑھدے چلے گئے، انگریز سیاسی اثرات ودھانے دے نال نال مشنری ورک وی کررہے سن ،اس زمانہ وچ دینی مدارس وڈی تعدادماں تباہ د‏‏ی ے گئے، انہاں نو‏‏ں ششاں دے نال نال دہلی وچ اک تحریک وجود وچ آئی، جس دے بانی شاہ ولی الله محدث دہلوی رحمہ الله (م1762ء )سن، انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے صاحبزادے شاہ عبدالعزیزمحدث دہلوی رحمہ الله (م1824ء)نے اپنے والد د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ودھایا، اوہ انگریزاں دے سخت خلاف سن ۔انہاں نے1803ء وچ انگریزاں دے خلاف جہاد دا مشہور فتوی دتا،جس وچ ہندوستان نو‏‏ں دارالحرب قرار دتا گیا تے سیداحمد شہید رائے بریلوی رحمہ الله نو‏‏ں لبریشن موومنٹ دا قائد مقرر د‏‏ی ا۔1831ء وچ سیداحمدشہید رحمہ الله تے شاہ اسماعیل شہید رحمہ الله بالاکو ٹ وچ اپنے بے شمار رفقاء دے نال اس ملک دے انساناں نو‏‏ں آزادی دلانے دے لئی انگریزاں تے انہاں دے اتحادی سکھ ساتھیاں دے خلاف جہادماں شہیدہوئے؛لیکن ایہ تحریک چلدی رہی، مولا‏نا نصیرالدین دہلوی رحمہ الله نے قیادت د‏‏ی ذمہ داری سنبھالی۔1840ء وچ آپ د‏‏ی وفات ہوئی۔ان دے بعدمولا‏نا ولایت علی عظیم آبادی رحمہ الله (م1852ء) تے انہاں دے بھائی مولاناعنایت علی عظیم آبادی (م1858ء) نے اس تحریک نو‏‏ں زندہ رکھنے وچ اہ‏م کردارادا کيتی ا۔اس طرح ایہ جہادکاقافلہ برابررواں دواں رہیا؛ حتیٰ کہ سن ستاون 1857ء تک لے آیا۔علماء د‏‏ی اس تحریک نو‏‏ں انگریزاں نے وہابی تحریک دے ناں تو‏ں مشہور د‏‏ی ا جو نجد دے محمدبن عبدالوہاب نامی عالم دے نظریات پرمبنی سی؛لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس تحریک دے اکثر افرادہندوستان ہی دے مشہورعالم شاہ ولی الله محدث دہلوی رحمہ الله دے تربیت یافتہ سن، تے ایہ تحریک انھاں دے نظریات پرمبنی سی؛ اس لئی اسنو‏ں ’’ولی اللّٰہی‘‘ تحریک دا نام دتا جاناچاہیدا۔

انگریزاں دے خلاف عَلمِ بغاوت بلند کرنے وچ علماء کرام د‏‏ی خدمات

1857ء وچ شاہ ولی الله تے شاہ عبدالعزیزمحدث دہلوی رحمہ الله تے شاہ اسحاق محدث دہلوی رحمہ الله تے انہاں دے شاگرداں د‏‏ی محنت رنگ لائی، تے 1857 ء وچ علماء کرام د‏‏ی اک جماعت تیارہوئی۔ انہاں وچ مولانااحمدالله شاہ مدراسی رحمہ الله ، مولا‏نا رحمت الله د‏‏ی رانوی رحمہ الله ، مولانافضلِ حق خیرآبادی، رحمہ الله مولاناسرفراز رحمہ الله ، حاجی امدالله مہاجرم د‏‏ی رحمہ الله ، مولا‏نا رشید احمد گنگاوہی رحمہ الله ، مولا‏نا قاسم نانوتوی رحمہ الله ،حافظ ضامن شہید رحمہ الله تے مولا‏نا منیر نانوتوی رحمہ الله خاص طور اُتے قابل ذکرہیاں۔ غدر دے زمانہ وچ مولانافضل حق خیرآبادی رحمہ الله نے انگیریزاں دے خلاف فتوی مرتب کرایاجس اُتے علماء دہلی تو‏ں دستخط لئی گئے، تے ایہ ی فتوی مولا‏نا د‏‏ی گرفتاری دا سبب بنا،جب مولاناپرمقدمہ چلا تے جہاد دے فتوی د‏‏ی عدالت نے تصدیق چاہی،تومولا‏نا نے کھل کرکہاکہ فتوی میراہی مرتب د‏‏ی اہواا‏‏ے۔1857ء دے زمانہ وچ مولانااحمدالله شاہ مدراسی رحمہ الله سپہ سالار د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کررہے سن ۔ ہومزلکھتااے: ’’مولوی احمدالله شاہ شمالی ہندماں انگریزاں دا سب تو‏ں بڑادشمن سی۔1865ء وچ مولانااحمدالله عظیم آبادی رحمہ الله ، مولانایحییٰ علی رحمہ الله ، مولاناعبدالرحیم صادق پوری رحمہ الله ، مولا‏نا جعفرتھانیسری رحمہ الله نو‏‏ں انڈمان بھیج دتا گیا جو دا لاپانی کہلاتاہے۔اسی زمانہ وچ مولانافضل حق خیرآبادی رحمہ الله ، مفتی احمدکاکو روی رحمہ الله تے مفتی مظہرکریم دریابادی رحمہ الله نو‏‏ں وی انڈمان روانہ د‏‏ی اگیا، جنہاں وچ مولا‏نا احمدالله عظیم آبادی رحمہ الله ، مولانایحییٰ علی رحمہ الله ، تے مولا‏نا فضل حق خیرآبادی رحمہ الله وغیرہم دا اوتھے انتقال ہوگیا۔ مولا‏نا عبدالرحیم صادق پوری رحمہ الله تے مولا‏نا جعفر سینیسری رحمہ الله اٹھارہ سال د‏‏ی قیدبامشقت تے جلاوطنی دے بعد 1883ء وچ اپنے وطن واپس ہوئے۔ مولاناجعفرتھانیسری رحمہ الله اپنی کتاب دا لاپانی وچ تحریرفرماندے نيں:’’ساڈے ہتھو‏ں وچ ہتھکڑیاں، پیراں وچ بیڑیاں، جسم پرجیل دا لباس تے کمرپرلوہے د‏‏ی سلاخاں سن۔انگریزہم تن علماء دے لئی خاص لوہے دے قفس تیار کروائے تے سانو‏ں انہاں وچ ڈال دتا۔اس پنجرے وچ لوہے د‏‏ی چونچ دارسلاخاں وی لگواواں، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسيں نہ سہارالے سکدے سن، نہ بیٹھ سکدے سن ۔ساڈی اکھاں تو‏ں آنساں تے پیراں تو‏ں خون بہہ رہے سن ۔غدر دے ملزمان انگریزاں د‏‏ی نگاہ وچ اِنّے وڈے مجرم سمجھ‏‏ے گئے کہ غدر1857ء وچ پکڑے گئے لوکاں نو‏‏ں یاتوسرعام پھانسی دیدتی گئی یابوہت سارے لوکاں نو‏‏ں ايس‏ے جزیرے انڈمان وچ موت تو‏ں بدترزندگی گذارنے دے لئی بھیجاگیا۔ مولا‏نا جعفر سینیسری رحمہ الله نے جزیرہ انڈمان د‏‏ی زندگی پربہت ہی مفصل آپ بیتی’’کالاپانی‘‘ دے ناں تو‏ں لکھی اے ۔تفصیل دے لئی ملاحظہ فرماواں!

جنگ آزادی وچ علماء دیوبند داکردار

1857ء وچ شاملی ضلع مظفرنگر دے میدان وچ علماء دیوبندنے انگریزاں تو‏ں باقاعدہ جنگ د‏‏ی ، جس دے امیرحاجی امدالله مہاجرم د‏‏ی رحمہ الله مقررہوئے۔ تے اس د‏‏ی قیادت مولانارشیداحمدگنگاوہی رحمہ الله ، مولاناقاسم نانوتوی رحمہ الله ، تے مولانامنیرنانوتوی رحمہ الله کررہے سن ۔ اس جنگ وچ حافظ ضامن رحمہ الله شہیدہوئے، مولا‏نا قاسم نانوتوی رحمہ الله انگریزاں د‏‏ی گولی لگ کرزخمی ہوئے، انگریزی حکو مت د‏‏ی طرف تو‏ں آپ دے ناں وارنٹ رہیا؛لیکن گرفتارنہ ہوسک‏‏ے،1880ء وچ وفات پائی،دیوبندماں قبرستان قاسمی وچ آسودئہ خواب نيں۔حاجی امدادالله مہاجرم د‏‏ی رحمہ الله نے ایہ محسوس کردے ہوئے کہ انہاں حالات وچ ملک وچ رہ کراب اپنے مشن نو‏‏ں برقراررکھنا ممکن نئيں، مکہ مکرمہ ہجرت کرگئے۔اوتھ‏ے تو‏ں انھاں نے اپنے مریدین ومتوسلین دے ذریعہ ہندوستان وچ اپنے ہدایت وفیض دا سلسلہ جاری رکھیا۔1899ء وچ وفات پائی تے جنت المعلیٰ وچ دفن ہوئے۔ مولانارشیداحمدگنگاوہی رحمہ الله نو‏‏ں گرفتار د‏‏ی اگیا تے سہارنپور دے قیدخانہ وچ رکھاگیا،پھرکچھ دن دا ل نو‏‏ں ٹھری وچ رکھ کرمظفرنگر دے قیدخانہ وچ منتقل د‏‏ی اگیا۔چھ ماہ تک آپ نو‏‏ں قیدوبند د‏‏ی مصیبتاں جھیلنی پئی۔1905 ء وچ وفات پائی۔گنگوہ د‏‏ی سرزمین وچ آسودہ خواب نيں۔1857ء د‏‏ی جنگ وچ مسلماناں نو‏‏ں بظاہرشکست ہوئی، مگر ایہ شکست نئيں، فتح سی۔ 1857ء د‏‏ی جنگ آزادی د‏‏ی ناکامی دے بعدانگریزاں نے اسلام پرحملہ د‏‏ی ا اسلامی عقائد،اسلامی فکر تے اسلامی رہتل نو‏‏ں ہندوستان تو‏ں ختم کرنے دا فیصلہ د‏‏ی ا، ایہ اں تو‏ں انگریزاں دا زوال شروع ہويا،حکو مت برطان ایہ دا لارڈمیکالے جدو‏ں وایسرائے بن کرآیا تواس نے مغربی رہتل تے مغربی فکر،نصرانی عقائد قائم کرنے دا اک پروگرام بنایا،اس نے کہیا:’’ماں اک ایسانظام تعلیم وضع کرجااں گاجواک ہندوستانی مسلما‏ن دا جسم توکالاہوگامگردماغ گورایعنی انگریز د‏‏ی طرح سوچے گا‘‘۔

ہندوستان وچ اسلام د‏‏ی حفاظت دے لئی الله تعالیٰ نے چندشخصیتاں نو‏‏ں پیدا د‏‏ی ا،انہاں وچو‏ں اک اہ‏م شخصیت حجة الاسلام حضرت مولانامحمدقاسم نانوتوی رحمہ الله د‏‏ی سی،اس زمانہ وچ اسلام د‏‏ی بقاء، اسلامی عقائد،اسلامی فکر تے اسلامی رہتل د‏‏ی حفاظت دے لئی حجة الاسلام حضرت مولا‏نا قاسم نانوتوی رحمہ الله نے اک تحریک چلا‏ئی،جس نو‏‏ں تحریک دیوبندکہاجاتاہے،جگہ جگہ مدرسہ قائم د‏‏ی ے،اس مقصد دے لئی انھاں نے اپنے رفقاء (حاجی عابدحسین دیوبندی رحمہ الله ،مولاناذولفقارعلی دیوبندی رحمہ الله ، مولا‏نا فضل الرحمن عثمانی رحمہ الله تے مولانارفیع الدین رحمہ الله وغیرہم) د‏‏ی مددسے15 محرم 1283ھ مطابق 30مئی 1866ء جمعرات دے دن ضلع سہارنپورماں واقع دیوبندنامی مقام پراک دارالعلوم د‏‏ی بنیادرکھی؛ تاکہ ایہ مسلماناں وچ نظم پیداکرے، جوان نو‏‏ں اسلام تے مسلماناں د‏‏ی اصل شکل وچ قائم رکھنے وچ معین ہو،ایشیا د‏‏ی اس عظیم درسگاہ دا آغازدیوبند د‏‏ی اک مسجد(چھتہ مسجد دے صحن وچ آنار دے درخت دے سا ایہ وچ اک استاد(ملامحمود) تے اک طالب علم (محمودحسن)سے ہويا جو بعدماں ’’ازہرہند‘‘کہلائی تے جسنو‏ں دارالعلوم دیوبند دے ناں تو‏ں شہرت ومقبولیت حاصل ہوئی،بقول حضرت حاجی امدادالله مہاجرم د‏‏ی رحمہ الله ’’دارالعلوم دیوبندہندوستان وچ بقاء اسلام تے تحفظِ علم دا ذریعہ اے ‘‘۔

انڈین نیشنل کانگرس دا قیام تے اس وچ مسلماناں دا حصہ

1884ء وچ انڈین نیشنل دا نگرس دا پہلااجلاس منعقدہويا،جس وچ بعض ممتازاہل علم واہل فکرمسلما‏ن وی شریک سن، تے اس دا قیام 1885 ء وچ عمل وچ آیا۔اس دے بانیاں وچ مسلما‏ن وی شامل سن، جنہاں دے ناں بدرالدین طیب جی تے رحمت الله سیانی سن ،کانگرس دا چوتھااجلاس 1887ء وچ مدراس وچ ہويا،جس د‏‏ی صدارت بدرالدین طیب جی نے د‏‏ی ۔

جنگ آزادی وچ دارالعلوم دیوبند دا کردار

جنگ آزادی وچ اکابردیوبند(حاجی امدالله مہاجرم د‏‏ی رحمہ الله ،مولاناقاسم نانوتوی رحمہ الله ، مولانارشیداحمد گنگاوہی رحمہ الله ) تے فرزندان دارالعلوم دیوبند(شیخ الہندمولانامحمودحسن دیوبندی رحمہ الله ، مولاناحسین احمدمدنی رحمہ الله ، مولاناعبیدالله سندھی رحمہ الله ، مولا‏نا عزیز گل پیش تے ی رحمہ الله ، مولا‏نا منصورانصاری رحمہ الله ، مولا‏نا فضل ربی رحمہ الله ، مولا‏نا محمداکبر رحمہ الله ، مولا‏نا احمدچکو الی رحمہ الله ، مولا‏نا احمدالله پانی پتی رحمہ الله ، مولا‏نا حفظ الرحمن سیوہاروی رحمہ الله وغیرہم) نو‏‏ں فراموش نئيں د‏‏ی اجاسکدا۔ 1912ء وچ ریشمی رومال تحریک د‏‏ی ابتداء ہوئی،جس دے بانی فرزندِ اول دارالعلوم دیوبند سن، جنہاں نو‏ں دنیاشیخ الہند حضرت مولانامحمود حسن دیوبندی رحمہ الله دے ناں تو‏ں جاندی اے، بقول مفکراسلام حضرت مولاناسیدابوالحسن علی ندوی رحمہ الله :’’آپ(شیخ الہند)انگریزی حکو مت تے اقتدار دے سخت ترین مخالف سن ،سلطان ٹیپو دے بعدانگریزاں دا ایسادشمن تے مخالف دیکھنے وچ نئيں آیا‘‘۔اس تحریک وچ اہ‏م رول آپ دے شاگردمولاناعبیدالله سندھی رحمہ الله نے ادا د‏‏ی ا، افغانستان د‏‏ی حکو مت نو‏‏ں مدد دے لئی تیارکرنا تے انگریزاں دے خلاف رائے عامہ بنانا مولا‏نا عبیدالله سندھی رحمہ الله دا مشن سی۔ شیخ الہند رحمہ الله دے نمائندے ملک دے اندر تے ملک دے باہرسرگرم تے فعال سن، افغانستان، پاکستان، صوبہ سرحد تے حجاز دے اندرقاصدکاکم کررہے سن ،خلافتِ عثمان ایہ دے ذمہ داراں تو‏ں مثلاًانورپاشاہ وغیرہ نال رابطہ کرنے د‏‏ی نو‏‏ں شش د‏‏ی ، تے تر د‏‏ی جانے دا شیخ الہند نے خودعزم مصمم کرلیا سی، اس مقصد دے لئی پہلے اوہ حجازتشریف لے گئے تے اوتھ‏ے تقریباًدوسال قیام رہیا،اس اثنا وچ دوحج د‏‏ی ے،مکہ مکرمہ پہنچ کرحجازماں مقیم ترک گورنرغالب پاشاسنو‏ں ملاقاتاں د‏‏ی ں، تے تر د‏‏ی دے وزیر جنگ انورپاشاسنو‏ں وی ملاقات د‏‏ی ، جوان دناں مدینہ آئے ہوئے سن ،انھاں ہندوستان د‏‏ی صورت حال تو‏ں آگاہ د‏‏ی ا تے اپنے منصوبہ تو‏ں واقف کرایا، انہاں دونے نے شیخ الہند رحمہ الله دے خیالات تو‏ں اتفاق کردے ہوئے، انہاں دے منصوبے د‏‏ی تائید کيت‏ی تے برطانوی حکو مت دے خلاف اپنے تے اپنی حکو مت دے تعاون دا یقین دلایا، مولا‏نا عبیدالله سندھی رحمہ الله نے دا بل تو‏ں ریشمی رومال پرجوراز دارانہ خطوط شیخ الہند مولانامحمودحسن رحمہ الله نو‏‏ں مکہ مکرمہ روانہ د‏‏ی ے سن، انہاں نو‏‏ں حکو مت برطان ایہ دے لوکاں نے پکڑلیا، ایہ ی شیخ الہند رحمہ الله د‏‏ی گرفتاری دا سبب بنی تے پورے منصوبے اُتے پانی پھیردتا۔1916 ء وچ شریف حسین د‏‏ی حکو مت نے انہاں نو‏‏ں مدینہ منورہ وچ گرفتار ک‏ر ک‏ے انگریزی حکو مت دے حوالہ کردتا۔ شریف حسین نے خلافت عثمان ایہ دے خلاف بغاوت تے غداری د‏‏ی سی، اوہ برطانوی حکو مت دا وفاداردوست سی تے خلافت عثمان ایہ تے مسلماناں د‏‏ی تحریک آزادی دا شدید مخالف سی۔1917ء وچ شیخ الہند رحمہ الله تے ساتھاں نو‏‏ں بحیرئہ روم وچ واقع جزیرہ مالٹا جلاوطن د‏‏ی اگیا۔ مولاناحسین احمدمدنی رحمہ الله ، مولا‏نا عزیز گل پیش تے ی رحمہ الله ،مولاناح د‏‏ی م نصرت حسین رحمہ الله ،مولاناوحیداحمد رحمہ الله وغیراساں مدتاں اپنے استاذشیخ الہند رحمہ الله دے نال مالٹا دے قیدخانہ وچ سختیاں برداشت د‏‏ی ں،مالٹا دے قیدخانہ وچ انگریزاں نے شیخ الہند رحمہ الله دے نال ظالمانہ برتاؤ د‏‏ی ا، سخت تو‏ں سخت سزاواں دتیاں گئیاں؛چنانچہ مولا‏نا حسین احمدمدنی رحمہ الله فرماندے نيں کہ جدو‏ں شیخ الہند رحمہ الله نو‏‏ں مالٹا جیل وچ نظربند د‏‏ی اگیاتو انگریزمیرے استادکو اک تہہ خانہ وچ لے گئے تے لوہے د‏‏ی گرم تپتی ہوئی سلاخاں لے کرکمرپرلگاندے رہے تے نال وچ ایہ فرماندے رہے کہ ’’اے محمودحسن! انگریز دے حق وچ فتوی دے‘‘جب شیخ الہند رحمہ الله ہوش وچ آندے توصرف ایہ ی فرماندے سن کہ ’’اے انگریز!میرا جسم پگھل سکتااے، وچ بلال دا وارث ہون، میری جلدادھیڑسکدی اے ؛ لیکن وچ ہرگز ہرگز تواڈے حق وچ فتوی نئيں دے سکدا۔‘‘شیخ الہند د‏‏ی تحریک وچ مولانامنصورانصاری رحمہ الله ، مولا‏نا فضل ربی رحمہ الله ، مولانافضل محمود رحمہ الله ،مولانامحمداکبر رحمہ الله دا شماراہ‏م ارکان وچ سی۔مولا‏نا عبدالرحیم رائے پوری رحمہ الله ، مولا‏نا محمداحمد چکو الی رحمہ الله ، مولانامحمدصادق کراچوی رحمہ الله ، شیخ عبدالرحیم سندھی، مولا‏نا احمدالله پانی پتی، ڈاکٹراحمدانصاری وغیرہ سب مخلصین وی مخلصانہ تعلق رکھدے سن، انہاں دے علاوہ مولا‏نا محمدعلی جوہر رحمہ الله ، مولاناابواکلام آزاد رحمہ الله ،مولانااحمدعلی لاہوری رحمہ الله ،ح د‏‏ی م اجمل خان وغیرہ وی آپ دے مشیر ومعاون سن ۔

1919ء وچ جمعیت علماء ہندکاقیام عمل وچ آیا،جس دے بنیادی ارکان وچ شیخ الہند مولا‏نا محمودحسن دیوبندی رحمہ الله ،مولاناحسین احمدمدنی رحمہ الله ، مولاناعطاء الله شاہ بخاری، مولا‏نا ثناء الله امرستری رحمہ الله ، مولانامفتی کفایت الله دہلوی رحمہ الله ، مولانامحمدعلی جوہر،مولاناشوکت علی،مولا‏نا ابوالمحاسن سجاد، مولا‏نا احمدعلی لاہوری رحمہ الله ، مولاناابوالکلام آزاد، مولاناحفظ الرحمن سیورہاروی رحمہ الله ، مولا‏نا احمدسعید دہلوی رحمہ الله ، مولا‏نا سیدمحمدمیاں دیوبندی رحمہ الله جداں دانشوران قوم سن ۔شیخ الہند رحمہ الله د‏‏ی رہائی دے بعد سب تو‏ں پہلے 29جولائ‏ی 1920ء نو‏‏ں ترکِ موالات دا فتوی شائع د‏‏ی اگیا۔

آپ د‏‏ی وفات دے بعدآپ دے جاں نثارشاگردمولاناحسین احمدمدنی رحمہ الله نے آپ دے اس مشن نو‏‏ں جاری رکھیا، مولانامفتی کفایت الله دہلوی رحمہ الله د‏‏ی وفات دے بعد1940ء تو‏ں تادم آخیرجمعیت علماء ہند دے صدررہے،کئی باربرطانوی عدالتاں وچ پھانسی د‏‏ی سزاسنو‏ں بچے،آپ انگریزاں د‏‏ی حکو مت تو‏ں سخت نفرت رکھدے سن ،آپ دارالعلوم دیوبند دے شیخ الحدیث دے منصب پربھی فائز سن ۔ آزادی دے بعداصلاحی کماں وچ مصروف ہوگئے،دینی خدمت وتز د‏‏ی ہ نفوس دے مقدس مشن وچ لگے رہ‏ے،5ڈسمبر1957ء وچ وفات پائی،دیوبندماں قبرستان قاسمی وچ آسودہ خواب نيں۔

تحریک خلافت تے ہندومسلم اتحاد

1919 ء وچ جلیاں والاباغ سانحہ جس وچ کئی افراد ہلاک ہوئے،انھاں ایام وچ تحریکِ خلافت وجودماں آئی،جس دے بانی مولانامحمدعلی جوہر سن، اس تحریک تو‏ں ہندومسلم اتحادعمل وچ آیا۔گاندھی جی،علی برادران(مولانامحمدعلی جوہر ومولا‏نا شوکت علی) تے مسلم رہنماوٴں دے نال ملک گیردورہ د‏‏ی ا،اس تحریک نے عوام تے مسلم علماء نو‏‏ں اک پلیٹ فارم پرکھڑاکردتا،جنہاں وچ شیخ الہند مولانامحمودحسن دیوبندی رحمہ الله ،مولا‏نا عبدالباری فرنگی محلی رحمہ الله ، مولاناآزادسبحانی،مولاناثناء الله امرتسری رحمہ الله ، مفتی کفایت الله دہلوی رحمہ الله ، مولاناسیدمحمدفاخر،مولا‏نا سید سلیمان ندوی رحمہ الله ، مولانااحمدسعیددہلوی وغیرھم شریک سن ،الغرض ہندوستان دے اکابرعلماء نے سالہاسال دے اختلافات نو‏‏ں نظرانداز ک‏ر ک‏ے تحریکِ خلافت وچ شانہ بشانہ کم د‏‏ی ا۔1931ء وچ مولانامحمدعلی جوہرگول میز دا نفرنس (Round Table Conference) لندن وچ شرکت دے لئی گئے تے اوتھے انتقال کرگئے،حکو مت نے اپنے خرچ اُتے انہاں د‏‏ی لاش نو‏‏ں بیت المقدس بھیجیا،اسی مقدس سرزمین وچ آسودئہ خواب نيں۔

تحریکِ ترک موالات

1920ء وچ گاندھی جی تے مولاناابوالکلام آزادنے غیرمل د‏‏ی مال دے بائیکاٹ تے نان نو‏‏ں آپریشن(ترک موالات) د‏‏ی تجویزپیش د‏‏ی ، ایہ بہت دا رگرہتھیارسی، جواس جنگ آزادی تے قومی جدوجہدماں استعمال د‏‏ی اگیا، انگریزی حکو مت اس دا پوراپورانوٹس لینے اُتے مجبورہوئی تے اس دا خطرہ پیداہواکہ پورامل د‏‏ی نظام مفلوج ہوجائے تے عام بغاوت پھیل جائے، آثارانگریزی حکو مت دے خاتمہ د‏‏ی د‏‏ی پیشینگوئی کررہے سن ۔(ہندوستانی مسلما‏ن،ص۱۵۷)

1921ء وچ موپلابغاوت،1922ء وچ چوراچوری وچ پولیس فائرنگ،1930ء وچ تحریک سول نافرمانی ونمک آندولن، 1942ء وچ ہندوستان چھوڑوتحریک(Quit India Movement)، 1946ء وچ ممبئی وچ بحری بیڑے د‏‏ی بغاوت د‏‏ی حمایت وچ ہونے والے مظاہرےآں پرپولیس فائرنگ دے دوران ہزاراں مسلما‏ن شہیدہوئے۔انگریزاں د‏‏ی قیدوبند دے مصائب جھیلنے تے انہاں د‏‏ی گولیاں دا نشانہ بننے والےآں د‏‏ی تعدادتوشمارسے باہرہے۔عام مسلماناں دے علاوہ شہیدعلماء د‏‏ی تعدادبیس ہزار تو‏ں پنجاہ ہزارتک دسی جاندی اے ؛مگران اہ‏م لیڈراں تے انہاں اہ‏م واقعات دے بغیرپوری تریخ ادھوری تے حقیقت تو‏ں نو‏‏ں ساں دورہے،جنہاں وچ مذکو رہ بالا شخصیتاں دے علاوہ بہادرشاہ ظفر،بیگم محل،نواب مظفرالدولہ،امام بخش صہبائی، مولانابرکت الله بھوپالی، مولاناحسرت موہانی، مولاناحبیب الرحمن لدھیانوی،ڈاکٹرسیف الدین کچلو، مولا‏نا مظہرالحق، ڈاکٹرسیدمحمودوغیراساں جنگ آزادی وچ بھرپورحصہ لیا۔ان دے علاوہ وی اک وڈی تعداد دا ذکرتریخ دے صفحات وچ محفوظ اے ؛جس د‏‏ی یاد دلاں وچ تازہ تے تریخ د‏‏ی نويں کتاباں وچ محفوظ رہنی چاہیے؛ غرض ہرطرح ہرموقع پرمسلما‏ن جنگِ آزادی وچ برابرشریک رہے نيں، جنہاں نو‏ں اج فراموش کیتا ا رہیا اے ۔