تاثیر تبریزی
میرزا محسن تاثیر تبریزی (1060-1131ھ) صفوی دور دے اواخر دے سبکِ ہندی وچ شعر کہنے والے تے صفوی سلسلے دے بادشاہاں شاہ سلیمان تے شاہ سلطان حسین دی مداحی کرنے والے فارسی گو شاعراں وچوں نيں۔
تاثیر نے اصفہان وچ اپنی اکھاں کھولیاں سن۔ اُنہاں دے جدِ پدری ابوالخان تبریزی تے جدِ مادری محمد حسین چلبی سن جنہاں نوں شاہ عباس اول (متوفی 1038ھ) نے تبریز توں اصفہان منتقل کروا کے اپنے ہی ہتھوں بنیاد رکھے گئے محلے عباس آباد وچ آباد کر دتا سی۔
اصفہان وچ تاثیر نے دو استاداں آقا حسین خوانساری تے محمد طاہر 'وحید' قزوینی دے پاس درس پڑھیا سی۔ اوہ جوانی وچ صائب تبریزی (متوفی 1081ء) دے اسيں نشاں رہے تے اس شاعرِ بزرگ دے نال اُنئيں فکر و بحث تے مشاعرے کرنے دا موقع ملا۔ حزین لاہیجی دا شمار وی تاثیر دے ہور اسيں نشیناں وچ ہُندا سی۔ تے ایسا ظاہر ہُندا اے کہ ایہ اسيں نشینی تاثیر دے پختگی تے میانہ سالی دے دور وچ واقع ہوئی سی۔
شاہ سلیمان تے شاہ سلطان حسین دے علاوہ تاثیر دے ممدوحاں وچ صفوی سلطنت دے چند وزیر وی شامل سن جنہاں وچ محمد طاہر قزوینی، عبد العزیز خان، محمد خان تے مومن خان ایشیک آقاسی دا ناں لیا جا سکدا اے۔ اوہ شعر سرائی دے علاوہ علمِ حساب تے امورِ دیوانی وچ وی تبحر رکھدے سن تے ظاہراً صفوی دور دے اواخر وچ کچھ مدت عراق و یزد دے امورِ مالی و دیوانی دے انتظام دے عہدے دار سن، ہرچند اوہ 1120ھ وچ بدخواہاں دی بدگوئی دے باعث معزول ہوئے گئے۔ اس ماجرے دے بعد تاثیر نے سرکاری مناصب توں ہتھ کھچ لیا تے اصفہان پرت گئے تے سر انجام ايسے شہر وچ فوت ہوئے۔ بوہت سارے محققاں نے تاثیر دی وفات دا 1129ھ وچ ہونا تخمینہ لگایا اے، لیکن نخجوانی نے تاثیر دے ہمعصر شاعر میرزا داؤد اصفہانی دے اک مادۂ تریخ توں استناد کردے ہوئے اُنہاں دی وفات نوں 1131ھ وچ منیا اے۔
اُنہاں دے کہے ہوئے اشعار کلیات وچ جمع کیتے جا چکے نيں۔ ظاہراً ایہ اشعار ابتدا ہی توں محلِ حوالہ رہے سن کیونجے اولاً تاں اُنہاں دے کلیات دے قدیم ترین قلمی نسخےآں دی کتابت شاعر دی وفات توں وی پہلے ہوئی سی تے ثانیاً اکثر تذکرہ نویساں نے اُنہاں دی شاعری دی کمیت و کیفیت دے بارے وچ بحث کيتی اے۔ مثلاً حزین کہندا اے: اُنہاں دے اشعار مرتبۂ کمال توں نزدیک ہوئے رہے سن، لیکن اجل نے اُنئيں مہلت نئيں دی۔ علی ابراہیم خلیل دا مننا اے کہ اُنہاں دے اشعار تازہ مضامین تے متاخرین دے شیوے دے حامل نيں۔ اوہ ہور کہندا اے کہ تاثیر نے شاہجہان آباد وچ مقیم حکیم الملکاں شیخ حسن شہرت نوں اپنے اشعار بھیجے سن تے اس طریقے توں ہند وچ مقیم بوہت سارے شاعر اُنہاں اشعار توں بہرہ یاب ہوئے سن تے سراج الدین آرزونے اپنی لغت چراغِ ہدایت وچ بوہت سارے لفظاں دے شواہد تاثیر دے اشعار توں اخذ کیتے نيں۔ محسن تاثیر تبریزی نے اپنی عمر دا بیشتر حصہ یزد تے اصفہان وچ گزاریا سی۔ اوہ اپنی جائے تولد اصفہان توں علاقۂ زیاد رکھنے دے باوجود بعض اوقات اُس توں اپنے ملال و دل گرفتگی دا اظہار کردے نيں تے ہند دی جانب عازمِ سفر ہوئے جانے دی فکر کرنے لگدے نيں، لیکن اوہ اپنی اس آرزو نوں پایۂ تکمیل تک نہ پہنچیا سکے۔
محسن تاثیر تبریزی نے اپنے اسلامی اساس رکھنے والے تے توحید و نعت و منقبت وچ کہے گئے قصائد وچ سعدی، انوری،خاقانی، ظہیر فاریابی، سلمان ساوجی تے حتیٰ نظیری دی پیروی دی اے تے انہاں قصائد دا فارسی دے بہترین قصائد دی لسٹ وچ شمار کیتا جا سکدا اے۔ اپنی ترکیب بندےآں وچ اُنہاں نے محتشم کاشانی دی واضح تقلید دی اے تے اُنہاں دی مثنویاں، اُنہاں دی اپنی تائید دے مطابق، نظامی گنجوی دی پیروی وچ کہی گئی نيں۔ تاثیر تبریزی دی غزلاں، باوجودیکہ اوہ تازہ نکات و مضامین اُتے مشتمل نيں تے اپنا خاص سلیقہ رکھدی نيں، ہمعصر بزرگ غزل گو شاعر، بالخصوص صائب توں متاثر نيں۔
تاثیر تبریزی دے اشعار اک درجے دے نئيں نيں۔ گاہے تاثیر تبریزی دے اشعار وچ بہت ہی بلند و بدیع مضامین و مفاہیم نظر آندے نيں تے گاہے ناگوار، سست تے بے مزہ مضامین۔ تے بعض اوقات اُنہاں دے اشعار دے مضامین بہت پیچیدہ وی نيں۔
محسن تاثیر تبریزی سبکِ ہندی دے برجستہ غزل گو شاعر نيں۔ اُنہاں نے صائب تے حافظ دے علاوہ اسیر اصفہانی، طالب آملی، نظیری نیشاپوری، عرفی شیرازی، سلیم تہرانی، فیضی دکنی تے بابا فغانی شیرازی جداں غزل سرا شاعراں دی غزلاں دے جواب وچ وی غزلاں کہی نيں۔ اُنہاں دی غزلاں مختلف دینی، عرفانی، اخلاقی، اجتماعی تے عشقیہ مضامین اُتے مشتمل نيں۔ تاثیر تبریزی نے غزل وچ ہر اک توں بیشتر اپنے اسيں شہر تے اسيں بولی صائب تبریزی اُتے توجہ رکھی اے تے تنہا صائب نوں خود اُتے برتری دینا روا سمجھیا اے۔
تاثیر تبریزی اپنے فارسی اشعار تے ہور اپنے ترکی اشعار وچ صائب دے پیرو نيں تے صائب دی کئی زمیناں اُتے اُنہاں نے غزلاں کہی نيں تے کچھ مقطعاں وچ اُنہاں نے خود اس گل کيتی جانب اشارہ کیتا اے۔ اپنے اشعار وچ جگہ جگہ اوہ صائب دی تحسین بیان کردے نيں۔ بعض جگہاں اُتے اُنہاں نے صائب دی طرح اپنے تبریزی الاصل ہونے اُتے وی ناز کیتا اے۔
تاثیر دی کلیات وچ ایہ چیزاں شامل نيں:
1۔ توحید، نعت، منقبت تے سلاطین و وزیرانِ صفوی دی ستائش وچ کہے گئے قصائد تے ترکیب بند
2۔ ائمہ تے میر محمد باقر داماد دی ستائش تے فرح آباد دی بادشاہی عمارتاں دی توصیف وچ کہی گئی مثنوی 'جہان نما'
3۔ معراج پیامبر (ص) توں متعلق مثنوی 'منہاج المعراج'
4۔ عشق، عاشق، معشوق تے بزم و طرب دے بارے وچ تے زمانے دے استادانِ موسیقی دے ناں مثنوی 'دعوۃ العاشقین'
5۔ سعادت آباد دی عمارتاں تے اصفہان دے ہور شاہی قصراں دی توصیف وچ مثنوی 'گلزارِ سعادت'
6۔ مثنوی 'ثمرۃ الحجاب'
7۔ اپنے رسالۂ معما دی تعریف وچ تے اُس دے مقدمے دے طور اُتے اک مثنوی
8- یزد وچ اپنے عمرانی کماں تے تفت دی آب و ہوا دے متعلق مثنوی 'حسنِ اتفاق'
9۔ اخلاق توں متعلق اک مثنوی 'میمنت نامہ'
10- غزلیات
11- رباعیات
تاثیر تبریزی دا دیوانِ ترکی مفقود ہوئے چکيا اے تے ہن اُنہاں دی چند باقی ماندہ ترکی غزلاں تے اشعار ہی موجود نيں جو تبریز توں نکلنے والے مجلے 'ئینی یول' وچ تصحیح تے شائع کیتے جا چکے نيں۔