بہار دی قدیم تریخ دے ماخذ
آثار قدیمہ دا ادب ، سفر نامہ تے ہور دیسی وسائل قدیم بہار دے بارے وچ معلومات دے لئی دستیاب نيں۔ قدیم نوشتہ جات ، سکے ، لیز ، چندہ ، تانبے دے خطوط ، اکاؤنٹ دیاں کتاباں ، دستاویزات ، غیر ملکی مسافراں دے سفری اکاؤنٹس ، یادگاراں ، عمارتاں وغیرہ خاص اہمیت دے حامل نيں۔ بہار وچ تاریخی یادگاراں یا آثار قدیمہ دا سامان تے ہور اشیاء دستیاب نيں۔
بہار دا ذکر ویداں ، پراناں ، مہاکاویاں وغیرہ دی نصوص وچ ہويا اے۔ قدیم بہار وچ ، مگدھا سلطنت تے جین دے بوہت سارے حکمران ، بدھ مت توں متعلق معلومات نصوص توں حاصل کردے نيں۔ بہت سارے قدیم مواد دی تفصیلات ہندوستان تے چین ، تبت ، عربیہ ، سری لنکا ، برما تے جنوب مشرقی ایشیائی ملکاں وغیرہ وچ بوہت سارے تھانواں اُتے دستیاب نيں۔
طلباء دی آمد تے غیر ملکی مسافراں ، بدھ مت - جین مت دے مبلغین ، جنوب مشرقی ایشیاء دے ملکاں توں تجارت وغیرہ ، قدیم بہار ، پاٹلی پترا ، ویشالی وچ بوہت سارے تھانواں دی وجہ تاں۔ بودھ گیا ، نالندہ ، راجگیر ، پاواپوری ، انگا وغیرہ دے نال وسیع رابطے سن ۔
آثار قدیمہ دا ماخذ سودھو
بہار وچ ، مشرقی تے درمیانی پتھر دا زمانہ باقی اے تے سنگھ بھم ، ہزارہ باغ ، رانچی ، سنتھل پرगنا ، منگر وغیرہ وچ قدیم ترین اوزار مل گئے نيں۔
- منگر تے نالندا توں ، پری اسٹون تے درمیانی پتھر دے دور دے چھوٹے چھوٹے اوزار ملے نيں۔
- نو پتھر دے زمانے دا مواد سرن تے چیشالی دے مقام چیراچ توں حاصل کيتا گیا اے۔
- اس وقت دے ٹریس مواد تے مٹی دے برتناں نوں تانبے دے دور دے چٹان (چرن) سرن ، چیچھر (واشالی) ، سون پور (گیا) ، منیر (پٹنہ) توں ملیا اے۔
لوریہ نندانگر ، لوریہ آرراج ، رام پوروا وغیرہ ورگی جگہاں توں موریان دیاں تحریراں حاصل کيتی گئیاں نيں تے زخمی ہوئے سکے دی وصولی توں خفیہ معلومات ملدی نيں۔ قدیم بہار دی تاریخی جھلک قدیم یادگاراں ، کالماں ، نوشتہ جات تے خطوط وچ دستیاب اے۔
آثار قدیمہ دے ذرائع نے راجگیر ، نالندہ ، پاٹلی پتر تے پار پہاڑیاں دی پہاڑیاں وچ قدیم زمانے دی وڈی یادگاراں نوں پایا اے۔
ادبی ماخذ سودھو
قدیم بہار دے تاریخی منبع وچ ادبی وسائل بہت اہم نيں ، جو اٹھويں صدی ق م دے نيں۔ بعد دے عہد دے متعدد پراناں ، رامائن ، مہابھارت ، بودھ کماں وچ انگاتور جسم ، لمبے جسم ، وناپیتاکا ، جین ترکیب وچ بھگوتتی سترا وغیرہ وچ مشتمل شت پتھا برہمن ، اس توں ماخوذ نيں۔
بہار دے تاریخی ماخذ وید ، پراانا ، مہاکاوی وغیرہ توں ماخوذ نيں جو ذیل وچ بیان ہوئے نيں۔
ویدک کوڈ (ادب) سودھو
قدیم دنیا دا سب توں قدیم کم وید سمہیت اے۔ بہار دا تذکرہ رگوید ، اتھار وید ، یجور وید تے سماوید وچ کیہ گیا اے۔
- ویداں دی سمہیت توں بنی برہمن تحریراں موجود نيں جنہاں وچ بیمبیسارا توں پہلے دے واقعات دا علم ہُندا اے۔
- ایٹاریہ ، شت پت ، تیتاریہ ، پنچویش ، وغیرہ قدیم برہمن متون وچ ، بہار وچ بوہت سارے بادشاہاں دے ناں وابستہ نيں۔ شتا پتھ وچ گندھارا ، شلیا ، کیکیہ ، کرو ، پنچال ، کوسالہ ، ویدھا وغیرہ جداں بادشاہاں دے حوالے نيں۔
- بہار دی ابتدائی تفصیل اتھار وید تے پنچویش برہمن وچ پائی جاندی اے جو غالبا -10 واں توں 8 ويں ق م وچ اے۔ سی تے اس وقت بہار نوں برٹیا کہیا جاندا اے ، جدوں کہ بہار تے بہاریاں نوں رگوید وچ کیکر کہیا جاندا اے۔
- جین متن (بھگوتتی سترا) وچ مگدھا حکمراناں دے ظلم ، بہادری تے فوجی طاقت دا ذکر اے۔
- شت پتھا برہمن وچ آریاں دی توسیع تے آمد دا بیان کيتا گیا اے۔
پران - اٹھارہ پوراناں وچ ، بہار دے تاریخی ماخذ دے لئی متیسہ ، وایو تے برہمنڈہ پرانا اہم نيں۔ ایہ پوران شوگ خاندان دے حکمران پشومیتر دی تفصیل پیش کردے نيں جنہاں نے 34 سال تک حکمرانی کيتی۔ پراناں وچ ، موریا دور کےحکمراناں دی حکمرانی دے بارے وچ معلومات ملدی نيں۔
پتنجالی مہابھاشیہ - موریان دور دے خاتمے دے بعد ، سنگا خاندان دا طاقتور بادشاہ پشامیترا سی ، جس دا پجانی پتنجالی سی۔ پتنجالی نے اپنی بہادری ، استعداد تے عمارتاں اُتے حملے نوں اپنی عظیم بولی وچ بولا اے۔
ملاویگگنیمیترام۔ ایہ اک ڈرامہ اے جو کالیداس نے مرتب کيتا اے جس وچ سونگا دی سیاسی سرگرمیاں دی قابل ذکر تفصیل دتی گئی اے۔ کالیداس نے ییوانا دے حملے اُتے تبادلہ خیال کيتا تے پوشیمترا نے اگنیمیترا دے بیٹے سندھ اُتے حملہ کيتا تے ییوانا نوں شکست دتی۔
یروالی۔ اسنوں جین مصنف میرٹونگ نے ترتیب دتا سی۔ اس وچ اججینی دے حکمراناں دا سلسلہ موجود اے تے اس وچ پشومیترا دے بارے وچ ذکر اے کہ اس نے 34 سال تک حکمرانی کيتی۔
دیویدان- اس دانشورانہ کتاب وچ ، پوشیمترا نوں موریہ خاندان دا آخری حکمران دسیا گیا اے۔
پانینی دی [[اشٹادھیائی]] - ایہ پنجويں صدی توں پہلے سنسکرت گرائمر دی اک انوکھی کتاب اے۔
کوٹیلیا دی ارتھ شاستر۔ ایہ کتاب مورین تریخ دا اک اہم ماخذ اے۔
منوسمرتی گرنتھ - منوسمرتی نوں قدیم ترین تے مصدقہ سمجھیا جاندا اے ، جو سنگا دور دے دوران تشکیل دتا گیا سی۔ اس کتاب توں سنگا ہندوستان دی سیاسی ، معاشرتی تے مذہبی حالت دا احساس ملدا اے۔
منوسمریندی دے مرکزی مبصرین بھاروی ، میگھاٹی ، گووندراج تے کلن بھٹ نيں۔ انہاں مبصرین نوں ہندو معاشرے دے مختلف پہلوآں دے بارے وچ اچھی معلومات ملی نيں۔
بدھ ادب سودھو
بدھ مت دے متناں وچ تریپیٹاکا ، ونیاپیٹاکا ، ستپیتک تے ابھدھما پٹاکا اہم نيں ، جس وچ بہت سارے تاریخی مواد دستیاب نيں۔ جسم تے جاٹدا ميں بدھسٹ اصولاں تے کہانیاں دا اک مجموعہ اے۔ مقامی لوکاں وچ بدھ دے پچھلے جنم دی کہانی اے۔
- دیپوانش تے مہاونش دے دو پالي عبارتاں وچ موریان دی تریخ دے بارے وچ معلومات نيں۔
- ہندو ییوانا حکمران مینندر دے بارے وچ معلومات ملندھاو وچ ملدی اے جو ناگاسین نے تشکیل دتی اے۔
- ہنیانا دے وڈے صحیفہ نوں مہاتما بدھ دی کہانی وچ بیان کيتا گیا اے جس وچ زندگی دے کردار دی بہت ساریاں کہانیاں نيں۔
- دیویدان اشوکا دے جانشین توں لے کے پشیمیترا سونگا تے ہیون سانگ تک نالندا یونیورسٹی وچ 7 سال تک تعلیم حاصل کرنے والے حکمراناں دے بارے وچ معلومات فراہم کردے نيں۔
- انہاں دا سفر نامہ سیئو دی کتاب وچ اے ، جس وچ 138 ملکاں دی تفصیل دتی گئی اے۔
- اس دا اکاؤنٹ خوشحال ہندوستان دے معاشرے ، مذہب تے سیاست دے بارے وچ خوبصورت تفصیلات مہیا کردا اے۔
ہیوین سانگ دی دوست ہیلی نے ہیوئن سانگ دی سوانح حیات توں خوشحال ہندوستان دی ریاست دے بارے وچ اہم معلومات حاصل کیتیاں۔ ایسٹنگ ستويں صدی دے آخر وچ ہندوستان پہنچی۔ انہاں نے اپنی تفصیل وچ نالینڈا یونیورسٹی ، وکرماشیلا یونیورسٹی تے اپنے وقت دی ہندوستان دی حالت بیان کيتی اے۔
- ٹوانلن نامی اک چینی سیاح نے ہرشا دے مشرقی سفر دے بارے وچ تفصیلات دا ذکر کيتا اے۔
- چاؤ جو کوآ چولا تریخ دے بارے وچ کچھ حقائق پیش کردا اے۔
- ہندوستانی تریخ دے حقائق تبتی بودھ دے مصنف ترانا ناتھ ، کنگیور تے تنگیور دی عبارتاں توں وی جانیا جاندا اے۔
- وینس دے مشہور سیاح ، مارکوپولو نے تیرہويں صدی وچ پانڈیا حکمراناں دے دور دی تریخ دا احوال لکھیا سی۔
- میگستھیینس جو سیلیوکس نیکٹر دا سفیر سی۔ انھاں نے انڈیکا نامی کتاب وچ موریگیان معاشرے تے سبھیاچار دا موضوع لکھیا اے۔
- انڈیکا نے یونانیاں دے ذریعہ ہندوستان دے تعلقات دا ذکر کيتا۔
- ڈیمیکس شامی بادشاہ انٹی کِس دا سفیر سی۔ اوہ بندوسار دی حکمرانی دے دوران ہندوستان آئے سن ۔
- ڈیانشکیس جو مصری بادشاہ طللامی فلاڈلفیا دے سفیر سن ۔ اوہ اشوکا دے دربار وچ حاضر ہويا۔
- طلمی نے ہندوستان دا جغرافیہ لکھیا ، جدوں کہ تلنی نے ہندوستانی جانوراں ، پودےآں ، معدنیات وغیرہ نوں بیان کيتا۔ اسيں چینی مسافراں دی تفصیل توں تاریخی تفصیلات حاصل کردے نيں۔
- ایہ چینی سیاح بدھ مت دے پیروکار سن ۔ انہاں دی تفصیل توں معلوم ہويا اے کہ اوہ بدھ یاترا زیارت کرنے تے بدھ مت دے بارے وچ معلومات حاصل کرنے ہندوستان آئے سن ۔
- فہیان ، سن گینگ ، ہیوئن سانگ تے ایسٹنگ خاص طور اُتے مشہور چینی سیاح نيں۔
فہیان۔ ایہ گپتا بادشاہ چندر گپت دوم وکرمادتیہ دے دربار وچ آیا سی۔
ہیوین سانگ۔ ایہ ہرشوردھن دے اقتدار وچ آیا تے اوہ 14 سال تک زندہ رہیا تے وکھ وکھ تھانواں اُتے سفر کيتا۔
عربی تے فارسی ادب سودھو
عرب تاجراں تے مصنفاں دی تفصیلات توں پہلے قرون وسطی دے معاشرے تے سبھیاچار دے بارے وچ معلومات حاصل کيتیاں جاندیاں نيں۔
- البرونی نے اپنی مشہور تصنیفات وچ ریاضی ، سائنس تے نجومیات نوں بیان کيتا اے۔ اس نے ہندوستانی سبھیاچار دا مطالعہ کيتا۔
- قرون وسطی وچ تاریخی معلومات دے لئی، منہاج دا طبقہ ناصری اختیار ، دلہوی دا وساتین النس ، شیخ کبیر دا افسانوس ، غلام حسین سلیم دا ریاض ، کہ صلاتین غلام حسین تبتوی دے سائیر ، المتہ خرنی ، وغیرہ نوں بہار توں اہم وسائل ملدے نيں۔
- ضیاالدین بارانی ، فیروزشاہی ، ابوالفضل دی اکبر نامہ ، بابر دے توجوکے بابری تے مرزانااتھن دے بحرین گوی دی تاریخاں بہار دے اہم تاریخی وسائل رہیاں نيں۔
- فارسی بولی وچ ملیا طافیہ ، عبد اللطیف ، محمد صادق تے بہبانی دے سفری احوال بہار دی تریخ دے لئی اہم تحریراں نيں۔
دوسرے ادبی وسائل سودھو
ودیاپتی دی تشکیلات کیرتیلاٹا ، کیرتی پتاکا ، ورنا رتناکر تے چندر شیکھر دی جیوتیریشور دی تشکیل نيں جو شمالی بہار دے مٹھیلا خطے دی تریخ دے ماخذ توں اخذ دی گئیاں نيں۔
آثار قدیمہ دے ثبوت - آثار قدیمہ دے ثبوت وی بہت اہم نيں ، جو قدیم بہار دے تاریخی ماخذ دا سب توں وڈا وسیلہ اے۔ آثار قدیمہ دے ثبوت وچ ریکارڈ ، کرنسی تے یادگار توں متعلق تن وڈے ذرائع نيں۔
محفوظ شدہ دستاویزات دے ذرائع ریکارڈ دی تاریخی اہمیت پتھر دی چٹاناں ، ستوناں ، تانبے دے تختاں ، دیواراں ، کرنسیاں تے مجسماں وغیرہ اُتے تراشے گئے ادبی شواہد وچ پائی جاندی اے۔
- سب توں قدیم نوشتہ وسط ایشیاء دے بودھجوئی توں نيں۔
- مختلف شلالیھ اشوک دے حکمرانی کيتی تفصیلات دیندے نيں۔ اشوکا دے بہت سارے نوشتہ جات تے ستون آرٹیکل ملک دے وکھ وکھ تھانواں توں حاصل کیتے گئے نيں۔
- ایہ ریکارڈ اشوکا دی سلطنت دی حد ، اس دے مذہب تے حکمرانی کيتی پالیسی دے بارے وچ اہم تفصیلات مہیا کردے نيں۔
- گپتا شہنشاہ سمودرا گپتا دا پریاگ ستون مضمون ، ملاو نریش یشوورمان دا مینڈاسور شلالیہ ، چلوکیہ نریش پلوکشین دوم دا ایہول شلالیہ نمایاں نيں۔
مندراں دی عمارتاں ، یادگاراں دے تھلے مندر ، قلعے ، محلات ، محلات ، کھنڈرات وغیرہ تریخ دی اہم معلومات فراہم کردے نيں۔ انہاں نوں سیاسی تے مذہبی نظام تے سیاسی نظام دے بارے وچ معلومات حاصل ہُندیاں نيں۔
متفرق ذرائع سودھو
بہار دی قرون وسطی دی تریخ دے بارے وچ معلومات دے لئی ریکارڈ ، یادگاراں ، سکے ، مصوری تے بہت ساری قدیم تاریخی اشیاء دستیاب نيں۔ ضلعی گزٹیئر ، لینڈ سروے تے آبادکاری دی رپورٹ وغیرہ مختلف وسائل وچ نمایاں نيں۔
- انتظامی اہمیت دے کاغذات دی تالیف ، خاص طور اُتے فورٹ ولیم انڈیا ہاؤس خط و کتابت سیریز ، فرانسس بوچنان دی مرتب کردہ وڈی رپورٹاں ، قومی تے ریاستی اکاؤنٹنٹ وچ محفوظ سرکاری فائلاں تے ہور کاغذات وی انہاں سیاق و سباق وچ کارآمد نيں۔
- بہار توں شائع ہونے والی مختلف زباناں دے اخبارات ، رسالے ، ادبی کم وی بہت ساریاں اہم معلومات دینے وچ معاون نيں۔
- رضاکار تنظیماں ، تعلیمی مراکز تے ہور ادارےآں دے کاغذات وی تاریخی وسائل نيں۔
- انہاں دے نال نجی خطوط ، خطوط ، ڈائری ، یادداشتاں وغیرہ وی اہم وسائل نيں۔
اس طرح ، مختلف ذرائع وچ ، کتاباں دیاں کتاباں ، اکاؤنٹس ، فرمان ، بل ، فائلاں ، ریاستی دستاویزات ، رسالے تے مختلف زباناں وچ مشتمل ہور مقالے نمایاں نيں۔
کرنسیاں - سکے قدیم تاریخی ذرائع دا اک اہم ذریعہ نيں ، جنہاں دی قدیم تریخ اٹھويں صدی ق م تک قبول کيتی اے۔
کہیا جاندا اے کہ درد دے سکے سب توں قدیم سکے نيں جنھاں ادب وچ خزانے کہیا جاندا اے۔ بہار وچ بوہت سارے تھانواں توں کھدائی وچ سکے ملے نيں ، جو بہار دی تریخ دے بارے وچ معلومات دیندے نيں۔
یادگار- یادگار تاریخی ذرائع وچ وی اک اہم وسیلہ نيں۔ قدیم عمارتاں ، ہیکل ، بت ، ویہار ، اسٹوپس وغیرہ انہاں دے ماتحت آندے نيں۔
- انہاں تمام یادگاراں وچ مختلف دوراں دے معاشرتی ، مذہبی تے معاشی حالات دی تفصیل دتی گئی اے۔
- لوکاں دی روحانیت تے تقویٰ مندراں ، ویہاراں تے اسٹوکولوں ظاہر ہُندا اے۔
- کھدائی وچ بہار دے وڈے تھانواں دی تفصیلات موصول ہوئیاں نيں جنہاں وچ پٹلی پترا ، راجگریہ ، نالندا ، ویشالی ، وکرمشیلہ ، اوڈانتپوری وغیرہ شامل نيں۔
- نیلندا ، پٹنہ وچ بدھ دے تمرورتی توں حاصل کردہ یکشا یکشینی دا بت ہندو آرٹ تے رہتل دی ترقی دا منہ بولدا ثبوت اے۔
- بہار وچ واقع تاریخی تھانواں تے یادگاراں دی کثرت اس گل کيتی گواہی دیندی اے کہ شائستگی ، تعلیم ، نظم و نسق ، رہتل تے سبھیاچار وغیرہ عالمی سطح دے مراکز سن ۔
جین ادب سودھو
- جین ادب نے بہار دے تاریخی ماخذ وچ وی اپنا حصہ ڈالیا اے۔ اس دیاں تحریراں وی اِنّی ہی مذہبی نيں جِنّی بودھ ادب۔
- کلپسوتر وچ چوتھی صدی ق م وچ بھدرباہو نے تشکیل دتا سی۔ تریخ حاصل کيتی جاندی اے۔
- ضمیمہ دی تفصیل تے بھدراباہو چاریت چندر گپت موریا دی زندگی دے ابتدائی تے بعد دے واقعات دے بارے وچ معلومات دیندے نيں۔ بھاگھوندی سترا مہاویر دی زندگی دے کماں تے دوسرے اسيں عصراں دے نال اس دے تعلقات دی تفصیلات فراہم کردا اے۔
- جین ادب دے پرانا چارٹ دے مطابق ، چھیويں صدی توں سولہويں صدی تک دی تریخ بیان کيتی گئی اے ، جو مختلف ادوار دی سیاسی ، معاشرتی تے مذہبی حالت دا علم فراہم کردی اے۔
لوک ادب سودھو
- بہار دے تاریخی ماخذ وچ کائناتی ادب دی نمایاں شراکت اے۔
- سندھ تے نیپال وچ بہت ساری تریخ موصول ہوئی اے۔
- چیچناما نامی تریخ وچ ، انڈس فتح دی کہانی پائی جاندی اے۔ اس وچ نیپال دے سلسلہ نسب دا ناں پانا پایا جاندا اے۔
- گارگی سنگھیندا انہاں تاریخی واقعات دے بارے وچ معلومات فراہم کردی اے جس وچ ہندوستان اُتے ییوانا حملےآں دا ذکر موصول ہويا اے۔
- اس کتاب وچ سکیٹ ، پنچال ، متھورا تے کسومدادواز دے جارحیتاں دا تذکرہ ملدا اے۔
- چندر گپتا موریہ دے بارے وچ معلومات مدرکشس توں موصول ہوئی اے۔
- کالیڈاسا دے ملاویگگنیمیترم نے سنگا دور دے سیاسی حالات نوں بیان کيتا اے۔
- تاریخی سوانح حیات دا خاص اشارہ اشوگوشھا ، ونابھٹا دے برہماچار ، سنھاپتی دے گوڈوہو ، ولہن دا وکرمنگ دیووا چارٹ ، پدیاگپت دا نیویامنتر چریٹ ، سندھیکر نندی ، رام چریٹ ، ہیمچندر کمار چریت ، جئے جینکا وغیرہ اُتے مشتمل اے۔ .
- ہرشچاریت توں ، شہنشاہ ہرشوردھن دی زندگی تے اس وقت دے معاشرے تے مذہب توں متعلق بہت ساریاں اہم معلومات۔
- گوڈھاہو وچ گونڈ کنگ اُتے کنوج دے یشوورمین دے حملہ تے ذبح دی تفصیلات۔
غیر ملکی مسافراں دی تفصیلات سودھو
قدیم بہار دے تاریخی ذرائع توں خصوصی معلومات ہندوستان آنے والے غیر ملکی مسافراں تے مصنفاں دی تفصیل وچ پائی جاندی اے۔ انہاں مصنفاں وچ ، یونانی ، چینی تے عربی-فارسی مصنفاں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔
یوروپی سیاحاں وچ ، رالف فچ ، ایڈورڈ ٹیری مینریک ، جان مارشل ، پیٹر منڈی مچوکی ، تبامیئر ، بوری ، تے وشپ ہیور نے سبھی نے اپنے سفر نامے وچ بہار دی وضاحت کيتی اے۔
یونانی حکمراناں دے ذریعہ میگستھیینس ، ڈائمکس تے ڈیونیسس وغیرہ نوں پاٹلی پترا دے موریا دربار وچ بھیج دتا گیا۔
بہار دا دورہ کرنے والے غیر ملکی مسافر سودھو
میگستھینیس - ایہ بہار دا پہلا تے مشہور مسافر سی جو سیلیوس دے سفیر دی حیثیت توں موریان دے شہنشاہ چندر گپتا موریا دے دربار وچ آیا سی۔ میگستھیینس نے اپنی کتاب 'انڈیکا' وچ پٹلی پترا نگر تے اس دی انتظامیہ دے بارے وچ تفصیلی گفتگو دی اے۔
ڈیمولس- ڈیمولس یونان دے حکمران دے سفیر دی حیثیت توں باندسارا دے دربار وچ حاضر ہوئے۔
فاہیان-فاہیان 398 ء وچ چندر گپت وکرمادتیہ دوم دے دور وچ آنے والے پہلے چینی سیاح سن ۔ انہاں نے 494 عیسوی تک ہندوستان وچ قیام ، نالندہ ، پٹنہ ، واشالی وغیرہ دی جگہاں دا سفر کيتا۔
ہیوئن سانگ۔ ہیوین سانگ چینی سیاح ہرش وردھن دے دور وچ آیا سی۔ اس نے اپنا سفر نامہ ستويں صدی ميں نے اس وچ کیہ
ایٹسنگ - اٹھويں صدی وچ آنے والا دوسرا چینی مسافر سی تے 43-92 عیسوی تک ہندوستان وچ رہیا۔ انہاں نے نالندہ بہار وچ تعلیم حاصل کيتی۔
ملا تکیہ - ملیا تکیا اکبر دے دور وچ جون پور توں بنگال تک دا سفر کيتا تے سلطنت دے زمانے وچ بہار دی تریخ دا مطالعہ کيتا۔
عبد اللطیف- اک ایرانی سی جو قرون وسطی دے بہار وچ سفر کر رہیا سی جو آگرہ توں دریائے گنگا دے راستے راججمال گیا سی۔ اس نے ساسارم ، پٹنہ ، منگر تے سلطان گنج دے رواں منظر دی تعریف کيتی اے۔
محمد صادق۔ ايسے وقت انہاں دے والد نوں پٹنہ وچ دیوان خلیفہ دے عہدے اُتے مقرر کيتا گیا ، ايسے وقت محمد صادق تشریف لیائے تے "صبح صادق" وچ اپنے سفر دی تفصیلات دا ذکر کيتا۔
مولا بہباہانی۔ ایہ اک ایرانی دھرماچاریہ سی جس نے بہار ، راجمحل ، بھاگل پور ، منگر ، پٹنہ تے ساسارام وغیرہ دے شہراں نوں اپنے سفر نامہ میرات الاحوال جہانامہ وچ بیان کيتا۔ اوہ پہلی بار 1807 ء وچ پٹنہ آیا سی۔ اوہ پٹنہ جےاتول ہند (ہندوستان دا جنت) کہندا سی۔