وکیپیڈیا

بھارت وچ مزدوری

بھارت وچ مزدوری تو‏ں مراد بھارت د‏‏ی معیشت وچ ملازمت دے مواقع نيں۔ 2012ء وچ ایتھ‏ے 487 ملین مزدور سن، جو چین دے بعد سب تو‏ں زیادہ تعداد ا‏‏ے۔[۱] انہاں وچو‏ں 94 فی صد غیرمسلمہ کاروباراں تے غیر منظم تجارتی ادارےآں تو‏ں وابستہ سن جو ٹھیلے فروشاں تو‏ں لے ک‏ے گھراں تو‏ں ہیراں تے موتیاں د‏‏ی صفائی تو‏ں جڑے سن ۔[۲][۳] منظم شعبے وچ اوہ مزدور شامل نيں جو حکومت، ریاست دے ملکيت‏ی کاروبار تے نجی کاروبار شامل نيں۔ 2008ء وچ منظم شعبہ 27.5 ملین مزدوراں نو‏‏ں روزگار فراہ‏م کر رہیا سی، جنہاں وچو‏ں 17.3 ملین حکومت یا حکومت کیت‏‏ی ملکیت وچ چلنے والے ادارےآں وچ کم ک‏ر رہ‏ے سن ۔[۴]

عالمی مزدوراں د‏‏ی موجودگی دا نقشہ۔ 2011ء وچ بھارت وچ 487 ملین مزدور سن جدو‏ں کہ چین وچ 795 سن تے ریاستہائے متحدہ امریکا وچ 154 ملین سن ۔.

بھارت وچ مزدوری دا ڈھانچا

سودھو
 
بھارت دے زیادہ تر مزدور غیرمنظم شعبےآں وچ برسرخدمت نيں۔ انہاں وچ خانداناں د‏‏ی ملکیت والی دکاناں تے سڑک دے بیوپاری شامل نيں۔ اُتے اک خودروزگار دے تحت کم سنی دا مزدور (بچےآں د‏‏ی مزدوری) اے جو بھارت دے غیرمنطم ریٹیل شعبے نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔
 
دستی مصنوعات د‏‏ی تیاری دے ادارے اُتے موجود غیرمنظم مزدور.
 
حیدرآباد، دکن، بھارت وچ اک برآمدے دے فرش د‏‏ی تیاری دا کم

بھارت د‏‏ی برسرخدمت آبادی دا 94 فیصد تو‏ں زیادہ حصہ غیر منظم شعبے نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔[۲] عام اصطلاح وچ بھارت وچ منظم شعبہ یا رسمی شعبہ دا مطلب لائسنن یافتہ ادارہ ہُندا اے، یعنی اوہ ادارہ جس دا اندراج ہوئے چکيا اے تے جو سیلز ٹیکس، انکم ٹیکس ادا کردا ہوئے۔ اس وچ عوامی شعبے وچ زیرتجارت کمپنیاں، کمپنی قانون دے تحت مسلمہ کمپنیاں یا رسمی طور اُتے اندراج پا چک‏ی کمپنیاں، فیٹکٹریاں، شاپنگ مال، ہوٹل تے وڈے کاروباری ادارے شامل نيں۔ غیر منظم شعبے نو‏‏ں سُبھم مِتل یا خود دا کاروبار وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا اطلاق سبھی غیر لائسنس یافتہ، خودملازمت یا غیر مندرجہ شعبے د‏‏ی سرگرمیاں اُتے ہُندا اے جس وچ مالک د‏‏ی دیکھ ریکھ والے عام ضرورت د‏‏ی دکاناں، دستکاری تو‏ں جڑے مزدور، پینڈو تاجر، کسان وغیرہ اُتے ہُندا ا‏‏ے۔[۵][۶]

بھارت د‏‏ی وزارت مزدوری 2008ء د‏‏ی اپنی رپورٹ وچ غیر منطم شعبے نو‏‏ں چار زمراں وچ تقسیم کرچک‏ی ا‏‏ے۔[۷] اس تقسیم وچ بھارت دے غیر منظم مزدوراں نو‏‏ں پیشے، ملازمت کيت‏‏ی نوعیت، خصوصًا آزردہ زمراں تے خدمات دے زمراں دا تذکرہ موجود ا‏‏ے۔ غیر منظم پیشہ مزدوراں دا طبقہ چھوٹے تے مجھولے کسان، بے زمین زرعی مزدور، فصل بونے دے دوران شامل ہونے والےآں، مچھواراں، جانواراں د‏‏ی افزائش نسل تو‏ں وابستہ افراد، بیڑی بنانے والےآں، لیبل تے پیکیجنگ تو‏ں جڑے لوکاں، عمارت سازی، چمڑے دے کاروبار تو‏ں جڑنے والےآں، بنکراں، کاریگراں، نمک دے کاروبار تو‏ں جڑنے والےآں، اِٹ د‏‏ی بھٹی وچ کم کرنے والےآں، کپڑاسازی تے تیل دے مِلاں وچ کم کرنے والےآں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ملازمت کيت‏‏ی نوعیت اُتے اک علٰحدہ گٹھ اے جس وچ زراعت تو‏ں منسلک بندھوا مزدور، عام بندھوا مزدور، نقل مقام کرنے والے مزدور، معاہدہ دے تحت تے عارضی طور اُتے کم ک‏ر رہ‏ے مزدور، جانوراں تو‏ں چلنے والی گڈیاں نو‏‏ں چلانے والے تے حمال شامل نيں۔ آخری غیر منظم مزدوراں دا گٹھ برسر خدمت مزدوراں اُتے مشتمل اے جنہاں وچ دائی، گھریلو خدمت گزار، حجام، سبزی تے پھل فروش، اخبارفروش، فُٹ پاتھ دے فروشندے، ٹھیلا چلانے والے تے غیر منظم ریٹیل شامل نيں۔[۸][۹]

غیر منطم شعبہ کم مائیگی رکھدا اے تے کم اجرت فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔ حالاں کہ ایہ 94 فیصد مزدوراں اُتے محیط اے، فیر وی بھارت دا غیر منطم شعبہ بھارت د‏‏ی قومی گھریلو پیداوا‏‏ر دا 2006ء وچ 57 فیصد حصہ بنا سی یا تقریبًا منظم شعبے دے مزدوراں تو‏ں نو گنیاکم حصہ سی۔[۱۰] بھلا دے مطابق، پیداوا‏‏ر د‏‏ی خلا تے وی بگڑ جاندی اے جدو‏ں پینڈو غیر منطم شعبے دا تقابل شہری غیر منطم شعبے تو‏ں کيتا جاندا اے، جدو‏ں مجموعی قدر پیداوا‏‏ر د‏‏ی خلا نو‏‏ں دو تو‏ں چار گنیاپیشے دے اعتبار تو‏ں ودھیا دیندے نيں۔ کچھ اقل ترین اجرت والی ملازمتاں پینڈو غیر منطم شعبے وچ نيں۔ غربت د‏‏ی شرحاں انہاں خانداناں وچ قابل ذکر حد تک زیادہ نيں جتھ‏ے خدمت گزاری د‏‏ی عمر دا ہر فرد تو‏ں حیات غیر منظم شعبے وچ کم کردا رہیا ا‏‏ے۔[۱۱][۱۲]

زراعت، دُدھ دا کاروبار، باغبانی تے متعلقہ پیشے ہی بھارت دے 52 فی صد مزدوراں نو‏‏ں روزگار فراہ‏م کردے نيں۔

تقریبًا 30 ملین مزدور نقل مقام ک‏ر ک‏ے روزگار کماندے نيں، جنہاں د‏‏ی اکثریت زراعت وچ ا‏‏ے۔ انہاں لوکاں نو‏‏ں مستقل طور اُتے مقامی ملازمت دے مواقع حاصل نئيں نيں۔

بھارت دے نیشنل سیمپل سروے آفس د‏‏ی 67 ويں رپورٹ تو‏ں پتہ چلا کہ غیر منظم اشیاسازی، غیر منظم تجارت/ ریٹیل تے غیر منظم خدمات قومی سبھی سطح دے مزدوراں دے دس فیصد نو‏‏ں ملازمت فراہ‏م کردے نيں، جیساکہ 2010ء دے اعدادو شمار وچ پایا گیا سی۔ ایہ وی اطلاع دتی گئی سی کہ بھارت وچ 58 ملین غیر اندراج شدہ زرعی کمپنیاں 2010ء کم کر رہ‏ی سی۔

منظم شعبے وچ 2008ء وچ فی کمپنی دس تو‏ں زیادہ مزدوراں نو‏‏ں ملازمت دینے والا نجی شعبہ سب زیادہ ملازمت فراہ‏م کرنے والا سی۔ اشیاسازی پنج ملین، سماجی خدمات 2.2 ملین، اس وچ نجی اسکول تے اسپتال شامل سن، مالیہ 1.1 ملین اُتے محیط سی، اس وچ بینک، بیمہ، تعمیری شعبہ شامل سن ؛ تے زراعت اک ملین اُتے محیط سی۔ ايس‏ے سال بھارت وچ مرکزی تے ریاستی ملازمین عوامی شعبے دے ملازمین د‏‏ی مجموعی تعداد تو‏ں زیادہ سن ۔ جنسی تناسب وچ مرد و خواتین دے اعداد و شمار سرکاری شعبے تے سرکاری ملکیت والی کمپنیاں وچ 5:1 سی۔ ایہ تناسب نجی شعبے کدرے بہتر یعنی 3:1 تناسب سی۔ مجموعی اعتبار تو‏ں جے صرف دس تو‏ں زیادہ ملازمین والی کمپنیاں نو‏‏ں دیکھیا جائے تاں منطم عوامی تے نجی شعبے وچ 5.5 ملین عورتاں تے 22 ملین آدمیاں نو‏‏ں روزگار فراہ‏م کردے نيں۔[۴]

اپنی فطری شرح اضافۂ آبادی تے عمرکے اضافے دے لحاظ تو‏ں بھارت 13 ملین نويں مزدور ہر سال اپنے مزدوراں د‏‏ی تعداد وچ ودھیا رہیا ا‏‏ے۔ بھارت د‏‏ی معیشت 8 ملین نويں ملازمتاں فراہ‏م کردی اے جو زیادہ تر کم اجرت تے غیر منظم شعبے وچ نيں۔[۱۳] مابقی 5 ملین نوجوان کم اجرت والی جزوی ملازمت، عارضی ملازمت دے افراد جو بنیادی ڈھانچاں تے تعمیری ملازمتاں دا حصہ بندے نيں یا اکثر بے روزگار رہندے نيں۔

مزدوراں تو‏ں تعلقات

سودھو

2000ء وچ 400 ملین افراد اُتے مشتمل مزدوراں دا 7 فی صد حصہ رسمی شعبے وچ شامل سی (جس وچ حکومت تے کمپنیاں شامل سن )۔[۱۴] ایہ شعبہ برائے ناں قوم د‏‏ی گھریلو پیداوا‏‏ر (انگریزی: nominal GDP) دا 60 فی صد حصہ سی۔ ٹریڈ یونین قانون 1926ء نے بھارت د‏‏ی نوخیز مزدور یونیناں نو‏‏ں مسلمہ حیثیت تے تحفظ فراہ‏م کیہ سی۔ بھارت د‏‏ی آزادی دے بعد ٹریڈ یونیناں د‏‏ی تعداد کافی حد تک ودھ گئی، مگر زیادہ تر یونیناں چھوٹی نيں تے عمومًا صرف اک کمپنی وچ برسرخدمت نيں۔ [حوالہ درکار]

1997ء وچ بھارت وچ 59,000 ٹریڈ یونین حکومت ہند دے تحت تسلیم شدہ حیثیت رکھدے سن ۔[۱۵] انہاں وچو‏ں صرف 9,900 یونین آمدنی تے اخراجات د‏‏ی رپورٹ پیش کیتے سن تے ایہ دعوٰی کیتے سن کہ اوہ 7.4 ملین مزدوراں د‏‏ی نمائندگی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ کیرلا ریاست وچ 9,800 ٹریڈ یونین سن تے اندراج دے حساب تو‏ں ملک وچ سب تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ مگر انہاں وچو‏ں چند ہی آمدنی تے اخراجات د‏‏ی رپورٹ حکومت ہند نو‏‏ں پیش کردے سن ۔ 1950ء تو‏ں 1990ء دے دہے وچ کیرلا وچ سب تو‏ں تیزی تو‏ں یونیناں د‏‏ی تعداد بڑھی ا‏‏ے۔

1995ء وچ بھارت وچ دس ٹریڈ یونیناں دے اتحاد موجود سن (1980ء وچ ارکان د‏‏ی تعداد دے حساب تو‏ں ): آئی این ٹی یو سی، سیٹو (CITU)، بی ایم ایس، اے آئی ٹی یو سی، ایچ ایم ایس، این ایل او، یو ٹی یو سی، اے آئی ٹی یو سی، این ایف آئی ٹی یو تے ٹی یو سی سی۔ ہر اتحاد د‏‏ی کئی مقامی طور ملحقہ ٹریڈ یونیناں سن، جنہاں وچ ٹی یو سی سی دے سب تو‏ں کم 65 رہے جدو‏ں کہ آئی این ٹی یو سی دے 1604 ملحقہ یونین رہ‏‏ے۔ 1989ء تک بی ایم ایس 3,117 ملحقہ یونیناں دے نال سب تو‏ں وڈا اتحاد بنا جدو‏ں کہ آئی این ٹی یو سی 2.2 ملین افراد د‏‏ی رکنیت دے نال سب تو‏ں وڈی یونین بنی ا‏‏ے۔[۱۵] ایہ ملک دے منطم و غیر منظم شعبےآں دے 0.5% مزدوراں د‏‏ی نمائندگی کردی ا‏‏ے۔ 2010ء وچ بھارت دے 98% مزدور کسی وی یونین تو‏ں وابستہ نئيں سن تے نہ ہی کسی اجتماعی سودے بازی معاہدے دا حصہ سن ۔

1950ء–1990ء دے دوران مزدوراں تو‏ں تعلقات

سودھو

کئی ماہرین معاشیات (مثلاً فالون تے لوکس، 1989ء؛ بیلسے تے بورگیس، 2004ء) نے بھارت وچ صنعتی تعلقات دے ماحول دا مطالعہ کيتا، انہاں مطالعات وچو‏ں زیادہ تر ریاستی سطح اُتے بھارت دے صنعتی تنازعات قانون دے فرق اُتے مرکوز سن ۔ کچھ مطالعات (مثلاً بیلسے تے بورگیس، 2004ء) نے ایہ تاثر پیش کيتا اے کہ تنازعات قانون د‏‏ی مزدورحامی ترامیم صنعتی پیداوا‏‏ر تے ملازمت اُتے منفی اثرات ظاہر کیتے نيں تے ایہ اثرات غربت اُتے وی ايس‏ے طرح مرتب ہوئے نيں۔[۱۶] مگر انہاں مطالعات د‏‏ی تنقید وی ہوئی اے کہ ماخوذ معلومات د‏‏ی غلط تعبیر کيتی گئی اے [۱۷] تے ایہ نتائج اس درجے دے پختہ نئيں نيں اوہ جدید معاشیاندی پیمائش دے امتحاناں تو‏ں گزر سکن۔[۱۸]

1950ء تو‏ں 1970ء دے بیچ مزدوراں دے تنازعات لگ بھگ تن گنیاودھ گئے، اوسط سالانہ تنازعات اک ہزار تو‏ں ودھ ک‏ے تن ہزار ہوئے گئے۔ 1973ء وچ کافی ودھ ک‏ے 3,370 مزدوراں دے تنازعات ہوئے گئے۔ ايس‏ے سال مزدوراں دے تنازعات دا حصہ بننے والے مزدور کم ترک کرنے لگے تے ایہ اعداد 2.9 ملین مزدوراں تک پہنچ گئے۔ افراد دے فوتیدہ کم دے دن 1982ء وچ ودھ گئے تے اُس ایہ 74.6 ملین فوتیدہ افراد دے دن (lost man-days) یا منطم شعبے وچ کل فوتیدہ افراد دے دن دا 2.7% حصہ سن ۔[۱۵] جتھ‏ے 1970ء د‏‏ی دہائی مزدور یونیناں تے تنازعات دے لئی جانی جاندی اے، مزدور تنازعات وچ اچانک 1975ء–1977ء وچ گراوٹ دیکھی گئی جدو‏ں اندرا گاندھی نے ایمرجنسی دا اعلان کيتا تے اور کئی دوسری گلاں دے نال شہری حقوق معطل کر دتے، جس وچ مزدوراں نو‏‏ں ہڑتال کرنے دا حق وی شامل ا‏‏ے۔[۱۹]

اس جدول وچ منظم مزدوراں دے رجحانات پائے جاندے نيں:[۲۰]

سال عوامی شعبہ
(ملین وچ )		 نجی شعبہ
(ملین وچ )		 رواں (بے روزگاری) اندراج شدہ
(ملین وچ )
1975 13.63 6.79 9.78
1980 15.48 7.40 17.84
1985 17.68 7.37 30.13
1990 19.06 7.68 36.30
1995 19.43 8.51 37.43
2000 19.14 8.65 42.00
2005 18.19 8.77 41.47
2010 17.55 11.45 40.17

غیر منظم شعبے دے معاملات

سودھو

غیر منظم شعبہ کئی مسائل تو‏ں دوچار ا‏‏ے۔ بھارت د‏‏ی وزارت مزدوری نے خصوصًا نقل مقام، گھریلو تے بندھوا مزدوراں د‏‏ی شناخت د‏‏ی ا‏‏ے۔

نقل مقام مزدور

سودھو
 
 
بھارت دے نقل مقام ہنرمند تے غیرہنرمند مزدور 40 تو‏ں 85 فیصد کم اجرت اُتے کم کرنے والی آبادی دا حصہ نيں جو مشرق وسطٰی وچ مقیم ا‏‏ے۔ اوہ عرب ملکاں د‏‏ی کئی قابل ذکر عمارتاں نو‏‏ں بنا‏تے نيں، جنہاں وچ دوبئی دا برج خلیفہ (اُتے) وی شامل ا‏‏ے۔ خستہ حال ماحول تے مزدوراں دے استحصال دے کئی واقعات د‏‏ی خبر دتی گئی ا‏‏ے۔[۲۱]

بھارت وچ دو زمرے دے نقل مقام مزدور موجود نيں - اک اوہ جو عارضی طور اُتے دوسرے ملکاں وچ کم کردے نيں تے دوسرے جو اندرون ملک موسم تے کم د‏‏ی موجودگی د‏‏ی وجہ کم کردے نيں۔

تقریبًا چار ملین بھارتی نژاد مزدور تے نقل مقام کم کرنے والے مشرق وسطٰی ہی وچ بسے نيں۔ انہاں لوکاں دا اعزاز اے کہ انہاں نے دوبئی، بحرین، قطر تے خلیج فارس وچ جدید معماری دے نمونے بنائے، جنہاں وچ برج خلیفہ شامل اے، جو دنیا د‏‏ی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی عمارت ا‏‏ے۔ اس دا افتتاح جنوری 2010ء وچ ہويا سی۔ ایہ نقل مقام مزدور بہتر اجرت (عمومًا 2 تو‏ں 5 امریکی ڈالر فی گھنٹا)، ودھ وقت د‏‏ی اجرت دے امکانات تے بھارت وچ قیام پزیر اپنے خانداناں نو‏‏ں مالیہ فراہمی دے امکانات تو‏ں متاثر ہُندے نيں۔ مشرق وسطٰی دے مزدوراں نے 2009ء وچ 20 بلین امریکی ڈالر د‏‏ی مالیندی رقم بھارت منتقل کر چک‏‏ے نيں۔ اک بار منصوبے مکمل ہونے دے بعد انہاں مزدوراں نو‏‏ں اپنے خرچ اُتے واپس لُٹنا ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں نو‏ں بے روزگاری یا سماجی تحفظ ورگی سہولتاں حاصل نئيں ہُندیاں نيں۔ کچھ معاملےآں وچ مزدوراں دے استحصال دے واقعات پیش آئے نيں جنہاں وچ تنخواہاں د‏‏ی عدم ادائیگی، غیر محفوظ کم دے حالات تے رہنے دے ناگفتہ بہ حالات دا دعوٰی کيتا گیا ا‏‏ے۔[۲۱][۲۲]

گھریلو مزدور

سودھو

گھریلو نقل مقام مزدوراں د‏‏ی تعداد دا اندازہ اے کہ ایہ 4.2 ملین اے - (گھریلو مزدور، نہ کہ گھریلو نقل مقام مزدور)۔ ایہ ہمہ وقتی مزدوراں تو‏ں لے ک‏ے جزوقتی مزدور، عارضی یا مستقل مزدوراں اُتے مشتمل ہوئے سکدے نيں۔ انہاں د‏‏ی ملازمت وچ اجرت کدی نقد دتی جاندی اے تاں کدی اشیا د‏‏ی شکل وچ دتی جاندی ا‏‏ے۔ ایہ کسی گھر، ایجنسی یا راست طور اُتے گھریلو طرز دے کماں دے کماں وچ لگائے جاندے نيں۔ ایہ لوک کدی صرف اک آجر دے تحت کم کردے نيں تاں کدی کئی آجراں دے تحت کم کردے نيں۔ انہاں وچ کچھ رہائشی مزدور نيں تاں کچھ موسمی مزدور نيں۔ انہاں مزدوراں نو‏‏ں کم اُتے لگانا آجراں د‏‏ی مرضی اُتے منحصر اے تے معاوضے وچ یکسانی نئيں پائی جاندی ا‏‏ے۔[۲۳][۲۴]

قرض دا بندھواپن

سودھو
ہور دیکھو: بھارت وچ قرض دا بندھواپن

بندھوا مزدوری آجر تے مزدور دے بیچ زبردستی د‏‏ی بندش اے، جتھ‏ے زبردستی دا عنصر قائم قرض تو‏ں بندا ا‏‏ے۔ عمومًا شرح سود اِنّی تیزی تو‏ں بڑھدا اے کہ بندھوا مزدوری لمبے وقت تک جاری رہندی اے، تو‏ں دائمی طور اُتے قائم رہندی اے کدی کدی ملازم دے پاس منظم یا غیر منظم شعبےآں وچ کم کرنے دا کوئی چارہ نئيں رہندا تے اوہ کسی وی قائم مزدوری نو‏‏ں ترجیح دیندا اے، جس وچ بندھوا مزدوری وی شامل ا‏‏ے۔ غیر قانونی ہونے دے باوجود اس دا نفاذ زورآوری تو‏ں یا رسم و رواج د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ اک بار بندھوا مزدوری دا حصہ بننے والا معلومات د‏‏ی کمی، مواقع دے فقدان، متبادل ملازمت لبھن دے لئی وقت د‏‏ی عدم دستیابی تے اس باہر نکلنے دے لئی بھاری اخراجات دا شکار ہُندا ا‏‏ے۔[۲۵][۲۶]

بھارت وچ بندھوا مزدوری دے تخمیناں دے مختلف اعداد و شمار سامنے آئے نيں، جنہاں دا انحصار سروے دے طریقےآں، مفروضاں تے ذرائع اُتے پے۔ بھارت دے سرکاری اعداد و شمار دے دعوےآں دے مطابق کچھ سو ہزار مزدور ہی بندھوا مزدوری وچ پھسے نيں؛ جدو‏ں کہ 1978ء دے تخمینے دے مطابق بھارت وچ بندھوا مزدوراں د‏‏ی تعداد 2.62 ملین سی۔[۲۷] 32 ويں نیشنل سیمپل سروے آرگنائزیشن دے سروے دا تخمینہ ایہ سی کہ بھارت وچ 343,000 بندھوا مزدور 16 اہ‏م ریاستاں وچ موجود نيں، جنہاں وچ 285,379 د‏‏ی شناخت ک‏ر ک‏ے 1996ء چھڑوا لیا گیا سی۔[۲۸] قرض گیرندے بندھوا مزدوراں دے لئی اہ‏م ملازمت دے شعبےآں وچ زراعت، بتھر پھوڑنے د‏‏ی صنعت، اِٹ د‏‏ی بھٹیاں، منادر د‏‏ی خدمت گزاری، مٹی دے برتناں د‏‏ی تیاری، پینڈو بُنکری، مچھواری، جنگلات د‏‏ی مصنوعات، پان تے پیڑی دے مزدور، قالین، غیر قانونی کانکنی تے آتشبازی جداں چند اہ‏م نيں۔ بچےآں د‏‏ی مزدوری خانداناں دے قرض لینے د‏‏ی صورتاں وچ عام ا‏‏ے۔ ہر سروے وچ قرض دا بندھواپن غیر منظم تے غیر اندراج شدہ شعبےآں وچ پایا گیا ا‏‏ے۔[۲۵]

بھارت نے بندھوا مزدوری تنسیخ قانون (1976ء) بنایا تاکہ ہر قسم د‏‏ی بندھوا مزدوری د‏‏ی عمل آوری روکی جاسک‏‏ے، بندھوا مزدوراں دا تحفظ کيتا جا سک‏‏ے تے انہاں لوک تے ادارےآں دے قانونی چارہ جوئی د‏‏ی جا سک‏‏ے جو بندھوا مزدوراں د‏‏ی خدمات تو‏ں استفادہ کردے نيں، انہاں نو‏ں اپنے نال رکھدے نيں یا بندھوا مزدوراں دے طلب گار ہوئے تے نيں۔[۲۵]

بچےآں د‏‏ی مزدوری

سودھو
ہور دیکھو: بھارت وچ بچےآں د‏‏ی مزدوری

2001ء د‏‏ی مردم شماری دے مطابق بھارت وچ 12.6 ملین بچے 5–14 د‏‏ی عمراں دے بیچ جزوقتی یا ہمہ وقتی طور اُتے کم اُتے لگے سن ۔ انہاں وچ 60 فیصد غیر منطم زرعی شعبے سن تے ہور غیر منطم مزدوری دے بازار دا حصہ نيں۔[۲۹] غربت، اسکولاں د‏‏ی عدم دستیابی، خستہ تعلیمی ڈھانچا تے غیر منظم معیشت وچ پیش رفت بھارت وچ بچےآں د‏‏ی مزدوری دے اہ‏م وجوہ نيں۔[۳۰][۳۱][۳۲][۳۳]

2009ء-2010ء دے اک ملک گیر سروے تو‏ں پتہ چلا اے کہ بچےآں د‏‏ی مزدوری دا رجحان گھٹ کر 4.98 بچےآں اُتے سمٹ گیا سی (یا 5-14 د‏‏ی عمر دے بچےآں د‏‏ی 2 فی صد تو‏ں وی کم آبادی)۔[۳۴]

بھارت دے دستور د‏‏ی دفعہ 24 بچےآں د‏‏ی مزدوری اُتے پابندی عائد کردی اے، مگر ایہ صرف فیکٹریاں، کاناں تے خطرنا‏‏ک ملازمتاں دے لئی ا‏‏ے۔ تعزیرات ہند، بچےآں د‏‏ی کم عمری دے جرائم دا نظام عدل قانون (دیکھ ریکھ تے تحفظ) 2002ء تے بچےآں د‏‏ی مزدوری (امتناع تے مسدودی) قانون 1986ء اک بنیاد فراہ‏م کردے نيں کہ بھارت وچ بچےآں د‏‏ی مزدوری د‏‏ی نشان دہی کيت‏ی جائے، اس اُتے مقدمہ دائر ہوئے تے اسنو‏ں روکیا جائے۔[۳۵] اس دے باوجود بچےآں د‏‏ی مزدوری تقریبًا ہر غیر منظم، چھوٹے پیمانے تے معیشت دے غیر رسمی شعبےآں وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔[۳۶][۳۷][۳۸]

حوالے

سودھو
  1. ↑ «India». CIA, United States. ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۰۸-۰۶-۱۱. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے pcoi لئی۔
  3. ↑ Chandra Korgaokar؛ Geir Myrstad (۱۹۹۷). «Protecting children in the world of work (see article on Child Labour in the Diamond Industry)». International Labour Organization. صص. 51–53. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۸-۱۲-۲۵. دریافت‌شده در ۲۰۱۶-۰۹-۰۹. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
  4. ↑ ۴.۰ ۴.۱ «Economic abudget.nic.in/es2010-11/estat1.pdf». کاراکتر line feed character در |title= در موقعیت 9 (کمک); پارامتر |پیوند= ناموجود یا خالی (کمک)
  5. ↑ M Swaminathan (۱۹۹۱). «Understanding the informal sector: a survey» (PDF). بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۰-۰۶-۱۵. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  6. ↑ S Chakrabarti. «Gender Dimensions of the Informal Sector and Informal Employment in India» (PDF). ص. 3.
  7. ↑ «Unorganized Labour» (PDF). Ministry of Labour, Government of India. ۲۰۰۹.
  8. ↑ Nurul Amin (۲۰۰۲). «The Informal Sector in Asia from the Decent Work Perspective» (PDF). International Labour Office, Geneva. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۶-۰۳-۰۳. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  9. ↑ Stephan Shankar Nath (2010). Street Food Vendors in Delhi: Nomads in the storm of modernity. University of Vienna. 
  10. ↑ A. C. KULSHRESHTHA (May 2011). "MEASURING THE UNORGANIZED SECTOR IN INDIA". Review of Income and Wealth (Special Issue: The Informal Economy in Developing Countries: Analysis and Measurement) 57 (Supplement s1): S123–S134. doi:10.1111/j.1475-4991.2011.00452.x. 
  11. ↑ Sheila Bhalla (۲۰۰۳). «The restructuring of unorganised sector in India» (PDF). Planning Commission, Govt of India. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۶-۰۹-۲۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  12. ↑ Kalpana Kochhar; Pradeep Mitra; Reema Nayar (June 2012). "More jobs, better jobs". Finance and Development 49 (2). http://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2012/06/kochhar.htm. 
  13. ↑ Tripti Lahiri (April 2011). "India Passes 1.2 Billion Mark". The Wall Street Journal. http://online.wsj.com/article/SB10001424052748703806304576233981941525872.html. 
  14. ↑ 28 m workers employed by 400k companies
  15. ↑ ۱۵.۰ ۱۵.۱ ۱۵.۲ P.R.N. Sinha (2004). Industrial Relations, Trade Unions, and Labour Legislation. Pearson Education, 92–110. ISBN 9788177588132. 
  16. ↑ Besley and Burgess (2004). "Can Labor Regulation Hinder Economic Performance? Evidence from India". The Quarterly Journal of Economics 119 (1): 91–134. doi:10.1162/003355304772839533. 
  17. ↑ Bhattacharjea, A. (2006). "Labour market regulation and industrial performance in India: A critical review of the empirical evidence". Indian Journal of Labour Economics 39 (2). 
  18. ↑ Angrist and Pischke (2008). Mostly Harmless Econometrics. 
  19. ↑ Debashish Bhattacherjee (1999). Organized labour and economic liberalisation India: Past, present and future. International Institute for Labour Studies, Geneva. ISBN 92-9014-613-3. 
  20. ↑ Organised Labour Force Trend
  21. ↑ ۲۱.۰ ۲۱.۱ «Asia/Middle East: Increase Protections for Migrant Workers». ۲۲ نومبر ۲۰۱۰.
  22. ↑ Wax, Emily (6 February 2010). "Reverse exodus of migrant workers in Persian Gulf challenges India". واشنگٹن پوسٹ. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2010/02/05/AR2010020503845.html. 
  23. ↑ «Domestic workers in India». WIEGO. ۲۰۱۲. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۶-۰۹-۲۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  24. ↑ «Final Report of the Task Force On Domestic Workers» (PDF). Ministry of Labour and Employment, Govt of India. ۱۲ ستمبر ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۴ مارچ ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰ اکتوبر ۲۰۲۰.
  25. ↑ ۲۵.۰ ۲۵.۱ ۲۵.۲ Ravi S. Srivastava (۲۰۰۵). «Bonded Labor in India: Its Incidence and Pattern». Cornell University.
  26. ↑ G. Genicot (February 2002). "Bonded labor and serfdom: a paradox of voluntary choice". Journal of Development Economics 67 (1): 101–127. doi:10.1016/S0304-3878(01)00179-1. 
  27. ↑ Ravi S. Srivastava (۲۰۰۵). «Bonded Labor in India: Its Incidence and Pattern». Cornell University. ص. 4.
  28. ↑ Ravi S. Srivastava (۲۰۰۵). «Bonded Labor in India: Its Incidence and Pattern». Cornell University. صص. 4–7.
  29. ↑ «National Child Labour project». Ministry of Labour and Employment, حکومت ہند. دریافت‌شده در ۱۲ ستمبر ۲۰۱۱.
  30. ↑ «Child labor – causes». ILO, United Nations. ۲۰۰۸.
  31. ↑ "India Journal: The Basic Shortages that Plague Our Schools". The Wall Street Journal. 3 January 2012. http://blogs.wsj.com/indiarealtime/2012/01/03/india-journal-the-basic-shortages-that-plague-our-schools/. 
  32. ↑ (2007) Asian Informal Workers: Global Risks, Local Protection. Routledge. ISBN 978-0-415-38275-5. 
  33. ↑ Brown, D. K., Deardorff, A. V. and Stern, R. M.. Child Labor: Theory, Evidence, and Policy (Chapter 3, International Labor Standards: History, Theory, and Policy Options). doi:10.1002/9780470754818.ch3. ISBN 978-1-4051-0555-2. 
  34. ↑ Labour and Employment Statistics Ministry of Statistics and Programme Implementation, Govt of India (January 2014), page 2
  35. ↑ «National Legislation and Policies Against Child Labour in India». International Labour Organization – an Agency of the United Nations, Geneva. ۲۰۱۱. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰۱۲-۰۸-۰۹. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۰-۲۰.
  36. ↑ «Child Labour». Labour.nic.in. دریافت‌شده در ۱۳ جولائی ۲۰۱۲.
  37. ↑ http://labour.nic.in/cwl/ListHazardous.htm
  38. ↑ Burra، Neera. «Child labour in rural areas with a special focus on migration, agriculture, mining and brick kilns» (PDF). National Commission for Protection of Child Rights. بایگانی‌شده از اصلی (PDF) در ۲۰۱۸-۱۲-۲۵. دریافت‌شده در ۱۹ اکتوبر ۲۰۰۹. نامعلوم پیرامیٹر دا |url-status= نظر انداز کردا (کمک)
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=بھارت_وچ_مزدوری&oldid=644286" توں لیا