انگریزاں دی سکھ راج اُتے مل مارن دی تریخ

انگریزاں نے پنجاب سکھ راج اُتے قبضہ کرن دا پلان رنجیت سنگھ دے جیوندیاں ہی، 1838 وچ ہی بناؤنا شروع کیتا ہوئیا سی۔ اس پلان نوں عمل وچ لیاؤن واسطے چھ سال لگ گئے۔ پر 1844 وچ اس نوں اک وار پھیر اگے پا دتا گیا کیوں کہ انگریز اپنی فوج نوں اجے ہور مضبوط کرنا چاہندے سن۔ 11 فروری 1844 نوں لارڈ ایلنبورو نے لکھیا سی کہ “مینوں نجھک ہو کے قبول کر لینا چاہیدا اے کہ جد میں اپنی فوج دی حالت نوں پوری طرحاں ویکھدا ہاں میرا وچار اے کہ (پنجاب تے) حملہ جے کر ودھیرے اگے نہیں پاؤنا تاں گھٹو-گھٹو نومبر 1845 تک ضرور ملتوی کر دینا چاہیدا اے۔”

تیاریاں

انگریزاں دی نیت

1845 دے شروع وچ لارڈ ہارڈنگ اتے جنرل گف نے دریا ستلج تے پل بناؤن دی نیت نال نویاں بیڑیاں بنواؤنیاں شروع کر دتیاں سن۔ ستلج پار حملہ کرن واسطے بیڑیاں دی بہت اہمیت سی۔ اس دے نال ہی میجر بروڈفٹ نوں لدھیانہ وچ بریٹیش ایجنٹ لا دتا گیا۔ اس نے برطانوی سرکار نوں اتھوں تک لکھ دتا کہ دلیپ سنگھ دی موت مگروں پنجاب وی ساڈا منّ لیا جاویگا۔ (بروڈفٹ دیاں 7.12.1844, 30. جنوری 1845 اتے 28. فروری 1845 دیاں چٹھیاں وچ ایہہ گل صاف لفظاں وچ کہی گئی ملدی اے)۔

سازشاں

براہمن لال سنگھ مصرعہ (پرائیم منسٹر)، تیجا سنگھ مصرعہ (کمانڈر ان چیف)، ڈوگرا گلاب سنگھ (راجا جموں)، دیوان مول راج، جنرل ایویتابل اتے کئی ہوراں نال گنڈھ-ترپ کرن مگروں ہن انگریزاں ولوں جنگ کرن دا بہانہ کرن دی شروعات وی بروڈفٹ نے کیتی۔ اس نے مارچ 1845 وچ لال سنگھ عدالتی دی اک ٹولی (جو لاہور دربار ولوں ستلج پار آئی ہوئی سی) اتے بےوجہ فائرنگ کروا دتی جس نال اک سکھ فوجی مریا گیا۔ ایہہ تاں لال سنگھ دی سیانپ سی کہ اس نے اس دے جواب وچ گولی نہیں چلوائی نہیں تاں سکھ انگریز جنگ ایتھوں ہی شروع ہو گئی ہندی۔ انگریزاں نے ملتان دے صوبیدار دیوان مول راج نوں وی بھڑکاؤن دی کوشش کیتی اتے پوری مدد دا وعدہ کیتا۔

لہور دربار وچ غدار

دوجے پاسے انگریزاں نے اپنے ایجنٹ جرنیل تیجا سنگھ راہی سکھ فوجاں نوں وی بھڑکاؤن دی کوشش کیتی۔ اوہناں نے لاہور وچ ایہہ پراپیگنڈا شروع کر دتا کہ انگریز لاہور تے قبضہ کرن دیاں تیاریاں کری بیٹھے ہن اتے اوہناں دے حملے توں پہلاں ہی سانوں حملہ کر دینا چاہیدا اے۔ نومبر 1845 وچ سکھ فوج دے مکھی آگوُ رنجیت سنگھ دی سمادھ تے اکٹھے ہوئے۔ اس میٹنگ وچ جنگ بارے چرچہ کیتی گئی۔ اس میٹنگ وچ رانی جنداں اتے شام سنگھ اٹاریوالا نے انگریزاں نال لڑائی نہ کرن دی صلاحَ دتی۔ پر دوجے پاسے سازشی براہمن اتے ڈوگرے حملے دے حق وچ سن۔ رانی جنداں اتے شام سنگھ اٹاری دیاں صلاحاں نوں نظر-انداز کروا کے، لال سنگھ تے تیجا سنگھ نے، انگریزاں نال جنگ متعلق سارے حق آپ حاصل کر لئے (اتے اس مگروں پنچاں دی میٹنگ بلاؤنی وی بند کر دتی)۔

لال سنگھ تے تیجا سنگھ انگریز پلیٹیکل ایجنٹ کیپٹن نکلسن نال لگاتار رابطہ رکھ رہے سن پلان مطابق دوہاں نے سکھ فوجاں نوں بھڑکاؤن واسطے ایہہ پراپیگنڈا شروع کر دتا کہ: 1. ستلج دے پارلے بنے انگریزی فوجاں جمع ہو رہیاں ہن؛ 2. انگریز فیروجپر دے بینک وچ راجا سچیت سنگھ دے ناں تے جمع 18 لکھ روپے نہیں موڑ راے؛ 3. انگریزاں نے راجا سچیت سنگھ دی جائداد ضبط کر لئی اے؛ 4. انگریزاں نے ستلج پارلے رنجیت سنگھ دے علاقے تے قبضہ کر لیا اے، وغیرہ۔ اس ڈرامے دے اگلے ایکٹ وجوں، تن دسمبر 1845 دے دن، لاہور دربار ولوں اک وکیل نوں گورنر جنرل کول بھیج کے بروڈفٹ دیاں کاروائیاں دا جواب منگیا گیا۔ پلان مطابق گورنر جنرل نے لاہور دربار دے وکیل نوں ملن توں نانہہ کر دتی۔ دراصل اس دا مطلب پنجاب وچ ایہہ خبر فیلاؤنا سی کہ انگریزاں نے لاہور دربار نال تعلق ختم کر دتے ہن تے ہن فیصلہ جنگ نال ہونا اے۔ حالاں کہ سکھ فوج دے براہمن تے ڈوگرے مکھیاں نے 17 نومبر نوں ہی حملے دی پلان بنا لئی ہوئی سی ۔

دراصل سارے پواڑے دی جڑھ میجر بروڈفٹ سی۔ انگریزاں دا اپنا خیال سی کہ جے بروڈفٹ نوں پنجاب مثلیاں دا چارج نہ دتا ہندا تاں سکھاں نال لڑائیاں نہ ہندیاں۔ بروڈفٹ ہمیشہ ہی سکھاں نال دشمنی والیاں حرکتاں کردا رہا سی

ادھر اگنریز وی پوریاں تیاریاں کر راے سن۔ 20 نومبر 1845 دے دن انبالہ تے میرٹھ چھؤنیاں وچ بیٹھی فوج نوں تیار رہن دا حکم دے دتا گیا سی۔ 10 دسمبر 1845 نوں ایہہ فوجاں فیروزپر ول چل وی چکیاں سن۔ اس دے نال ہی لدھیانے وچ انگریزی فوج دا برگیڈیئر وھیلر وی اک وڈی فوج لے کے فیروزپر ول چل پیا سی۔ 17 دسمبر 1845 دی شام نوں انگریزی فوج مدکی وچ پہنچ چکی سی۔ انگریزاں دی انبالہ، لدھیانہ تے فیروزپر وچلیاں فوجاں دی کل گنتی ستاراں ہزار سی تے اوہناں کول 69 توپاں سن۔ کلکتہ ریویو (نمبر 16, صفحہ 472) مطابق اس فوج دی گنتی 17727 سی تے 31 دسمبر نوں لارڈ ہارڈنگ دی اگوائی وچ آئی فوج دے 16700 جوان پا کے ایہہ گنتی ساڈھے 32 ہزار ہو گئی سی۔ انگریزاں مطابق اس دے مقابلے وچ سکھ فوجاں دی گنتی 35 توں 40 ہزار دے وچکار سی۔

لاہور دربار وچ بیٹھے غداراں، لال سنگھ مصرعہ تے تیجا سنگھ مصرعہ، نال اتھے ہی ‘لڑائی’ کرن دی پلاننگ بنی ہوئی سی۔ لال سنگھ نے تاں کیپٹن نکولسن نال خطو-خطابت وی کیتی سی پر اس دی بے وقتی موت کارن اس سبھ دی پوری تفصیل سرکاری کاغذاں وچ نہیں آ سکی

لال سنگھ تے تیجا سنگھ مصرعہ دا ارادہ سی کہ سکھ فوجاں نوں صرف ہار ہی نہ ملے بلکہ اوہ پوری طرحاں تباہ ہو جان اتے اوہ (لال تے تیجا) انگریزاں ہیٹھ وزیر بن جان تے انگریز اوہناں دا ایہہ احسان مندے رہن کہ اوہناں نوں ایہناں غداراں نے ہی پنجاب دے حاکم بنایا سی اسے سازش ہیٹھ اوہ اپنی فوج نوں بری طرحاں ہراؤن واسطے ساری کاروائی کر راے سن۔

لال سنگھ تے تیجا سنگھ نے 24 نومبر 1845 نوں فوجاں نوں کوچ کرن دا حکم دے دتا۔ 12 دسمبر نوں ایہہ فوجاں دریا پار کر کے لاہور دربار دے ستلج دریا دے دوجے پاسے (رنجیت سنگھ دے ستلج پارلے اپنے علاقے وچ ہی، انگریزی علاقے وچ نہیں) پہنچ گئیاں۔ ایہناں سکھ فوجاں وچ غداراں نے ایہہ افواہ فیلائی ہوئی سی کہ انگریزاں نوں ہرا کے دلی تے قبضہ کر لیا جاویگا اتے اس مگروں کلکتہ قابو کر کے لنڈن ول مارچ کیتا جاویگا تے اتھے حکومت قایم کیتی جاوے گی۔ (جے۔ایچ۔ گورڈن، دی سکھز، صفحہ 134)।

13 دسمبر 1845 لارڈ ہارڈنگ نے لاہور دربار دے خلاف جنگ دا اعلان کر دتا۔ اجے تک اس ویلے سکھ فوجاں نے اک گولی وی نہیں سی چلائی۔ ایم۔سی۔ سمائیتھ نے، ہسٹری آف ریننگ فیملی آف لاہور وچ، 1847 وچ، ایہہ لکھیا سی کہ “میں ایہہ بالکل نہیں مندا کہ سکھاں نے بیوجہ حملہ کیتا سی تے اسیں بڑی صحن شیلتا نال جوابے-املبے دتا سی۔ میرا خیال اے کہ اسیں چراں توں ہی سکھاں دے خلاف سزا دین والی سوچ نال وہار کرنا شروع کیتا ہویا سی اتے ساڈا وطیرہ اوہو جیہا ہی سی جس نوں بادشاہ ‘حاکمانہ وطیرہ’ آکھدے ہن۔” سمائیتھ لکھدا اے کہ “اسیں (انگریزاں نے) دوستی دے اصول آپ توڑے سن۔ ایہہ اسیں سی جنہاں نے اس جنگ توں اک سال پہلاں ہی ستلج پارلے سکھ علاقے تے قبضہ کیتا ہویا سی۔ اسیں پچھلے کئی سالاں توں، دراصل رنجیت سنگھ دی موت دے ویلے توں ہی، ‘آجڑی تے بگھیاڑ’ والی کہانی کھیڈدے راے ساں۔ اخباراں اتے سیاسی آگوُ ایہی رولا پاؤندے راے سن کہ ‘سکھ آ راے ہن'۔”

مدکی دی لڑائی

انگریزاں نال بنائی پلان مطابق لال سنگھ نے (فیروزپر تے حملہ کر کے آسانی نال قبضہ کرن دی تھاں تے) مدکی ول حملہ کروایا۔ سمائیتھ لکھدا اے کہ “سکھ بڑے آرام نال انگریزاں نوں ہرا کے دلی پج سکدے سن پر لال سنگھ نے سکھ فوجاں نوں بدووال توں اگے نہیں جان دتا تے پھر ستلج دریا دے کنڈھے تک ہی رکن دا حکم دے دتا۔ جے سکھ فوجاں نوں اگے جان دتا ہندا تاں اوہ ‘گیند وانگ رڑھدیاں جاندیاں’ تے دلی تک پجّ جاندیاں۔”

18 دسمبر 1845 دے دن مدکی وچ ہوئی لڑائی وچ سکھ فوجاں نے انگریزاں نوں بری طرحاں ہرایا۔ اس لڑائی وچ گورنر جنرل دے دو ایئڈیز، سر رابرٹ سیل تے سر جوسف میکگیسکل، توں علاوہ 215 انگریز فوجی مارے گئے سن تے 657 زخمی ہوئے سن۔ (سیتا رام کوہلی، سنسیٹّ آف د سکھ ایمپائیر، صفحہ 107)। اس ویلے انگریز جرنیل گفّ کول 11 ہزار فوج سی۔

پھیروشہر دی لڑائی

دوجی لڑائی 21 دسمبر دے دن پھیرو شہر وچ ہوئی۔ اس لڑائی وچ وی لال سنگھ اتے تیجا سنگھ نے، انگریزاں نال پہلاں بنے پلان مطابق، سکھ فوجاں نوں پورا اصلا نہ دتا، اوہناں نوں انگریزاں دے نازک اتے اہم ٹھکانیاں تے حملہ نہ کرن دتا اتے جس پاسے سکھ فوجاں دی طاقت ودھیرے ویکھی اتھوں ہی حملہ رکوا دتا تاں جو انگریز فوجاں دی مدد کیتی جا سکے۔ اس مگروں لال سنگھ، کنھیا لال، ایدھیا پرشاد تے امر ناتھ 6-7 ہزار سکھ فوجاں نوں اکلیاں چھڈّ کے میدان’ چوں کھسک گئے پر آگوُ-ہین سکھ فوجاں میدان وچ ڈٹیاں رہیاں۔ ایہناں دا نشانہ کمانڈر-ہیننڈر سکھ فوج نوں مرواؤن دا سی۔ اس جنگ وچ سکھاں دے خلاف لڑ راے انگریز جرنیل کننگھم مطابق “لال سنگھ تے تیجا سنگھ دا نشانہ اکا-دکا (سکھ ڈویژناں) نوں ختم کر کے انگریزاں دی مدد کرنا نہیں سی بلکہ ساری فوج نوں کھنڈا-پنڈا کے ختم کرنا سی۔” ایہہ دوویں براہمن انگریزاں نوں جتا کے اوہناں ہیٹھ وڈے وزیر (پرائیم منسٹر) بننا لوچدے سن۔ ایہناں نے انگریزاں نوں اپنی وفاداری ثابت وی کر وکھائی سی۔

پھیرو شہر دی لڑائی وچ 694 انگریزاں مارے گئے سن تے 1721 زخمی ہوئے سن۔ مارے جان والیاں وچوں 103 افسر وی سن تے ایہناں وچ اوہ میجر بروڈفٹ وی شامل سی جس نے اس جنگ دی پہلی گولی چلائی سی۔ اس لڑائی وچ ڈھائی-تن ہزار سکھ وی مارے گئے سن۔

اس لڑائی وچ غدار براہمناں لال سنگھ تے تیجا سنگھ نے انگریزاں دا پرا ساتھ دتا پر پھر وی انگریز افسر سکھاں توں بری طرحاں ڈرے ہوئے سن اس جنگ دوران پٹیالہ، نابھہ تے ہور ستلج پارلیاں سکھ ریاستاں انگریزاں ولوں لاہور دربار دے خلاف لڑیاں سن۔ انج ہی انگریزی فوج دے افسر سارے ہی انگریز سن پر اوہناں ہیٹھ لڑن والے سپاہیاں وچوں بہتے پوربیے تے بنگالی ہی سن۔ دوجے لفظاں وچ پنجاب اُتے انگریزی قبضہ کرواؤن والے ہندوستانی اتے ستلج پار پنجابی ریاستاں دے فوجی سن۔

لدھیانہ وچ رنجودھ سنگھ دا حملہ

فیروزپر توں علاوہ لدھیانہ ول وی سکھ فوجاں نے اپنا فرنٹ کھولھ دتا سی۔ 17 جنوری 1846 دے دن لاڈوا دے راجے رنجودھ سنگھ نے ستلج دریا پار بدووال وچ انگریز چھاونی تے قبضہ کر لیا۔ پر رنجودھ سنگھ قبضہ کرن مگروں اتھے ہی ٹک گیا اتے نہ تاں اوہ فیروزپر ول اگے ودھیا تے نہ ہی اس نے دلی ولوں آؤن والی انگریز فوج بارے ہی سوچیا۔ ایہہ اک جوشیلا پر پلان-رہت ایکشن سی۔ رنجودھ سنگھ دا قبضہ صرف دس دن ہی قایم رہا۔ 28 جنوری نوں ہینری سمتھ دی فوج نال الیوال وچ ہوئی لڑائی وچ رنجودھ سنگھ نوں ہار ہوئی تے اس نوں گرفتار کر لیا گیا۔ کننگھم مطابق رنجودھ سنگھ نے قبضہ تاں کر لیا پر جدوں ہینری سمتھ فوج لے کے اس توں لدھیانہ آزاد کرواؤن آیا تاں اس نے آپ فوج دی اگوائی نہیں کیتی۔ دوجا اوہ قبضہ کرن مگروں اتھے ہی ٹکیا رہا تے اگّ ودھ کے ہور ایکشن کر کے انگریزاں نوں کڈھن دی کوشش نہیں کیتی۔

بھاویں لدھیانہ نوں انگریزاں نے آزاد کروا لیا سی پر ایہہ جت اوہناں دی اپنی طاقت کارن نہیں سی ہوئی بلکہ رنجودھ سنگھ دی بے سمجھی کارن ہوئی سی۔ لدھیانہ واپس لین مگروں وی انگریز افسر بری طرحاں گھبرائے تے بوخلائے پئے سن۔ ہور تاں ہور گورنر جنرل تے کمانڈر-ان-چیف وی بری طرحاں ‘کمب راے سن’ تے اوہناں نے ہن پنجاب جتن دی تھاں ‘پچھم’ (لنڈن واپسی) ول ویکھنا شروع کر دتا سی۔۔.۔لال سنگھ تے تیز سنگھ وی بری طرحاں گھبرا گئے سن۔ گلاب سنگھ ڈوگرا نے وی محسوس کرنا شروع کر دتا سی کہ خالصہ فوجاں سچمچ اک ہؤآ (بے حدّ طاقتور) ہن۔

گلاب سنگھ ڈوگرا دا لاہور پجنا

ادھر انگریزاں نال بنی پلان مطابق گلاب سنگھ ڈوگرا 27 جنوری 1846 نوں لاہور پہنچ گیا اتے سرکار دی کمانڈ سنبھال لئی، پر اوہ اجے وی بری طرحاں ڈریا ہویا سی۔ اس نوں سکھ فوجاں توں بہت ڈر لگ رہا سی۔ ٹھیک اسے ویلے لدھیانے تے انگریزاں دے مڑ قابض ہون دی خبر پجی۔ گلاب سنگھ نے اپنا ہتھ اپر رکھن واسطے سکھ فوجاں نوں ہاراں حاصل کرن دیاں جھڑکاں ماریاں اتے کیہا کہ اوہناں نوں ایڈے وڈے تے تاکور گوانڈھی نال کاہلی تے غصے وچ پننا نہیں سی لینا چاہیدا۔ گلاب سنگھ نے کاہلی وچ انگریزاں نال ‘سمجھوتے’ دی گل بات وی شروع کر لئی۔ پر دراصل گورنر جنرل اس تے خوش نہیں سی۔ اوہ اینی چھیتی سمجھوتہ نہیں سی چاہندا بلکہ اوہ تاں پنجاب تے قبضہ کرنا چاہندا سی۔ (کننگھم، صفحہ 278)। گورنر جنرل نے گلاب سنگھ نوں پیغام بھیجیا کہ اوہ لاہور وچ سکھاں (دراصل گلاب سنگھ) دی حکومت نوں منظور کرن واسطے راضی اے بشرطے کہ سکھ فوج توڑ دتی جاوے۔ پر گلاب سنگھ نے اس واسطے اپنی مجبوری ظاہر کیتی تے کیہا کہ اوہ سکھ فوجاں توں ڈردا اے۔ کننگھم دا خیال اے کہ دراصل گلاب سنگھ خدغرضی کر کے ایہہ کہہ رہا سی۔ (کننگھم، صفحہ 279)।

سبھراؤں دی لڑائی

اس حالت وچ انگریز مصلے نوں لٹکاؤنا وی نہیں سن چاہندے۔ اس کر کے اوہناں دا غداراں (گلاب سنگھ، تیجا سنگھ تے لال سنگھ) نال ایہہ سمجھوتہ ہویا کہ لڑائی کروا کے انگریز فوج نوں سکھ فوجاں تے حاوی کیتا جاوے اتے پھر ہاری ہوئی سکھ فوج نوں لاہور دربار ولوں تیاگ دتا جاوے۔ اس توں مگروں لاہور دا رستہ انگریزاں واسطے کھلھا چھڈّ دتا جاوے۔ کننگھم کہندا اے کہ “سازشاں بھرے اتے اس شرم ناک غداری دے ماحول وچ سبھراؤں دی لڑائی لڑی گئی۔” (کننگھم، صفحہ 279)। (ایہہ راز کھولن کر کے کننگھم نوں نوکری توں کڈھ دتا گیا سی)۔ مرے کہندا اے کہ ایہو جہی (غداری والی) لڑائی دی مثال پرانے جاں اجوکی تواریخ وچ کتے وی نہیں ملدی (ڈاکٹر: گنڈا سنگھ، پرائیویٹ کارسپونڈینس رلیٹنگ ٹو اینگلو-سکھ وارز، صفحہ 98)।

ہن رنجیت سنگھ دے راج دا خاتمہ اتے نال ہی سکھاں دی تباہی دا آغاز ہو چکا سی۔ گلاب سنگھ تاں انگریزاں نال ادوں توں ہی تعلق بنا چکا سی جد انگریزاں نے افغانستان وچ اپنیاں فوجاں بھیجیاں سن۔ انگریز تاں اس نوں جلال آباد دا علاقہ دین واسطے وی تیار سن پر اس نے ڈردے نے ادوں ایہہ قبول نہ کیتا (کننگھم، صفحہ 223-24)। اس جنگ دی آخری لڑائی 10 فروری 1846 دے دن سبھراؤں وچ لڑی گئی۔ ہن تیجا سنگھ اتے لال سنگھ نے دوبارا پلاننگ بنائی جس ہیٹھ ایہہ یقینی بنایا گیا کہ انگریز فوجاں پھر جت جان اتے اوہناں دے لاہور پجن دا رستہ صاف ہو جاوے۔

کلکتہ رویؤ مطابق غدار لال سنگھ براہمن نے تاں کیپٹن نکولسن نوں سبھراؤں دے حملے دی پوری پلان لکھتی روپ وچ بھیجی ہوئی سی۔ نکولسن کول ایہہ پلان 7 فروری 1846 دے دن پج چکی سی (کلکتہ ریویؤ، جون 1849, صفحہ 549)।

سبھراؤں دی لڑائی وچ وی سکھاں دا ہتھ اپر سی۔ انگریزی فوجاں دے تن حملے بری طرحاں ناکام راے سن تے انگریز مار کھا کے پچھے ہٹے سن۔ اوہناں اتے موڑواں حملہ کر کے اوہناں نوں ختم کرن دی بجائ، جیتو سکھ فوجاں دا کمانڈر-ان-چیفنڈر (تیجا سنگھ) میدان چھڈّ کے بھجّ گیا تے جاندا ہویا دریا ستلج تے بنیا بیڑیاں دا بنیا ہویا پل وی توڑ گیا اس نے اس دی اطلاع انگریزی فوج نوں وی کر دتی۔ اس تے انگریزی فوج نے سکھاں تے نواں حملہ کر دتا۔

جرنیلاں توں سکھنی سکھ فوج شام سنگھ اٹاریوالا دی اگوائی ہیٹھ ڈٹ کے لڑی، پر اخیر بہتے سکھ شہید ہو گئے۔ آگوُ-ہین سکھ فوجی گھبرا کے پچھے ول دوڑے تے پل ٹٹیا ہون کر کے اوہناں وچوں بہت سارے دریا وچ ڈب کے مر گئے۔ اس توں علاوہ گلاب سنگھ ڈوگرے اتے تیجا سنگھ نے ستلج دے کنڈھے تے 10 توپاں رکھیاں ہوئیاں سن جنہاں نال واپس آؤندے سکھ فوجی غدار آکھ کے گولیاں نال اڈا دتے گئے۔ شام سنگھ اٹاریوالا اتے اس دے ساتھی آخری ساہاں تک لڑدے راے۔ شام سنگھ نوں عقیدت پیش کردا ہویا دشمن فوج دا جرنیل کننگھم لکھدا اے کہ لال سنگھ تے تیجا سنگھ دی غداری دے باو جود شام سنگھ گرو گوبند سنگھ دے سچے پتر وانگ جوجھیا تے شہید ہویا (کننگھم، صفحہ 281, 2005 دی ایڈیشن)۔ کننگھم شام سنگھ نوں 284 صفے تے پھیر جذبات بھری عقیدت پیش کردا ہویا لکھدا اے کہ “غدار لال سنگھ اپنیاں فوجاں دا تازہ حملہ کرواؤن دی بجائ، پہلے حملے ویلے ہی دوڑ گیا تے جاندی واری اک کشتی ڈوب گیا (تاں جو فوجاں واپس نہ مڑ سکن)۔ پر مہان شام سنگھ (اٹاریوالا) نوں اپنا پرن یاد سی۔ اس نے چٹے بستر پائے ہوئے سن تے اوہ اپنا سر تلی تے رکھ کے اپنے ساتھیاں سنے جوجھ رہا سی تے وار وار اپنے ساتھیاں نوں ہلاّ-شیری دے کے لڑائی کر رہا سی۔ اوہ ادوں تک لڑدا گیا جد تک شہید نہ ہو گیا۔” گرفن لکھدا اے کہ شام سنگھ نوں ستّ گولیاں لگیاں تے اوہ شہید ہو گیا تے اس دے نال ہی اس دے 50 جامباز ساتھی وی جو صرف تلواراں نال جوجھے سن۔ (گرفن، رنجیت سنگھ، صفے 63-64)।

اس لڑائی وچ انگریزاں دے 320 فوجی مرے تے 2083 زخمی ہوئے سن۔ دوجے پاسے 8000 سکھ فوجی وی مارے گئے۔ لارڈ گفّ مارے جان والے سکھاں دی گنتی 12 توں 15 ہزار دے وچکار دسدا اے۔

انگریزاں نے ستلج پار کیتا

سبھراؤں دی ‘جت’ مگروں انگریزاں نوں لاہور جاندی سڑک تے روکن والا کوئی نہیں سی۔ لاہور دربار دا وزیراعظم غدار سی، فوجاں دا جرنیل غدار سی تے ایہناں تناں غداراں گلاب سنگھ ڈوگرا، براہمن لال سنگھ تے براہمن تیجا سنگھ دا لاہور دربار تے قبضہ سی۔ سو، 12 فروری 1846 دے دن انگریزی فوج نے ستلج دریا پار کیتا اتے بناں کسے مقابلے دے قصور دے قلعے تے قبضہ کر لیا۔ قصور دے مکھی پٹھان آگوُ انگریزاں نوں ‘جی آیاں’ کہن واسطے اکٹھے ہو کے اوہناں نوں ملے تے اوہناں دی سیوا کیتی۔ دو دن بعد لاہور دربار دا ڈیپوٹیشن گلاب سنگھ ڈوگرا دی اگوائی ہیٹھ گل بات کرن واسطے نذرانے لے کے پیش ہو گیا۔ ہن انگریزاں نے ہور بے عزتی کرن واسطے ایہناں نوں ملن توں نانہہ کر دتی تے کیہا کہ مہاراجہ دلیپ سنگھ اتے باقی سکھ راجے تے جگیردار آپ آؤن اتے گورنر جنرل اگے پیش ہون۔ ہیو ککّ لکھدا اے کہ 18 فروری 1846 دے دن دلیپ سنگھ تے ہور درباری گورنر جنرل اگے پیش ہوئے۔ اس موقعے تے اوہناں (سکھاں) نوں ذرا وی ادب-عزت نہ دتی گئی تے تھوڑھے چر مگروں ہی چلے جان واسطے آکھ دتا گیا۔ میٹنگ وچ صرف عہدنامے دیاں شرطاں سنا کے اس تے دستخط کرن واسطے آکھیا گیا۔ (ہیو ککّ، صفحہ 106, سیتا رام کوہلی، صفحہ 117)।

دراصل گورنر جنرل سکھاں نوں صرف ٹھٹھّ ہی نہیں سی کرنا چاہندا بلکہ اوہناں وچ اگوں واسطے دہشت وی پیدا کرنا چاہندا سی تے ہن اوہ ستلج دی تھاں تے بیاس دریا نوں رنجیت سنگھ دی حد بناؤنا چاہندا سی تے انج ہی پہاڑ ولوں وی سکھاں دا راہ روکنا چاہندا سی

غداراں نوں انعام

ہن غداراں نوں اینام دین بارے وچاراں ہوئیاں۔ انگریزاں نے پنجاب توں باقی سارے پہاڑی علاقے کھوہن واسطے جموں-کشمیر گلاب سنگھ نوں دین دا فیصلہ کر لیا۔ اس دا اک ہور کارن ایہہ سی کہ غدار لال سنگھ انگریزاں دی مدد کرن دا اینام لینا چاہندا سی۔ پر اس واسطے مصلیٰ ایہہ سی کہ جے گلاب سنگھ لاہور وچ وزیر وجوں رہندا تاں لال سنگھ دی تکت گھٹ جانی سی (کننگھم، صفحہ 287)। اس کر کے دوہاں نوں خوش کرن واسطے اک نوں جموں-کشمیر دا آزاد ملک (دریا بیاس دے اپر دے پہاڑاں توں سندھ تک دا علاقہ) اتے دوجے نوں لاہور دی عملی/اصلی حکومت دتی جا رہی سی کیونکہ اجے پنجاب وچ پرائیم منسٹر انگریزاں نے نہیں بناؤنا سی تے مہاراجہ دلیپ سنگھ (دراصل رانی جنداں) نے بناؤنا سی۔ انگریز جاندے سن کہ غداریاں دے باو جود لال سنگھ رانی جنداں دا سبھ توں وڈا اعتباری سی تے رانی نے اس نوں ہی پرائیم منسٹر بناؤنا سی۔ ایہہ سی رانی دی بے سمجھی تے اس دا چاپلوس غداراں لال سنگھ اتے گلاب سنگھ تے اننھا بھروسہ۔

اس ویلے امرتسر وچ 20 ہزار تے لاہور وچ 15 ہزار سکھ فوج حاضر سی۔ اس کر کے انگریزاں نے پنجاب تے اک دم قبضہ نہ کرن دا فیصلہ کیتا۔ (ہیو ککّ، صفحہ 106, سیتا رام کوہلی، صفحہ 118)। پر اک وڈی انگریز فوج مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں اگے لا کے لاہور پجی اتے میانمیر چھاونی وچ ڈیرہ لا لیا۔

جرنیل ہیو ککّ لکھدا اے کہ جدوں انگریز فوج لاہور ’چوں لنگھ رہی سی تاں سکھ اوہناں نوں ویکھ کے کچیچیاں وٹّ راے سن پر ہندو تے مسلماناں نوں کوئی افسوس نہیں سی ہو رہا۔ (ہیو ککّ، د سکھ وارز، صفحہ 106)।

انگریزی فوج دے کمانڈر نے حکم جاری کیتا کہ ساریاں سکھ فوجاں چھاؤنی ’چوں نکل جان اتے راوی دریا پار کر کے شاہدرا چلیاں جان۔ کسے سکھ فوجی نوں لکھتی پرمٹ توں بناں شہر وچ وڑن دی اجازت نہیں سی۔ لاہور شہر اتے چھاؤنی تے ہن انگریزاں دا مکمل قبضہ سی۔

لاہور دا معاہدہ

9 مارچ 1846 نوں لاہور دربار اتے انگریزاں وچکار 16 نقطیاں دے اک عہدنامے تے دستخط ہوئے۔ 11 مارچ نوں اس وچ ہور وادھا کیتا گیا۔ مگروں 16 مارچ 11846 نوں گلاب سنگھ ڈوگرے نال اک ہور عہدنامہ ہویا۔ ایہناں تناں (9, 11 تے 16 مارچ دے) عہدنامیاں ہیٹھ:

1. . جالندھر دوآب (ستلج تے بیاس دریا وچکارلا علاقہ) انگریزاں نوں جنگ دے خرچے وجوں دے دتا گیا۔
2. . لاہور دربار نوں ڈیڑھ کروڑ روپے جنگ دا ہرجانہ وی پایا گیا۔

اس رقم دی ادائیگی واسطے لاہور دربار دے خزانے وچ پوری رقم نہیں سی اس کر کے ایہہ رقم ادا کرن واسطے گلاب سنگھ ڈوگرے نے 68 لکھ روپے وچ کشمیر دا صوبہ 'خرید' لیا۔ ایہہ چرچہ سی کہ گلاب سنگھ نے ایہہ رقم اپنے کول پئے رانی چند کور دے خزانے اتے اتے لاہور دربار چوں چوری کیتے ہور پیسیاں وچوں ادا کیتی سی۔ پر کننگھم دا کہنا اے کہ ایہہ رقم کدے وی ادا نہیں سی کیتی گئی (کننگھم، صفحہ 288) دراصل کشمیر تاں گلاب سنگھ نوں غداری دے اینام وجوں دتا گیا سی۔ اس کول اس دولت توں علاوہ چند کور اتے لاہور دربار دے اک کروڑ توں ودھ روپے تے ہور خزانہ وی موجود سی جو اس دی نجی دولت بن گیا سی۔

1. . لاہور دربار صرف 25 بٹالیئن پیدل فوج تے 12 ہزار گھوڑسوار رکھ سکیگا۔
2. . انگریزاں ولوں قبضے وچ لئیاں گئیاں توپاں توں علاوہ اوہ 36 توپاں جہڑیاں انگریزاں دے خلاف ورتیاں جان واسطے سبھراؤں لجائیاں گئیاں سن، ہن انگریزاں دیاں ہو جانگیاں۔
3. . انگریز فوجاں لاہور دربار دے علاقے وچوں جدوں چاہن لنگھ سکنگیاں۔
4. . لاہور دربار کسے یورپین نوں انگریزاں دی منظوری بناں نوکری تے نہیں رکھیگا۔
5. . انگریزاں اتے لاہور دربار وچ “چنگا ماحول قایم کرن” (دراصل غداری) دے اینام وجوں گلاب سنگھ نوں جموں وچ خدمختیاری دتی جاوے گی۔
6. . انگریزی فوج اک سال واسطے لاہور وچ رہیگی تے اس دا خرچہ لاہور دربار دیویگا۔ اس وچ ایہناں 8 توں علاوہ 8 ہور نائہم نقطے وی سن۔

16 نقطیاں والے اس عہدنامے تے انگریزاں ولوں فریڈرک کری، ہینری لارینس تے رابرٹ منٹگمری؛ اتے سکھاں ولوں بھائی رام سنگھ، لال سنگھ، تیجا سنگھ، چتر سنگھ اٹاریوالا، رنجودھ سنگھ مجیٹھیا، دیوان دینا ناتھ، فقیر نور الدین دے دستخط سن۔ (پورا عہدنامہ ویکھو: کننگھم، صفحہ 371-74)।

اس مگروں گورنر جنرل اتے انگریزی فوجاں دا کمانڈر-ان-چیف 20 ہزار انگریزی فوج سنے لاہور وچ رہے تے سکھ فوج توڑن دی نگرانی کردے رہے۔ کننگھم لکھدا اے کہ نوکریوں کڈھے گئے فوجیاں وچ نہ تاں ہارے ہوئے باغیاں والی الونڈی سی تے نہ ہی تنخواہدار سپاہیاں والی گستاخی تے بے گانگی۔ سگوں اوہناں وچ جیتوآں والی مردانگی دا نور دسدا سی اتے اوہناں دیاں گلاں وچ کمال دی چڑھدی کلا دا احساس

اس عہدنامے مگروں کہن نوں تاں لاہور تے دلیپ سنگھ دا راج سی؛ اس کول فوج تے قلعہ وی سن؛ پر دراصل اتھے انگریزاں دی حکومت سی کیونکہ دلیپ سنگھ دا پرائیم منسٹر لال سنگھ اتے فوجاں دا مکھی تیجا سنگھ انگریزاں دے زرخرید غلام سن۔

ایہناں لڑائیاں وچ تن وڈے غداراں (گلاب سنگھ، تیجا سنگھ تے لال سنگھ) نے انگریزاں واسطے ہی سارا کجھ کیتا سی۔ گلاب سنگھ جموں کشمیر دا راجا بن گیا سی۔ پر تیجا سنگھ تے لال سنگھ نوں اجیہی کوئی ریاست نہیں سی ملی۔ لال سنگھ اس کارن اوکھا سی تے اس نے گلاب سنگھ نوں راج دتے جان دے راہ وچ رکاوٹ بنن دی کوشش وی کیتی۔ نتیجے وجوں اس نوں پنجاب چوں جلاوطن ہو کے ڈیہرادون جانا پیا۔ تیجے غدار تیجا سنگھ نوں سکھ فوجاں دا کمانڈر-ان-چیف (صرف ناں دا ہی) رہن دتا گیا۔ رانی جنداں نوں نابالغ مہاراجہ دلیپ سنگھ دی ریجینٹ بنا دتا گیا۔

غداراں دا پچھوکڑ

ایہہ گل بڑی اہم اے کہ رنجیت سنگھ نے اپنی حکومت دی بہتی طاقت ڈوگریاں اتے مصرعہ براہمناں نوں سونپی ہوئی سی اتے سکھاں، مسلماناں اتے پنجابی ہندواں (کھتریاں) کول مساں چار-کر عہدے سن۔ رنجیت سنگھ دے مرن پچھوں انگریزاں نال مل کے غداری کرن والے صرف ڈوگرے (گلاب سنگھ) اتے برراہمن (لال سنگھ تے تیجا سنگھ) سن۔ کسے وی درباری سکھ نے انگریزاں نال سازباز نہیں کیتی سی۔ ہور تاں ہور مسلمان تے پنجابی ہندواں وچوں وی کوئی وی انگریزاں دا ایجنٹ نہیں سی بنیا۔ غداری کرن دا ‘شرف’ صرف ڈوگریاں اتے براہمناں نوں حاصل سی۔ اننج تواریخ وچ براہمن وزیراں ولوں بادشاہاں نال غداری کرن جاں سازشاں کرن دیاں بے حساب مثالاں موجود ہن (چانکی توں شروع ہو کے لال سنگھ، تیجا سنگھ تک ہی نہیں ہور بہت سارے کیس اجیہے ہن)۔

بھیرووال دا معاہدہ

لال سنگھ نوں ڈیہرادون جلاوطن کرن مگروں انگریزاں نے کوئی نواں پرائیم منسٹر نہ بنن دتا تے اس دے تھاں اک “کوسل آف ریجینسی” قایم کر دتی۔ اس کونسل وچ غدار تیجا سنگھ، دیوان دینا ناتھ، فقیر نور-اد-دین تے شیر سنگھ اٹاریوالا شامل سن۔ مگروں اس وچ ایہہ چار ہور میمبر پائے گئے: عطر سنگھ کالیانوالا، شمشیر سنگھ سندھاوالیا، رنجودھ سنگھ مجیٹھیا تے بھائی ندھان سنگھ۔ اس کونسل تے مکھ کنٹرول انگریز ریزیڈینٹ ہینری لارنس دا سی۔ (مارچ مگروں 1848 وچ لارنس دی تھاں فریڈرک کری آ گیا سی)۔

16 دسمبر 1846 دے دن انگریزاں نے اس کونسل کولوں ‘عرض’ کروا کے اک نویں عہدنامے تے دستخط کروا لئے۔ اس مطابق رانی جنداں نوں ریجینٹ دے عہدے توں ہٹا کے ڈیڈھ لکھ روپے سلانہ دی پینشن دے دتی گئی۔ ہینری لارنس ہن لاہور سرکار دا ریجینٹ بن گیا۔ اس عہدنامے مطابق دلیپ سنگھ دے 16 سال دا ہون تک انگریزاں دا کنٹرول رہنا سی۔ دلیپ سنگھ اس ویلے ساڈھے اٹھ سال دا ہو چکا سی اتے اس نے 4 ستمبر 1854 نوں 16 سال دا ہونا سی۔ ادوں تک انگریز ریزڈینٹ نے ہی سبھ کجھ ہونا سی۔ ہن انگریزاں نے پنجاب نوں ہڑپن واسطے آخری تیاریاں شروع کر دتیاں۔

رانی جند کور نوں قید کرنا

لاہور دی اصل طاقت اپنے ہتھ وچ لین مگروں انگریزاں نے پنجاب تے پوری طرحاں قبضہ کرن دے پلان ہیٹھ، سبھ توں پہلا وار رانی جنداں تے کرن دی ترکیب بناؤنی شروع کیتی ۔ فریڈرک کری چاہندا سی کہ رانی نوں لاہور چوں باہر بھیجیا جاوے کیونکہ اک اوہی سی جہڑی انگریزاں دے راہ دا روڑا سی۔ لوک اس دی عزت وی کردے سن تے اس دا کیہا وی مندے سن۔ پر گورنر جنرل اس دے حق وچ نہیں سی کہ اس نوں اس دے نابالغ پتر توں وکھرا کر دتا جاوے، کیوں کہ اس کاروائی نال سکھاں وچ روس فیل جان دا ڈر سی۔ (لارڈ ڈلہوزی دی کری نوں چٹھی، 16 دسمبر 1846)।

انہیں دنیں اک ہور گھٹنا واپر گئی۔ فروری 1847 وچ لاہور دربار دے اک وفادار بھائی پریما سنگھ نے پلان بنائی کہ غدار تیجا سنگھ تے انگریز ریزیڈینٹ نوں، انہیں دنی شالیمار باغ وچ ہون والے اک سماگم وچ، قتل کر کے مہاراجہ دلیپ سنگھ نوں اغوا کر کے، انگریزاں نوں کڈھن واسطے مہم چلائی جائے۔ پر انجام ہون توں پہلاں ہی اس پلان دی سوہ انگریزاں نوں مل گئی۔ بھائی پریما سنگھ تے اس دے ساتھیاں نوں گرفتار کر لیا گیا۔ اس سازش نوں ادھار بنا کے رانی تے وی مقدمہ چلاؤن دی لسٹ گئی۔ انگریزاں دا الزام سی کہ بھائی پریما سنگھ نوں بھائی مہاراج سنگھ (نورنگابادی) اتے رانی دی حمایت حاصل سی۔ پر مہارانی خلاف کوئی ثبوت نہیں سی، سوائے اس دے کہ اس دا منشی بوٹا سنگھ (جو مگروں سنگھ سبھا لہر دا آگوُ بنیا سی) بھائی پریما سنگھ نوں دو وار ملیا سی۔ انگریز ریزیڈینٹ دی رانی جنداں تے کیس چلاؤن دی سفارش نوں گورنر جنرل نے ردّ کر دتا کیونکہ بوٹا سنگھ والا ثبوت کمزور-جہیور گل سی جو لوکاں نوں ہضم نہیں ہونی سی۔ (ہینری لارنس دی ایلیئٹ نوں چٹھی، ستمبر 1847)।

اس مگروں 7 اگست 1847 دے دن ریزیڈیٹ نے انگریزاں دے مددگاراں، پر لاہور دربار دے غداراں، دے اعزاز وچ اک سماگم رکھیا۔ اس سماگم وچ غدار تیجا سنگھ نوں راجا دا تلک لایا جانا سی۔ بال مہاراجہ دلیپ سنگھ نے این موقعے تے ہتھ پچھے کر کے تلک لاؤن توں نانہہ کر دتی۔ اس تے انگریزاں نے اک پجاری کولوں تلک لوا دتا۔ لارڈ ہارڈنگ نے اس دا ذمہ دار رانی نوں ٹھہراؤندیاں کیہا کہ اوہ اپنے دشمناں دے اعزاز توں اوکھی سی اسے کر کے اس نے منڈے (دلیپ سنگھ) نوں اجیہا کرنوں روکیا سی۔ حالانکہ دلیپ سنگھ نے کیسر وچ انگل پا وی دتی سی پر (رانی دے اشارہ کرن تے) اس نے ہتھ پچھے کر لئے تے کرسی تے ڈھوء لا کے بیٹھ گیا۔ اس گھٹنا مگروں رانی دے پنج وفادار سیوادار (منگلا، جیون سنگھ، ہیرا سنگھ، امیر بخش تے ہردیال) نوں نوکری توں کڈھ کے لاہور توں باہر بھیج دتا گیا۔ رانی نوں وی قلعے دیاں دیواراں دے اندر محدود کر دتا گیا۔ اس نوں اپنی مرضی دے لوکاں نال ملنوں وی روک دتا گیا۔ اس توں کجھ دن مگروں، 19 اگست 1847 نوں، اس نوں لاہور توں شیخوپورا بھیج دتا گیا۔ اس دی پینشن وی ڈیڈھ لکھ توں گھٹا کے صرف 48 ہزار روپے (تیجا حصہ توں وی گھٹ) کر دتی گئی۔

(رانی جنداں نال ایتھے ہی بس نہیں کیتی گئی۔ مئی 1848 وچ اس نوں پنجاب توں ہندوستان وچ بھیج دتا گیا۔ اس نوں شیخوپورا توں بنارس لجایا گیا۔ 15 مئی 1848 دا دن اس دا پنجاب وچ آخری دن سی۔ اس دی پینشن، جو پہلاں ڈیڈھ لکھ توں 48 ہزار کر دتی گئی سی، ہن اوہ ہور گھٹا کے صرف 12 ہزار سالانہ کر دتی گئی۔ اعوان بیلّ رانی دی اس بے عزتی بارے کہندا اے کہ ‘اس طرحاں اک بادشاہ دی ماں، اک دوست دی بیواہ، نوں ختم کر دین دی سازش ہیٹھ، اس نوں دو انگریز افسراں تے اک مسلمان چیف دی سپردگی وچ جلاوطن کر دتا گیا۔’ (اعوان بیلّ، انیکسیشن آف د پنجاب اینڈ مہاراجہ دلیپ سنگھ، صفحہ 18)। رانی جنداں دی ہور بے عزتی کرن واسطے اک دن 14 جولائی 1848 نوں اس دے سارے کپڑے اتروا کے اس دی جامہ-تلاشی لئی گئی۔ اس دے 50 لکھ روپے دے گہنے اتے دو لکھ نقد روپے ضبط کر لئے گئے۔ ایہو جہیاں حرکتاں دی تاں کابل دے بادشاہ دوست محمد خان نے وی نندا کیتی)۔ (اعوان بیلّ، صفحہ 10)।