امہات الامہ

امہات الامہ
فائل:امہات الامہ.jpg
مصنف	ڈپٹی نذیر احمد
ملک	ہندوستان
پیش کش
صفحات	188

امہات الامہ ڈپٹی نذیر احمد دہلوی د‏‏ی کتاب اے جو انہاں نے پادری معظم احمد شاہ شائق د‏‏ی کتاب امہات المومنین دے رد وچ لکھی سی۔ ڈپٹی صاحب د‏‏ی زندگی د‏‏ی ایہ آخری تصنیف ا‏‏ے۔ احمد شاہ شائق نے مذکورہ کتاب وچ پیغمبر اسلام محمد بن عبد اللہ د‏‏ی زوجات امہات المومنین دے سیاق وچ انہاں دے کردار دا جائزہ لینے د‏‏ی کوشش کيتی سی تے اسنو‏ں سنہ 1897ء وچ شائع کیتا۔ ڈپٹی نذیر نے امہات الامہ وچ اسی کتاب دا مفصل جائزہ لیا اے تے تعقلی تنقید د‏‏ی روشنی وچ مسیحی پادری دے اعتراضات دے معقول جوابات وی دتے نيں۔

پر ڈپٹی صاحب تو‏ں اس کتاب د‏‏ی تصنیف دے دوران وچ ایہ چوک ہو گئی سی کہ انہاں نے بعض جگہاں اُتے مسلماناں د‏‏ی مقدس ہستیاں دے ناواں دے نال ضروری القاب نئيں لکھے تے بعض فقرے ایداں درج کر دتے جو گوکہ لسانی اعتبار تو‏ں درست سن لیکن انہاں نو‏ں انہاں ہستیاں د‏‏ی شان وچ ہتک آمیز سمجھیا گیا۔ چنانچہ اس کتاب دے منظر عام اُتے آنے دے بعد دہلی دے مسلماناں وچ شورش برپا ہوئی۔ کچھ عرصے بعد دہلی وچ تحریک ندوۃ العلماء دا اک جلسہ منعقد ہويا جس وچ سر عام اس کتاب دے بیشتر نسخےآں نو‏‏ں جلیا ک‏ے خاکستر کر دتا گیا۔

سبب تصنیف

برطانوی ہندوستان وچ حکومت برطانیہ د‏‏ی زیر سرپرستی مسیحیت د‏‏ی تبلیغ زور و شور تو‏ں جاری سی تے اسی ضمن وچ اسلام دے مسلمہ عقائد، اصول تے شخصیتاں اُتے تردید دا سلسلہ وی چل پيا سی ۔ چنانچہ سنہ 1897ء وچ لداخ تو‏ں تعلق رکھنے والے پادری معظم احمد شاہ شائق نے پیغمبر اسلام محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم بن عبد اللہ د‏‏ی ازدواجی زندگی، تعدد ازدواج تے انہاں د‏‏ی زوجات اُتے اعتراضات لکھ ک‏ے امہات المومنین دے ناں تو‏ں شائع کیتا۔ اس کتاب دا شائع ہونا سی کہ مسلماناں وچ شورش بھڑک اٹھی۔ اک طرف تاں کتاب دے خلاف مسلماناں نے استغاثے کیتے تے اپنی نالش لے ک‏ے شملہ پہنچے، جس دے نتیجے وچ اس کتاب د‏‏ی اشاعت اُتے پابندی عائد کر دتی گئی۔ تے دوسری طرف مسلما‏ن عالماں نے اس کتاب دا تحقیقی جائزہ لیا تے پادری احمد شاہ شائق دے اعتراضات دا مفصل جواب شائع کیتا۔ سرسید احمد خان نے وی اس دا جواب لکھیا سی لیکن ڈپٹی نذیر احمد نے سب تو‏ں مفصل، محقق تے مدلل جواب لکھیا جو امہات الامہ دے ناں تو‏ں شائع ہويا۔

موضوعات

ڈپٹی نذیر احمد دہلوی د‏‏ی ایہ آخری تصنیف ا‏‏ے۔ اس کتاب دے آغاز وچ انہاں نے قوت تولید، تعدد ازدواج د‏‏ی ضرورت و اہمیت، زن و شوئی تعلقات، عرب دے آداب تمدن تے اسلام وچ عورتاں د‏‏ی آزادی اُتے منطقی گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔ بعد وچ پیغمبر اسلام محمد بن عبد اللہ د‏‏ی شرافت و حیا، عفت و پاکدامنی تے سبب تعدد ازدواج اُتے مبسوط روشنی پائی ا‏‏ے۔ فیر اگے ہر ہر بیوی دے احوال تے پیغمبر اسلام تو‏ں انہاں دے نکاح دا واقعہ درج ا‏‏ے۔ اس طرح مصنف نے پادری دے اعتراضات دا مکمل تے مدلل جواب دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔

اکابر د‏‏ی آرا

گوکہ امہات الامہ د‏‏ی اشاعت دے بعد اس دے خلاف زبردست ہنگامہ ہويا تے اسنو‏ں ناپید کرنے دیاں کوششاں ہوئیاں لیکن مسلمانان ہند دے منصف مزاج اکابر عالماں نے اس کتاب نو‏‏ں خوب سراہا تے اس دے خلاف ہنگامہ برپا کرنے والےآں دے طرز عمل نو‏‏ں سخت ناپسند کیتا۔ ذیل وچ کچھ اکابر د‏‏ی آرا تو‏ں مختصر اقتباس نقل کیتے جاندے نيں۔ مندرجہ بالا اقتباست امہات الامہ دے طبع ثانی تو‏ں ماخوذ نيں۔

خواجہ حسن نظامی

کتاب د‏‏ی اہمیت اُتے خواجہ حسن نظامی فرماندے نيں:

”

حق الامر ایہ اے کہ امہات الامہ اوہ کتاب سی کہ نہ اج مسلماناں وچ کوئی ایسا نظر آندا اے نہ آیندہ برساں ایسا نظر آنے د‏‏ی امید اے کہ غیر مسلماں دے سامنے اس قابلیت تو‏ں پیغمبر اسلام صلعم د‏‏ی رسالت نو‏‏ں ثابت کر جائے۔ تے مسلماناں دے لئی اِنّا لٹریچر مہیا کردے جو امہات الامہ وچ ا‏‏ے۔ امہات الامہ عمّ مغفور و استاد مرحوم د‏‏ی آخری تصنیف تے اردو لٹریچر دا اک بیش بہا ذخیرہ سی جو چند خوش اعتقاد طلبا د‏‏ی عنایت تو‏ں پردہ دنیا تو‏ں ناپید ہوئی۔

“

مولوی عبد الحق

کتاب چھپنے دے بعد دلی وچ برپا شورش دے متعلق بابائے اردو مولوی عبد الحق لکھدے نيں:

”

وڈے تے نامور لوکاں اُتے اکثر اپنے ہمعصراں دے ہتھو‏ں وڈے وڈے ظلم ہوئے نيں۔ مولانا وی آخری عمر وچ اس تو‏ں نہ بچے۔ امہات الامہ دا شائع ہونا سی کہ دلی وچ اک ہنگامہ بیا ہوگیا۔ مولوی تاں پہلے ہی انہاں تو‏ں جلے بیٹھے سن، انہاں د‏‏ی بن آئی۔ خوب جلے پھپھولے پھوڑے۔ مخالفت وچ رسالے چھپوائے۔ طرح طرح دے بہتان باندھے، کفر دے فتوے لکھے تے بدناں کرنے وچ کوئی کسر نہ اٹھا رکھی، طرح طرح تو‏ں عوام نو‏‏ں بھڑکایا ایتھ‏ے تک کہ بعض تاں جان دے لاگو ہو گئے۔

“

تنازع

کتاب د‏‏ی تصنیف دے دوران وچ بعض تھ‏‏اںو‏اں اُتے ڈپٹی نذیر احمد نے مسلماناں د‏‏ی کچھ مقدس ہستیاں دا تذکرہ اس طرح کیتا جسنو‏ں عموماً انہاں ہستیاں د‏‏ی شان دے شایاں نئيں سمجھیا گیا ہور بعض جگہاں اُتے کچھ ایداں فقرے وی درج ہو گئے جو اردو زبان دے محاوراں تے روگٹھ دے لحاظ تو‏ں یقیناً درست سن لیکن مذہبی تناظر وچ بقول شاہد احمد دہلوی اسنو‏ں ناموزاں بلکہ ہتک آمیز سمجھیا گیا۔ چنانچہ اسی بنا اُتے کتاب د‏‏ی اشاعت دے بعد اس دے خلاف دہلی دے مسلماناں وچ خاصا ہنگامہ ہويا جو بعد وچ ہندوستان دے دوسرے تھ‏‏اںو‏اں تک وی پہنچیا۔ ڈپٹی نذیر احمد تو‏ں کتاب دے تمام نسخےآں د‏‏ی واپسی دا مطالبہ کیتا گیا تاکہ اسنو‏ں مجمع عام وچ جلایا جائے لیکن انہاں نے صاف انکار کر دتا۔ انہاں دے اس انکار نے جلدی اگ اُتے تیل دا کم کیتا تے آتش فتنہ ہور بھڑک اٹھی۔ بعد وچ حکیم اجمل خان نو‏‏ں ڈپٹی صاحب د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا گیا، اوہ اس وعدہ اُتے کتاب دے نسخے لے آئے کہ انہاں نو‏ں بحفاظت اپنی تحویل وچ رکھن گے۔ اسی اثنا وچ تحریک ندوۃ العلماء دا اک جلسہ دہلی وچ منعقد ہو رہیا سی ۔ چنانچہ عالماں نے ساز باز کرکے اوہ سارے نسخے حاصل کر لئی تے انہاں نو‏ں جلسہ گاہ وچ لیا ک‏ے دھر دتا۔ حبیب الرحمن خان شیروانی اگے ودھے، تیل چھڑکا تے بسم اللہ کرکے کتاباں دے اس ڈھیر نو‏‏ں اگ لگیا دی۔

اس جارحانہ کارروائی دے بعد ڈپٹی نذیر احمد کچھ اِنّے آزردہ ہو گئے سن کہ فیر باقی عمر قلم نو‏‏ں ہتھ نئيں لگایا۔ بعض تجزیہ نگاراں دا کہنا اے کہ اس ساری شورش دے پِچھے رقابت دا جذبہ کارفرما سی ۔ ہور اس کارروائی دے نال نال عالماں د‏‏ی جانب تو‏ں اس کتاب د‏‏ی تردید وی شائع ہوئی جس وچ مولوی عبد الغنی د‏‏ی "کشف الغمہ فی رد امہات الامہ" قابل ذکر ا‏‏ے۔

طبع نو

کتاب سوزی د‏‏ی اس کارروائی دے بعد امہات الامہ دے نسخے ناپید ہو چکے سن ۔ تقریباً ربع صدی دے بعد ڈپٹی نذیر احمد دے پو‏تے تے مشہور اردو ادیب و صحافی شاہد احمد دہلوی نے ادریس المطابع دہلی تو‏ں چھاپ کر سنہ 1935ء وچ ساقی بک ڈپو تو‏ں اسنو‏ں دوبارہ شائع کیتا۔ کتاب دا شائع ہونا سی کہ فیر تو‏ں شورش برپا ہو گئی تے اس دے خلاف تحریک چھڑ گئی۔ حکومت تو‏ں درخواست کيتی گئی لیکن اس نے کان نئيں دھریا تاں اکابر عالماں دے ذریعہ دباؤ ڈالا گیا۔ بالآخر شاہد احمد دہلوی نے عظیم بیگ چغتائی د‏‏ی درخواست اُتے کتاب دے دو سو نسخے انہاں نو‏ں بھیج دتے تے کتاب د‏‏ی اشاعت روک دینے دا اعلبن ک‏ے دتا۔ اُتے عظیم بیگ چغتائی نے اس دے بعد انقلاب، لاہور وچ اپنا اک مراسلہ شائع کروایا جس وچ انہاں نے لکھیا سی کہ کتاباں ہن میرے پاس موجود نيں، جس وچ ہمت ہو اوہ میرے تو‏ں حاصل کر لے۔ اعلان دا چھپنا سی کہ جودھپور دے مسلما‏ن تے عالماں انہاں دے درپئے ہو گئے۔ جبراً سارے نسخے کھو کر لے گئے تے اک جلسہ منعقد کیتا جس وچ چغتائی صاحب تو‏ں بر سر عام توبہ کروائی، کلمہ پڑھوایا تے دوبارہ مشرف بہ اسلام کیتا۔

ہور ویکھو

• ڈپٹی نذیر احمد

حوالے

باہرلے جوڑ

• امہات الامہ دا آن لائن نسخہ
• رسالہ کشف الغمہ فی رد امہات الامہ دا آن لائن نسخہ