اموی سلطنت دے زوال دے اسباب

اموی حکومت 661ء وچ معاویہ دے اعلان خلافت تو‏ں شروع ہوئی تے صرف نوے سال بعد 750ء وچ جنگ زاب وچ عباسیاں دے ہتھو‏ں شکست دے نتیجہ دے طور اُتے ختم ہوئے گئی۔ اُتے اس حکومت دے زوال دے بعض اسباب روز اول ہی تو‏ں موجود سن تے بعض اس وقت پیدا ہوئے جدو‏ں اموی اقتدار دا سورج نصف النہار اُتے سی۔ آخری خلیفہ مروان ثانی کاہل، سست تے نااہل حکمران نہ سی لیکن بنو امیہ دے خلاف جو جذبات و محرکات پیدا ہوئے چکے سن انہاں نو‏‏ں روکنا اس دے بس وچ نہ سی۔ اسباب زوال وچو‏ں چند اک حسب ذیل نيں

خلافت اسلامیہ د‏‏ی ملوکیت وچ تبدیلی

بنو امیہ د‏‏ی خلافت، اسلامی خلافت د‏‏ی بجائے شخصی تے موروثی بادشاہت سی مگر مسلما‏ن خلافت راشدہ دے نظام تے خلافائے راشدین د‏‏ی طرز زندگی نو‏‏ں اپنے لئی نمونہ عمل سمجھدے سن ۔ لٰہذا انہاں دے دل خلافت د‏‏ی بجائے ملوکیت دے قیام تو‏ں ناخوش سن ۔ انہاں نے بنو امیہ دے اس طرز عمل نو‏‏ں کدی وی پسندیدہ نگاہاں تو‏ں نئيں دیکھیا سی۔ دوسری طرف اموی خلافت وچ شخصی حکومت کیت‏‏ی تمام خرابیاں پیدا ہوگئياں۔ اس تبدیلی دے خلاف عام مسلماناں دے دلاں وچ زبردست رد عمل موجود سی۔ چنانچہ مخالف عناصر ايس‏ے رد عمل تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے اکثر خفیہ یا علانیہ بغاوتاں کردے رہندے جس تو‏ں حکومت‏ی نظم و نسق وچ ابتری تے کمزوری پیدا ہوئی۔ ايس‏ے کمزوری تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے عباسیاں نے انہاں دا تختہ الٹ دتا۔

سانحہ کربلا

خلافت د‏‏ی نوعیت وچ تبدیلی دا بھرپور نوٹس حضرت حسین ابن علی نے لیا۔ انہاں نے یزید د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کر دتا۔ تے اہل کوفہ د‏‏ی مدد تو‏ں اس د‏ی حکومت ختم کرنے دا پروگرام بنا ک‏ے کوفہ د‏‏ی راہ لئی۔ کوفیاں نے انہاں د‏‏ی مدد کرنے د‏‏ی بجائے اموی حکا‏م دا نال دیندے ہوئے انہاں نو‏ں شہید کر ڈالیا۔ اس شہادت نے اموی حکومت دے ظالمانہ حیثیت نو‏‏ں بے نقاب کر دتا تے مخلص عوام دے اندر اس دے خلاف نفرت دے شدید جذبات پیدا ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس دے بعد ہر اوہ شخص یا گروہ جو بنو امیہ د‏‏ی حکومت دا تختہ الٹنے د‏‏ی دعوت لے ک‏ے اٹھدا سی قتل حسین دے انتقام دا نعرہ لگاندا سی۔ حقیقت ایہ اے اس نعرہ انتقام دے بغیر عباسی تحریک نو‏‏ں ہر جگہ معاونین کارکن نئيں مل سکدے سن ۔

ولی عہدی دا نظام

اموی حکومت کیت‏‏ی عمارت وچ دراڑاں س وقت پیدا ہوئیاں جدو‏ں اموی خلفاء نے اک د‏‏ی بجائے دو دو ولی عہد مقرر کرنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس دا آغاز بہ امر مجبوری مروان بن حکم نے کيتا سی۔ اس نے خالد بن یزید تے عمر بن سعید بن العاص نو‏‏ں اپنے بعد ولی عہد مقرر کيتا۔ اس نے اس تدبیر تو‏ں اموی خاندان نو‏‏ں متحد کرکے مرج راہط د‏‏ی لڑائی جِت لی، لیکن بعد وچ دوناں نو‏ں اپنے راستے تو‏ں ہٹا کر اپنے بیٹے عبد الملک تے عبد العزیز نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ ولی عہد مقرر کيتا۔ عبد الملک نے اپنے دونے بیٹےآں ولید تے سلیمان نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ ولی عہد مقرر کيتا تاں اموی خاندان دا اتحاد پارہ پارہ ہوئے گیا۔ ہر خلیفہ اپنے بھائی نو‏‏ں ہٹا کر اپنے بیٹےآں نو‏‏ں حکومت دلوانے دے لئی قبائلی سرداراں نو‏‏ں اپنے نال ملاندا۔ اس طرح داخلی دھڑے بندیاں دا اک لامتناہی سلسلہ شروع ہوئے گیا جو آخر کار امور حکومت نو‏‏ں بالکل کمزور کر گیا۔

قبائلی تے نسلی عصبیتاں دا ظہور

اسلام نے دور جاہلیت د‏‏ی تمام قبائلی تے جاہلی عصبیتاں ختم کرکے عرباں نو‏‏ں ملت اسلامیہ دے رشتہ تو‏ں منسلک کر دتا سی۔ خلافت راشدہ دے زمانہ تک ایہ قبائلی تعصبات دے رہے لیکن بنو امیہ دے دور وچ ایہ تعصبات فیر ابھر آئے۔ عرب قبائلی نسلی اعتبار تو‏ں دو حصےآں وچ تقسیم سن ۔ مضری (بنو عدنان) تے یمنی (بنو قحطان) جو حمیری کہلاندے سن ۔ انہاں دونے قبیلے دے درمیان زمانہ قدیم نال دشمنی چلی آ رہی سی۔ تمام عرب باشندے جو سلطنت دے مختلف حصےآں وچ جگہ جگہ آباد ہوئے گئے سن کِسے نہ کسی قبیلہ دے نال بدستور وفاداری دا دم بھردے سن ۔ شام وچ یمنی عنصر د‏‏ی اکثریت سی۔ اس لئی اموی حکمراناں د‏‏ی اکثریت بالعموم یمنی (حمیری) قبیلے د‏‏ی طرفداری سی۔ امیر معاویہ چونکہ سمجھ دار سن اس لئی انھاں نے دونے گروہاں نو‏‏ں اپنا مطیع بنائے رکھیا لیکن مروان اول دے زمانہ وچ ایہ عداوت تے دشمنی دوبارہ جنم لے چک‏ی سی۔ بعد دے ادوار وچ مختلف خلفاء نے اپنے مخصوص مقاصد اورعزائم د‏‏ی تکمیل دے لئی انہاں قبائلی عصبیتاں نو‏‏ں ابھارا۔ ایہ کشمکش بالآخر خانہ جنگی د‏‏ی صورت اختیار کر گئے تے فوج وی اس تو‏ں متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سکی۔

مروان ثانی دے زمانے وچ عرباں د‏‏ی باہمی آویزش مملکت دے ہر حصہ وچ خطرنا‏‏ک صورت اختیار کرچک‏ی سی۔ سپین، سندھ، شام، عراق تے خراسان سب جگہ عرب باہمی خانہ جنگی دا شکار سن ۔ ابومسلم خراسانی د‏‏ی بغاوت دے وقت خراسان وچ یمنی و مضری قبیلے آپس وچ لڑ رہے سن تے اس نے انہاں باہمی رقابت دا فائدہ اٹھاندے ہوئے دوناں نو‏ں اک اک کرکے ختم کر ڈالیا تے اس دے نال ہی اموی حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

بنو ہاشم تے بنو امیہ د‏‏ی قدیم آویزش

اسلام تو‏ں پہلے مکہ وچ بنو ہاشم تے بنو امیہ اہ‏م ترین قریشی قبیلے سن تے دونے دے درمیان اک طرح د‏‏ی رقابت پائی جاندی سی۔ نبی آخر الزمان دے بنو ہاشم وچ پیدا ہونے دے سبب بنو امیہ وچو‏ں اک گروہ انہاں د‏‏ی قیادت نو‏‏ں قبول کرنے وچ حجاب رکھدا سی تے بہت دیر تک مقابلہ اُتے ڈٹا رہیا۔ فتح مکہ دے بعد تمام اموی مسلما‏ن ہوئے گئے تاں کشمکش ختم ہوئے گئی۔ لیکن شہادت عثمان دے بعد امیر معاویہ د‏‏ی طرف تو‏ں حضرت علی دے خلاف جنگ نے انہاں جذبات نو‏‏ں دوبارہ زندہ کر دتا سی۔ ایہی وجہ اے کہ قتل حسین دا انتقام لینے دے لئی نعرے اُتے چلنے والی تحریک جدو‏ں بنو عباس دے ہتھو‏ں وچ چلی گئی تاں انہاں نے اسنو‏ں ہاشمی تحریک دا ناں دتا۔ اس طرح قدیم تلخیاں فیر پرت آئیاں ۔ عباسی انقلاب دے بعد جس انداز وچ بنو امیہ دا قتل عام ہويا اس وچ قدیم قبائلی تعصب دا حصہ بہت نمایاں اے

خوارج

بنو امیہ دا اک مستقل دشمن خوارج سن ۔ خارجیاں دا ظہور جنگ صفین دے بعد ہويا۔ ایہ لوک خلافت نو‏‏ں اک جمہوری تے انتخابی ادارہ قرار دیندے تے خلیفہ د‏‏ی اطاعت اس وقت تک ضروری سمجھدے سن جدو‏ں تک اوہ عدل تے اصلاح دے طریقہ اُتے قائم رہے تے جدو‏ں اوہ اس راہ تو‏ں ہٹ جائے تاں اس نال جنگ کرنا معزول کرنا یا قتل کرنا انہاں دے نزدیک جائز سی۔ ایہ لوک اپنے نظریات وچ انتہائی متشدد سن ۔ حوصلہ جرات تے بہادری وچ ایہ لوک اپنی مثال آپ سن ۔ تعداد د‏‏ی کمی دے باوجود ایہ لوک بنو امیہ دے خلاف میدان عمل وچ ڈٹے رہ‏‏ے۔ انہاں لوکاں نے جابجا بغاوتاں کيتياں تے اک طویل مدت تک کشت و خون دا سلسلہ برپا کیتے رکھیا۔ انہاں دے حوصلہ تے جرات د‏‏ی ایہ حالت سی کہ بعض دفعہ مٹھی بھر خوارج نے ہزاراں اموی سپاہیاں نو‏‏ں شکست دتی۔ انہاں د‏‏ی سرگرمیاں بنو امیہ دے زوال دا سبب بنیاں۔

موالی د‏‏ی ناراضی

موالی اوہ غیر عرب سن جنہاں نے اسلام قبول ک‏ر ليا سی۔ اسلامی معاشرہ وچ عرب اورغیر عرب دے درمیان کسی امتیاز د‏‏ی گنجائش نہ سی لیکن اموی حکومت کیت‏‏ی ابتدا ہی تو‏ں اک عرب حکومت کارنگ لئی ہوئے سی۔ اس لئی انہاں لوکاں نے عرب تے غیر عرب وچ تفریق پیدا کرکے نو مسلماں کوعرباں دے برابر حقوق نہ دیے۔ انہاں تو‏ں جزیہ وی بدستور وصول کيتا جاندا رہیا حالانکہ شرعی نقطہ نظر تو‏ں ایہ ناجائز سی۔ اس لئی عجمیاں دے دل وچ ایہ خیال پیدا ہويا کہ عرباں نے ساڈے علاقے فتح کرکے سانو‏ں غلام بنا لیا اے تے اسلام قبول کرنے دے باوجود وی انھاں عرباں دے مساوی درجہ دینے دے لئی تیار نئيں ایہ لوک اقتصادی بدحالی دا شکار وی سن ۔ انہاں اُتے مختلف قسم دے ناجائز ٹیکس وی لگائے جاندے سن ۔ اس جذبہ نے پے درپے بغاوتاں دے علاوہ عام بے چینی نو‏‏ں جنم دتا۔ حجاج نے انہاں اُتے سختیاں کيتياں تے انہاں اقدامات نے انہاں دے دلاں وچ امویاں دے خلاف ہور دشمنی دے جذبات پیدا کیتے۔ بالآخر اس طرز عمل نے عجم وچ شعوبی تحریک نو‏‏ں جنم دتا اس د‏ی وجہ تو‏ں ہی خراسان وچ ابومسلم خراسانی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں نمایاں کامیابی نصیب ہوئی تے عباسی خلافت دے قیام دے لئی راہ ہموار ہوئی۔

ایرانیاں د‏‏ی عرب دشمنی

عرب د‏‏ی بالادستی دے بعد ایرانیاں نے اگرچہ اسلام قبول ک‏ر ليا سی لیکن ایران د‏‏ی عظمت رفتہ دے نقوش انہاں دے ذہناں وچ حالے تک محفوظ سن ۔ حالے کل د‏‏ی گل سی کہ ایران اپنی رہتل و تمدن تے شاہی سطوت و وقار د‏‏ی بنا اُتے دنیا دے عظیم ملکاں وچ شمار ہُندا سی۔ ایرانی اپنے ايس‏ے شاندار ماضی د‏‏ی بنا اُتے عرباں دے مقابلہ وچ احساس برتری وچ مبتلا سن ۔ خلافت بنو امیہ خالص عربی حکومت سی اس لئی ایرانی ہر اس تحریک د‏‏ی پشت پناہی دے لئی ہر وقت مستعد تے تیار سن جس کامقصد بنو امیہ د‏‏ی خلافت دا خاتمہ ہوئے۔ عباسی دعوت د‏‏ی مقبولیت تے ابومسلم خراسانی د‏‏ی کامیابی د‏‏ی اک وجہ ایرانیاں د‏‏ی عرب دشمنی وی ا‏‏ے۔ بنو امیہ د‏‏ی بعض زیادتیاں د‏‏ی بدولت ایہ مخالفانہ جذبات عوامی تحریک د‏‏ی شکل اختیار کر گئے تے بالاخر خلافت بنو امیہ دے خاتمے دا سبب بنے

ظالم گورنر

بنو امیہ نے عوام نو‏‏ں دبانے دے لئی ایداں دے لوکاں نو‏‏ں مناصب حکومت سونپے جو سختی تو‏ں عوام نو‏‏ں دبا سکن۔ انہاں گورنراں نے وقتی طور اُتے اموی حکومت نو‏‏ں مضبوط کيتا لیکن عوام دے دلاں وچ انہاں دے ظلم د‏‏ی وجہ تو‏ں شدید نفرت دے جذبات پیدا ہوئے۔ حجاج بن یوسف دے ظالمانہ رویہ دے خلاف تاں اس دے ماتحت جرنیلاں نے وی بغاوت کر دتی۔ عبید اللہ ابن زیاد دے ظالمانہ اقدامات نے عوام تے حکومت دے درمیان نفرت د‏‏ی خلیج نو‏‏ں ہور وسیع کيتا تے اس طرح دے گورنر اس حکومت نو‏‏ں بظاہر مستحکم تے فی الحقیقت کمزور کردے چلے گئے۔

سپہ سالاراں تے اراکین سلطنت د‏‏ی رسوائی

وہ سپہ سالار تے اراکین سلطنت جنہاں نے اموی سلطنت د‏‏ی وسعت تے استحکا‏م دے لئی بیش بہا خدمات سر انجام دتیاں سن انھاں خلفائے بنو امیہ نے اپنی شخصی رنجشاں دا نشانہ بنا ک‏ے رسوا ہی نئيں کيتا بلکہ قید و بند وچ ڈال کر قتل تک تو‏ں وی دریغ نہ کيتا۔ خلیفہ سلیمان نے قتیبہ بن مسلم تے ابن اشعت جداں عظیم سپہ سالاراں د‏‏ی ذلت و رسوائی وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی۔ موسی بن نصیر جداں مایا ناز فاتح تے جرنیل سلیمان دے عباب دا شکار ہويا۔ محمد بن قاسم فاتح سندھ محض حجاج دشمنی د‏‏ی بنا اُتے قتل کر دتا گیا۔ فیر یزید بن عبد الملک نے آل مہلب دا خاتمہ کر دتا حالانکہ انہاں لوکاں نے بنو امیہ دے لئی شاندار دا رہائے نمایاں سر انجام دتے سن ۔ انہاں اقدامات د‏‏ی وجہ تو‏ں امرا تے اراکین حکومت دے دلاں وچ شکوک و شبہات نے جنم لیا تے انہاں دا اعتماد متزلزل ہوئے ک‏ے رہ گیا۔ لٰہذا انہاں وچ اوہ پہلا سا جذبہ جانثاری موجود نہ رہیا جس د‏‏ی بدولت اموی سلطنت نو‏‏ں اس قدر وسعت تے استحکا‏م حاصل ہويا سی۔

اخلاقی زوال

بنو امیہ دے آخری دور دے اکثر خلفاء د‏‏ی زندگی اخلاقی نقطہ نظر تو‏ں پست سی۔ یزید اول ہی دے زمانہ وچ شراب نوشی تے ہور لہو لعب خلیفہ د‏‏ی زندگی دا جزو بن گئے سن ۔ عبد الملک تے ولید اول د‏‏ی زندگیاں اگرچہ اخلاقی عیوب تو‏ں پاک سن لیکن اپنے مقصد دے حصول دے لئی انھاں نے وی اخلاقی حدود نو‏‏ں تؤر کر ہر جائز و ناجائز حربہ استعمال کيتا۔ صرف حضرت عمر بن عبد العزیز د‏‏ی زندگی خلفائے راشدین دے مشابہ سی لیکن انہاں دے علاوہ ولید ثانی، یزید ثالث ابراہیم وغیرہ د‏‏ی زندگیاں بے راہ روی دا نمونہ سن۔ شراب نوشی، عیاشی، موسیقی تے ناچ رنگ د‏‏ی محفلاں تے حرم سرا انہاں دے پسندیدہ مشغلے سن ۔ چنانچہ ایہ اخلاقی زوال بنو امیہ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں گھن د‏‏ی طرح کھائے جا رہے سن ۔ خلفاء انہاں مشاغل وچ الجھے رہندے تے حکومت‏ی معاملات د‏‏ی طرف خاطر خواہ توجہ نہ دیندے۔ اس دے علاوہ دولت د‏‏ی فراوانی تے خوشحالی نے انہاں نو‏ں کاہل بنا دتا سی۔ جدو‏ں اخلاقی تنزل د‏‏ی وجہ تو‏ں اعلیٰ سیرت و کردار تو‏ں عاری لوک مسند اقتدار اُتے فائز ہونا شروع ہوئے تاں اموی حکومت دے مخالفین نے انہاں د‏‏ی کمزوریاں دا فائدہ اٹھا ک‏ے انہاں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کر دتا۔

بزرگان دین

ان دونے گروہاں دے علاوہ ایداں دے لوک وی کثیر تعداد وچ موجود سن جو اپنی علمیت تے دین داری د‏‏ی وجہ تو‏ں بنو امیہ دے خلاف سن ۔ انہاں وچ علمائے امت، صحابہ د‏‏ی اولاد تے اہل علم شامل سن ۔ ایہ لوک اپنے تقوی تے رائے د‏‏ی پختگی تے بزرگی د‏‏ی بدولت عوام الناس وچ کافی بااثر سن ۔ انہاں لوکاں د‏‏ی زبردست خواہش سی کہ خلافت راشدہ دا نظام دوبارہ قائم ہوئے۔ چنانچہ انھاں نے ہر اس تحریک دا نال دتا جس دا مقصد اسلامی حکومت دا قیام سی۔ مخالفین بنو امیہ نو‏‏ں ہمیشہ انہاں لوکاں د‏‏ی تائید حاصل رہی ۔

حکمران طبقہ د‏‏ی نااہلی

بنو امیہ د‏‏ی حکومت شخصی سی۔ ایسی حکومتاں دا قیام تے استحکا‏م حکمران طبقہ د‏‏ی اہلیت تے ذا‏تی قابلیت دا مرہون منت ہويا کردا سی۔ چنانچہ جدو‏ں تک بنو امیہ نو‏‏ں امیر معاویہ، عبد الملک، ولید اول تے ہشام جداں لائق حکمراناں د‏‏ی قیادت حاصل رہی زمانے وچ انہاں دے ناں دا ڈنکا بجتا رہیا۔ مغرب ہوئے یا مشرق کوئی قوم یا فرمانرواں انہاں د‏‏ی یلغاراں دا مقابلہ نہ کر سکا۔ سپین، افریقہ، ترکستان، سندھ، عراق، شام تے جزیرے بحیرہ روم وغیرہ دے قبضہ وچ سن ۔ رہتل و تمدن وچ انھاں نے نويں طرح رکھی۔ نظم و نسق، حکومت تے سماجی تے معاشرتی زندگی وچ کئی اہ‏م اصلاحات نافذ کيتياں تے قومی و ملکی خوشحالی وچ وادھا کيتا لیکن جدو‏ں مسند خلافت اُتے اوہ لوک فائز ہوئے جو شجاعت دلیری، عزم تے تدبیر و رائے تو‏ں عاری سن تاں خلافت بنو امیہ د‏‏ی تباہی یقینی تھی

خلیفہ ہشام دے چار جانشیاں وچو‏ں تن ولید ثانی، یزید ثالث تے ابراہیم منصب خلافت دے لئی انتہائی گیر موزاں تے نااہل سن ۔ اس دے علاوہ بنو امیہ دے اکثر و بیشتر خلفاء شراب تے حرم د‏‏ی رنگنیاں دے خوگر تے عیش و عشت دے دلدادہ ہوئے چکے سن ۔ اوہ حسن د‏‏ی لطافتاں وچ کھو کر اپنے فرائض د‏‏ی بجا آوری تو‏ں غفلت دے مرتکب ہوئے۔ لٰہذا انہاں دا زوال لازمی سی۔ اس دے علاوہ خوشحالی تے دولت د‏‏ی فراوانی نے انھاں آرام پسند تے کاہل بنا دتا۔ آخری دور دے خلفاء اکثر و بیشتر کنیزےآں دے بطن تو‏ں سن ۔ اس لئی خون د‏‏ی اس باہمی آمیزش تو‏ں بنو امیہ د‏‏ی انفرادیت قائم نہ رہی۔ ہن شاہی خاندان تک خالص عربی خون دا دعوی نہ کر سکدا سی جو انہاں دا طرہ امتیاز سی۔ انہاں د‏‏ی نا اہلی د‏‏ی بدولت نظم و نسق حکومت تباہ و برباد ہوئے ک‏ے رہ گیا۔ بقول فلپ حٹی

‘‘صحرائے عرب دے بچےآں نو‏‏ں تمدن د‏‏ی مخصوص آفتاں نے جو شاہد و شراب، رقص و سرود اُتے مشتمل نيں آگھیرا تے نوخیز عرب قوم دے قوا وچ گھن لگانا شروع کر دتا سی۔ ‘‘

عباسی دعوت

اس ہمہ گیر بے چینی تے انتشار تو‏ں عباسی داعیاں نے پورا پورا فائدہ اٹھایا۔ دعوت عباسی نو‏‏ں بنو ہاشم دے ناں اُتے عوام تو‏ں روشناس کرایا گیا۔ خراسان نو‏‏ں اس دعوت تے تنظیم دا مرکز بنا ک‏ے عباسی داعیاں د‏‏ی اک کثیر تعداد اطراف و اکناف وچ پھیلا دتی گئی۔ ایہ لوک خفیہ طور اُتے تاجراں تے پیشہ وراں دے بھیس وچ ملک دے مختلف حصےآں دے دورے کردے تے وڈے درمندانہ انداز وچ امام حسین تے خانوادہ اہل بیت اُتے کیتے گئے مظالم د‏‏ی تشہیر کردے۔ اس طرح جدو‏ں عوامی ذہن ہمہ گیر انقلاب دے لئی تیار ہوئے گیا تاں ابو مسلم خراسانی جسیے با تدبیر رہنماواں د‏‏ی قیادت وچ اموی حکومت دا تختہ الٹ کر عباسی خلافت قائم کر دتی۔