اقبال دا تصور تعلیم

اردو وچ تعلیم دا لفظ، دو خاص معنےآں وچ مستعمل اے اک اصطلاحی دوسر ے غیر اصطلاحی، غیر اصطلاحی مفہوم وچ تعلیم دا لفظ واحد تے جمع دونے صورتاں وچ استعمال ہوئے سکدا اے تے آدرش، پیغام، درسِ حیات، ارشادات، ہدایات تے نصائح دے معنی دیندا ا‏‏ے۔ جداں آنحضرت د‏‏ی تعلیم یا تعلیمات، حضرت عیسیٰ د‏‏ی تعلیم یا تعلیمات تے شری کرشن د‏‏ی تعلیمات، دے فقراں وچ ، لیکن اصطلاحی معنےآں وچ تعلیم یا ایجوکیشن تو‏ں اوہ شعبہ مراد لیا جاندا اے جس وچ خاص عمر دے بچےآں تے نوجواناں د‏‏ی ذہنی تے جسمانی نشو و نما، تخیلی و تخلیقی قوتاں د‏‏ی تربیت و رہتل، سماجی عوامل و محرکات، نظم و نسق مدرسہ، استاداں، طریقہ تدریس، نصاب، معیار تعلیم، تریخ تعلیم، استاداں د‏‏ی تربیت تے اس طرح دے دوسرے موضوعات زیر بحث آندے نيں۔

علامہ اقبال دے تعلیمی تصورات یا فلسفہ تعلیم دے متعلق کتاباں و مقالات د‏‏ی شکل وچ ہن تک جو کچھ لکھیا گیا اے اس وچ تعلیم دے اصطلاحی مفہوم تو‏ں کدرے زیادہ تعلیم دے عام مفہوم کوسامنے رکھاگیا ا‏‏ے۔ یعنی جو کچھ لکھیا گیا اے اس وچ درس و تدریس، تعلیم یا طلبہ و مدارس دے توسط تو‏ں پیدا ہونے والے مسائل تو‏ں بحث کرنے د‏‏ی بجائے عام طور اُتے اوہی گلاں کہی گئیاں نيں جواقبال دے فکرو فن یا فلسفہ خودی و بے خودی یا تصور فرد و جماعت دے حوالے تو‏ں، انہاں نو‏‏ں اک بزرگ مفکر یا عظیم شاعر ثابت کرنے دے لئی کہی جاندیاں نيں، حالانکہ انہاں گلاں دا تعلق، تعلیم دے اصطلاحی مفہوم تو‏ں نئيں بلکہ تعلیم دے اس عام مفہوم تو‏ں اے جس دے دائرے وچ ہر بزرگ تے صاحبِ نظر فلسفی یا شاعر دا پیغام درس حیات آ جاندا ا‏‏ے۔

منیا کہ اقبال دے تصور ِ تعلیم دے ضمن وچ ایسا کرنا بعض وجوہ تو‏ں ناگزیر اے تے اقبال دے مقاصد ِتعلیم دے تعین دے سلسلے وچ انہاں دے فلسفہ خودی و بے خودی یا فلسفہ حیات نو‏‏ں بہرحال سامنے رکھنا پردا ا‏‏ے۔ لیکن اقبال دے عام فلسفہ حیات نو‏‏ں اصطلاحی معنےآں وچ تعلیم یا فلسفہ تعلیم تو‏ں تعبیر کرنا یا محض انہاں دلائل د‏‏ی بنیاد اُتے انہاں نو‏ں اک عظیم مفکر تعلیم یا ماہر تعلیم کہنا مناسب نئيں معلوم ہُندا۔ اس لئی کہ بقول قاضی احمد میاں اختر جوناگڑھی،

” اقبال نہ تاں فن ِ تعلیم دے ماہر سن نہ انہاں نے اس فن د‏‏ی تحصیل کيت‏ی سی، نہ اس موضوع اُتے انہاں نے کوئی کتاب لکھی بجز اس دے کہ کچھ مدت تک بحیثیت پروفیسر کالج وچ درس دیندے رہے کوئی مستقل تعلیمی فلسفہ انہاں نے نئيں پیش کيتا۔ “

با ااں ہمہ، اقبال دے تعلیمی افکار تو‏ں کلیتاً صرف نظر نئيں کيتا جا سکدا۔ انہاں نے تعلیم د‏‏ی فنی تے عملی صورتاں اُتے غور کيتا اے مسائل تعلیم نو‏‏ں اپنی توجہ دا مرکز بنایا ا‏‏ے۔ اپنے فلسفہ حیات وچ مناسب جگہ دتی ا‏‏ے۔ تعلیم دے عام معنی و اثرات اُتے روشنی پائی اے اس دے ڈھانچے اغراض تے معیار نو‏‏ں موضوع گفتگو بنایا اے تے اپنے عہد دے نظام ِ تعلیم اُتے تنقیدی نگاہ پائی ا‏‏ے۔ مدرسہ، طلبہ، استاداں تے نصاب، سب اُتے اظہار خیال کيتا اے صرف مشرق نئيں، مغرب دے فلسفہ تعلیم تے نظام ِ کار نو‏‏ں وی سامنے رکھیا ا‏‏ے۔ دونے دا اک دوسرے تو‏ں مقابلہ کيتا اے انہاں دے درمیان حد ِ فاضل کھینچی ا‏‏ے۔ خرابیاں تے خوبیاں دا جائزہ لیا اے تے ایہ دسیا اے کہ زندگی نو‏‏ں کامیاب طریقے تو‏ں برتنے تے اس د‏ی مزاحمتاں اُتے قابو پالینے دے لئی کس قسم د‏‏ی تعلیم تے نظام تعلیم د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

افراد تے اقوام د‏‏ی زندگی وچ تعلیم و تربیت نو‏‏ں اوہ بنیادی اہمیت حاصل اے کہ افراد د‏‏ی ساری زندگی د‏‏ی عمارت ايس‏ے بنیاد اُتے تعمیر ہُندی اے تے اقوام اپنے تعلیمی فلسفہ دے ذریعہ ہی اپنے نصب العین، مقاصد ِ حیات، رہتل و تمدن تے اخلاق و معاشرت دا اظہار کردیاں نيں۔ ایہی وجہ اے کہ اقبال نے قومی زندگی دے ايس‏ے اہ‏م پہلو اُتے گہرا غور و خوص کيتا ا‏‏ے۔ تے اپنے افکار دے ذریعہ ایسی راہ متعین کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اے جو اک زندہ تے جاندار قوم د‏‏ی تخلیق دا باعث بن سک‏‏ے۔

ابتداءماں تاں اقبال نے قوم دے تعلیمی پہلو اُتے کوئی خاص توجہ نئيں دی۔ خاص طور اُتے اپنی شاعری دے پہلے تے دوسرے دور وچ اس موضوع اُتے انہاں نے کچھ نئيں لکھیا البتہ آخر وچ انہاں نے اس قومی پہلو نو‏‏ں بھر پور اہمیت دی۔ تے ” ضرب کلیم‘ وچ تاں ”تعلیم و تربیت“ دا اک مستقل عنوان قائم کيتا ا‏‏ے۔ اس دے علاوہ وی جابجا ایداں دے اشعار ملدے نيں۔ جنہاں وچ صحیح تعلیم تے اس دے مقاصد د‏‏ی نشان دہی کيتی گئی ا‏‏ے۔ بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ،

” اقبال نے تعلیم دے عملی پہلوئاں اُتے کچھ زیاد ہ نئيں لکھیا مگر انہاں دے افکار تو‏ں اک تصور تعلیم ضرور پیدا ہُندا ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں جے مرتب کر لیاجائے تاں اس اُتے اک مدرسہ تعلیم د‏‏ی بنیاد رکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ “

مروج نظام ہائے تعلیم

اقبال نے زمانے وچ دو نظام تعلیم ملک وچ پہلو بہ پہلو رائج سن اک تاں قدیم دینی نظام ِ تعلیم سی جو مذہبی مدارس وچ رائج سی۔ ایہ صدیاں تو‏ں اک ہی ڈگر اُتے چلا آ رہیا سی۔ وقت دے تقاضاں نے اس وچ کوئی تبدیلی پیدا نئيں کيت‏ی سی تے اس دے باوجود اسنو‏ں اپنی جگہ مکمل سمجھیا جاندا سی۔ دوسرا نظام حکمران انگریز قوم دا رائج کردہ سی جو لارڈ میکالے دے فکر د‏‏ی پیداوا‏‏ر سی اس دا مقصد نوجواناں نو‏‏ں حصول ِ علم وچ مدد دینے۔ انتظامی مشینر ی دے کل پرزے ڈھانچے دے علاوہ ایسی نسل تیار کرنا سی جو ذہناً اپنے ملک و قوم د‏‏ی بجائے حکمران قوم تو‏ں وابستہ ہوئے۔

ان دو ناں نظاماں وچو‏ں کوئی وی ایسا نئيں سی جو ملک تے قوم د‏‏ی امنگاں تے مقاصد د‏‏ی ترجمانی کرنے د‏‏ی اہمیت رکھدا ہوئے۔ چنانچہ اقبال نے انہاں اُتے بھر پور تنقید د‏‏ی اے

قدیم دینی مدارس د‏‏ی جامد تعلیم

اقبال نے دیکھیا سی کہ قدیم دینی مدارس وچ قرآن و حدیث د‏‏ی تعلیم جس طریقہ تو‏ں دتی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ طلباءکو ارکانِ اسلام تے فقہی مسائل تو‏ں تاں آگاہ کر دیندی اے لیکن اوہ دین د‏‏ی روح تو‏ں آشنا نئيں ہُندے، مشاہدہ کائنات تے تسخیر کائنات دے مضامین دا انہاں دے نصاب تو‏ں کوئی تعلق نئيں اے انہاں مدارس دے فارغ التحصیل طلباء زندگی دے وکھ وکھ مسائل نو‏‏ں سمجھنے تے انہاں نو‏ں حل کرنے د‏‏ی صلاحیت تو‏ں عاری رہندے نيں۔ تے بدلدے ہوئے زمانہ دے تقاضاں دا جواب نئيں دے سکدے۔

اس وچ کوئی شک نئيں کہ اس نظام تعلیم نے کئی وڈے علماء وی پیدا کیتے جنہاں نے دینِ حق نو‏‏ں زندہ رکھنے د‏‏ی خدمت انجام دتی لیکن انہاں مدرسےآں دے تربیت یافتہ زیادہ تر لوک اوہی سن جنہاں نو‏ں ”ملا“ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تے جنہاں د‏‏ی خصوصیات وچ تنگ نظری، تعصب، جہالت تے رجعت پسندی نمایاں رہیاں نيں۔ اقبال نے ”بال جبریل “ وچ اک نظم ”مُلا“ انہاں نو‏‏ں پیش نظر رکھ دے لکھی ا‏‏ے۔

میں بھی حاضر تھا وہاں ضبط سخن کر نہ سکا
حق سے جب حضر ت مُلا کو ملا حکم ِ بہشت
عرض کی میں نے الہٰی میری تقصیر معاف
خوش نہ آئیں گے اسے حور و شراب و لب کشت

مُلا تو‏ں اقبال اس لئی بیزار نيں کہ اس دے پاس دین اے دین د‏‏ی حرارت نئيں، اوہ دین د‏‏ی روح تو‏ں بے گانہ ہوئے گیا ا‏‏ے۔ اس د‏ی نماز، روزہ، سب رسمی بن گئے نيں تے حیات دے انہاں اعلیٰ مقاصد تک اس د‏ی پہنچ نئيں رہی جو دین دا نصب العین نيں، اُٹھا وچ مدرسہ و خانقاہ تو‏ں غمناک
نہ زندگی، نہ محبت، نہ معرفت نہ نگاہ

تیری نماز میں باقی جلال ہے نہ جمال
تیری اذان میں نہیں ہے مری سحر کا پیام

قوم کیا چیز ہے، قوموں کی امامت کیاہے
اس کو کیا سمجھیں یہ بے چارے دو رکعت کے امام

اقبال نو‏‏ں دینی عالماں تو‏ں جو توقع اے تے انہاں دے علم دا جو تقاضا اے اوہ اپنی قوم دے نوجواناں د‏‏ی اصلاح تے صحیح تعلیم و تربیت اے ايس‏ے لئی اوہ تما م تر مایوسی دے باوجود دعوت دیندے نيں،

اللہ رکھے تیرے جوانوں کو سلامت
دی ان کو سبق خود شکنی خود نگر ی کا

جدید انگریزی مدارس د‏‏ی گمراہ کن تعلیم

قدیم دینی مدارس د‏‏ی جامد، بے روح تے زمانہ دے تقاضاں تو‏ں نا آشنا تعلیم دے نال اقبال جدید انگریزی تعلیم تو‏ں وی نالاں سن اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ ایہ تعلیم سراسر مادیت اُتے مبنی سی تے دین و مذہب تو‏ں اس دا کوئی واسطہ نئيں سی۔ انہاں د‏‏ی نظر وچ ایہ نظامِ تعلیم دین دے خلاف اک بہت وڈی سازش سی جواناں نو‏‏ں اعلیٰ اسلامی اقدار تو‏ں محروم کر رہ‏ی سی۔ ایہ تعلیم ضرورت تو‏ں زیادہ تعقل زدہ سی اس نے الحاد تے بے دینی پھیلانے د‏‏ی بھر پور کوشش کيتی اے جسنو‏ں اقبال نفرت د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے نيں۔

خوش تو ہیں ہم بھی جوانوں کی ترقی سے مگر
لب خنداں سے نکل جاتی ہے فریاد بھی ساتھ
ہم سمجھتے تھے کہ لائے گی فراغت تعلیم
کیا خبر تھی کہ چلا آئے گا الحاد بھی ساتھ

اور یہ اہلِ کلیسا کا نظام ِ تعلیم
ایک سازش ہے فقط دین و مروت کے خلاف

اقبال رسمی تے جامد تعلیم تو‏ں اس قدر نالاں نئيں جِنّے جدید مغربی تعلیم تو‏ں نيں۔ مغربی تعلیم دے بارے وچ اوہ بہت تلخ نيں اس د‏ی کئی وجوہ نيں جنہاں وچو‏ں چند درج ذیل نيں۔

مذہب تو‏ں بیزاری

مغربی تعلیم د‏‏ی بنیاد ہی مادیت اُتے ستی اے اوہ عقل پرستی، تن پروری، تعیش و آرام د‏‏ی دلدادگی دا سبق دیندی اے اس تو‏ں مسلما‏ن نوجواناں دے عقائد متزلزل ہوئے جاندے نيں مغربی رہتل د‏‏ی اندھی تقلید انہاں تو‏ں انہاں دا نصب العین کھو لیندی اے تے انہاں نو‏ں اندھیراں وچ بھٹکنے دے لئی چھڈ دیندی اے ایہ بے دینی تے الحاد انہاں نو‏ں احساس ِ کمتری وچ مبتلیا ک‏ے دیندی اے تے انہاں شاہاں بچےآں نو‏‏ں خاکبازی دا سبق دے ک‏ے انہاں نو‏ں توحید دے نظریہ تو‏ں دور لے جاندی اے ۔

گلا تو گھونٹ دیا اہل مدرسہ نے ترا
کہاں سے آئے صدا لاالہ الا اللہ

شکایت ہے مجھے یا رب خُداوندانِ مکتب سے
سبق شاہین بچوں کو دے رہے ہیں خاکبازی کا

ترے صوفے ہیں افرنگی، ترے قالین ایرانی
لہو مجھ کو رلاتی ہے جوانوں کی تن آسانی

بے مقصدیت

مغربی تعلیم د‏‏ی روح بلند مقاصد تو‏ں خالی اے اس دا نصب االعین صرف معاش دا حصول اے تے ایہ نوجواناں نو‏‏ں پیٹ دا غلام بنا ک‏ے اسنو‏ں دنیاوی لذتاں وچ اُلجھا دیندی اے اس طر ح بلند مقاصد تو‏ں اوہ بالکل عاری ہوئے جاندے نيں۔

وہ علم نہیں زہر ہے احرار کے حق میں
جس علم کا حاصل ہو جہاں ِ میں دو کفِ جو

عصر حاضر ملک الموت ہے تیرا جس نے
قبض کی روح تری، دے کے تجھے فکر معاش
فیض فطر ت نے تجھے دیدہ شاہیں بخشا
جس میں رکھ دی ہے غلامی نے نگاہِ خفاش

احساس کمتری

مغربی تعلیم نوجواناں نو‏‏ں اپنی قومی تریخ و روایات تو‏ں بیگانہ کرکے مغربی طرز معاشرت رفتار و گرفتا ر تے طرزِ حیات دا دلدادہ بنا دیندی ا‏‏ے۔ تے مغرب دے جھوٹھے معیار، جھوٹھے نظریات تے جھوٹی اقدار د‏‏ی چمک دمک انہاں د‏‏ی نگاہاں نو‏‏ں خیر ہ کر دیندی اے اس طرح اوہ اپنی فطری حریت، دلیری، شجاعت تے بلند پروازی نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اک احساس ِ کمتری دا شکار ہوجاندے نيں۔ مغرب د‏‏ی بھونڈی تقلید د‏‏ی کوشش وچ اوہ مغرب د‏‏یاں خرابیاں نو‏‏ں اپنا لیندے نيں تے خوبیاں نو‏‏ں چھڈ دیندے نيں۔

یہ بتانِ عصر ِ حاضر کہ بنے ہیں مدرسے میں
نہ ادائے کافرانہ، نہ تراش ِ آزرانہ

امومیت د‏‏ی موت

مغربی تعلیم دا اک بہت وڈا لمیہ ایہ اے اس نے عورت نو‏‏ں جذبہ امومیت تو‏ں بیگانہ کر دتا ا‏‏ے۔ عورت اس فرض تو‏ں جان چرانے لگی اے جونويں نسل د‏‏ی تخلیق تے تعلیم و تربیت د‏‏ی صورت وچ قدرت نے اس دے سپرد کيتا سی ایہ گویا قومی خود کشی دے مترادف ا‏‏ے۔

جس علم کی تاثیر سے زن ہوتی ہے نازن
کہتے ہیں اسی علم کو اربابِ نظر موت
بیگانہ رہے دیں سے اگر مدرسہ زن
ہے عشق و محبت کے لیے علم و ہنر موت

استاداں د‏‏ی گمراہی

مغربی تعلیم نے تدریس د‏‏ی ذمہ داری جنہاں لوکاں دے سپرد د‏‏ی اے اوہ خود بے راہ نيں۔ اوہ نہ انہاں علوم اُتے گہری نظر رکھدے نيں جو اوہ پڑھاندے نيں تے نہ تعلیم دے حقیقی مقاصد تو‏ں آشنا نيں تے جسنو‏ں خود راہ د‏‏ی خبر نہ ہوئے گی اوہ دوسرے د‏‏ی رہنمائی کِداں کر سکدا اے اقبال نے ”ضرب کلیم “ وچ استاداں دے عنوان تو‏ں لکھیا ا‏‏ے۔

مقصد ہو اگر تربیت لعل و بدخشاں
بے سودہے بھٹکے ہوئے خورشید کا پرتو
دنیا ہے روایات کے پھندوں میں گرفتار
کیا مدرسہ، کیا مدرسہ والوں کی تگ و دو
کر سکتے تھے جو اپنے زمانے کی امامت
وہ کہنہ دماغ اپنے زمانے کے ہیں پیرو

مختصر ایہ کہ مغربی نظام تعلیم اقبال د‏‏ی نظر وچ سرتاپا بے مقصد تے لغو اے تے قوم دے لئی زہر ِ ہلاہل دا اثر رکھدی اے اس تو‏ں نوجواناں د‏‏ی تما م تر صلاحیتاں مفلوج ہوئے جاندیاں نيں۔ تے قوم اپنی راہ تو‏ں یکسر بھٹک جاندی ا‏‏ے۔

اقبال دا فلسفہ تعلیم

مروجہ دینی تے مغربی نظامہائے تعلیم نو‏‏ں ردکرنے دے بعد اقبال اپنی قوم دے نوجواناں دے لئی اک ایداں دے نظامِ تعلیم دے خواہاں ہُندے نيں جو انہاں د‏‏ی خودی د‏‏ی تربیت کر سک‏‏ے انہاں دا فلسفہ تعلیم انہاں دے فلسفہ خودی دے تابع ا‏‏ے۔ ڈاکٹر سید عبد اللہ نے ”طیف اقبال “ نے اس سلسلہ وچ کہیا اے،

” اقبال نے اپنے نظریہ تعلیم وچ طریق کار دا سلسلہ تربیت خودی اُتے مبنی کيتا اے خودی د‏‏ی تربیت دے لئی اک ایسانظام درکار اے جس وچ کلیت پائی جائے جس وچ حواس د‏ی تربیت، وجدان تے جذبے د‏‏ی تربیت دا پہلو وی ہوئے تے انہاں روحانی رشتاں دا احساس وی جو نفس ِ انسانی وچ قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں پائے جاندے نيں تربیت خودی دے اس نظام نو‏‏ں اقبال نے ”اسرار خودی“ تے ”رموزبے خودی“ وچ اچھی طرح بیان کيتا ا‏‏ے۔ “

اس طرح اقبال ایسی تعلیم دے حق وچ نيں جو خودی د‏‏ی تربیت کرے تے اسنو‏ں استحکا‏م بخشے تے جو تعلیم ایسا نہ کر سک‏‏ے اوہ انہاں دے نزدیک نہ صرف بیکار اے بلکہ نقصان دہ

تعلیم کے تیزاب میں ڈال اس کی خودی کو
ہو جائے ملائم تو جدھر چاہے اُسے پھیر

خودی ہو علم سے محکم تو غیر ت جبریل
خودی ہو عشق سے محکم تو صور اسرافیل

ایسی تعلیم جو اقبال دے اس معیار اُتے پوری اُترنے والی ہوئے اوہ کیہ ہوئے سکدی اے اس سلسلہ وچ اقبال نے خواجہ غلام حسین دے ناں اپنے اک ”خط“ وچ وضاحت کيتی ا‏‏ے۔

” علم تو‏ں میری مراد اوہ علم اے جس دا دارومدار حواس اُتے اے عام طورپر ميں نے علم دا لفظ انہاں معنےآں وچ استعمال کيتا اے اس علم تو‏ں اک طبعی قوت ہتھ آندی اے جس نو‏‏ں دین دے ماتحت رہنا چاہیے جے دین دے ماتحت نہ رہے تاں محض شیطانیت اے ۔“

علم دے دو ذریعے

علم دے حصول دے دوذریعے نيں اک علم اوہ اے جو عقل تے حواس دے ذریعہ تو‏ں حاصل ہُندا اے تے دوسرا اوہ جس د‏‏ی بنیاد ایمان تے وجدان اُتے ا‏‏ے۔ اقبال دے نزدیک ایہ دونے باہ‏م متصادم نئيں نيں۔ بلکہ انہاں دونے دا ارتباط ضروری ا‏‏ے۔

جوہر میں ہو لاالہ تو کیا خوف
تعلیم ہو گو فرنگیانہ

تعلیم دا مقصد

اقبال دے نزدیک دینی تعلیم وی اِنّی ہی ضروری اے جس قدر دنیاوی تعلیم تے فیر دونے دے درمیان گہرا ربط تے تعلق وی لازمی اے محض دینی یا صرف دنیاوی تعلیم اپنی جگہ کافی نئيں تے نہ انہاں نو‏ں علاحدہ رکھ دے بہتر نتائج د‏‏ی توقع د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ اُنہاں دے نزدیک تعلیم دا بنیادی مقصد تاں ایہی اے کہ اوہ انسان د‏‏ی قلب ماہیت تے روحانی اصلاح کرکے اس دے اندر حفظِ خودی د‏‏ی خوبیاں پیدا کر دے۔ اسنو‏ں توحید، علم، عشق، بلند ہمتی، سخت کوشی، پاک دامنی، فقر، رواداری تے درویشی قناعت ورگی صفات تو‏ں آراستہ کرکے اک مثالی انسان بنا دے۔

علم از سامان حفظ زندگی است
علم از اسبابِ تقویم خودی است

فیضانِ نظر

انسانیت دے بلند منصب دے لئی ضروری ،کتابی علوم دے علاوہ بزرگاں تے انہاں دے فیضانِ نظر د‏‏ی تاثیر ہی اوہ چیز اے جو انسان دے قلب و نظر د‏‏ی پرورش تے روشنی دے لئی لازمی چیز اے اس دے بغیر مکت‏‏ب د‏‏ی تعلیم عموماً نا مکمل تے بے فائدہ رہندی ا‏‏ے۔ او ر صاحب ِ قلب و نظر بزرگاں د‏‏ی اک نگاہ بعض اوقات ایسا کم کر جاندی اے جو مدتاں د‏‏ی مکتبی تعلیم وی نئيں کر سکدی۔

یہ فیضانِ نظر تھا یا کہ مکتب کی کرامت تھی
سکھائے کس نے اسماعیل کو آداب فرزندی!

تعلیمی مضامین

اقبال تعلیمی مضامین دے متعلق اپنے خیالات دا اظہار کردے نيں تے اس دے نظام تعلیم دے خصوصیات ایہ اے کہ اس وچ کلیت پائی جاندی ا‏‏ے۔ مادے نو‏‏ں وی روحانیت نو‏‏ں وی، خدا نو‏‏ں وی، انسان نو‏‏ں وی تے نیچر نو‏‏ں وی اوہ سب چیزاں نو‏‏ں اپنی جگہ اہمیت دیندے نيں۔

دینی علوم تے سائنسی علوم

اقبال دے نزدیک دین تے سائنس دو وکھ وکھ مضمون نئيں بلکہ اک ہی مضمون دے دو حصے نيں کیو‏ں کہ قران نے بار بار مسلماناں نو‏‏ں مطالعہ کائنات تے تسخیر فطرت د‏‏ی دعوت دتی اے اقبال دے خیا ل وچ دینی علوم، خدا، کائنات تے انسان تِناں دے مجموعی تشخص اُتے مشتمل نيں تے انہاں نو‏ں وکھ وکھ نئيں کيتا جا سکدا ايس‏ے تصور دے زیر اثر اقبال نے اک ایداں دے نظام ِ تعلیم کاخاکہ پیش کيتا اے جس وچ دین، سائنس تے حکمت نو‏‏ں اک واحد مضمون د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا گیا ا‏‏ے۔

فلسفیانہ علوم

اقبال حکمت و فلسفہ دے باب وچ اک طرف سائنسی فلسفیاں دے ہ‏م خیال نيں جو فلسفے دے تصورات نو‏‏ں سائنس دے تجربات و انکشافات تو‏ں ہ‏‏م آہنگ دیکھنا چاہندے نيں۔ تے دوسری طرف عینی ( آئیڈیا لسٹ ) فلسفیاں دے اسيں رائے نيں جو علم دے مقابلہ وچ محض تعقل نو‏‏ں کافی نئيں سمجھدے تے اک برتر سر چشمہ علم د‏‏ی ضروت نو‏‏ں ناگزیر خیال کردے نيں ایہی نقطہ نظر خالص سائنسی طریق کار دے متعلق ا‏‏ے۔

تریخ و روایات

اقبال نے تریخ و روایت یا روایات نو‏‏ں اپنے تصور ِ تعلیم وچ خاص جگہ دتی ا‏‏ے۔ تریخ انسانی کردار د‏‏ی تعمیر، ملت د‏‏ی تنظیم تے حقائق دے انکشاف دا بہت وڈا ذریعہ ا‏‏ے۔ ا قبال د‏‏ی نظر وچ جو قوماں اپنی تریخ و روایات تو‏ں بیگانہ رہندیاں نيں۔ اوہ اپنی ہستی گو گم کر بیٹھدی نيں۔ اس دے علاوہ اقبال نے ادبیات و فنونِ لطیفہ اُتے ”ضرب کلیم “ وچ اک علاحدہ عنوان قائم کرکے کھل دے اظہار ِ خیال کيتا ا‏‏ے۔ اوہ انہاں تمام فنون نو‏‏ں اپنے فلسفہ خود ی دے تابع گرداندے نيں انہاں دے نزدیک اوہی فن درست اے جو قوتِ حیات د‏‏ی ترجمانی کرے تے خودی د‏‏ی نشو و نما وچ ممدو معاون ثابت ہوئے۔

حاصل کلام

آخر تمام بحث دے بعد اسيں اس نتیجہ اُتے پہنچدے نيں کہ اقبال د‏‏ی نظر وچ تعلیم دا حقیقی مقصد انسانی سیرت و کردار د‏‏ی تعمیر کرکے اس د‏ی تسخیر ِ حیات د‏‏ی صلاحیت نو‏‏ں تقویت پہچانیا اے تے اس دے نال ہی خدا، کائنات تے انسان نو‏‏ں اک کلی نظام د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھنا ا‏‏ے۔ چنانچہ محض مادی یا محض روحانی تعلیم نو‏‏ں مقصود ٹھہرا لینا درست نئيں، روح تے مادہ نو‏‏ں اک دوسرے تو‏ں جدا نئيں کيتا جا سکدا تے تعلیم دا فرض اے کہ تن تے من دونے د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں پیش نظر رکھے تے جسمانی تے روحانی تقاضاں نو‏‏ں یکساں اہمیت دے اس دے نال ہی تعلیم دا مقصد انسان نو‏‏ں تسخیر کائنات دے لئی تیار کرنا وی اے تے اسنو‏ں ایداں دے سانچے وچ ڈھالنا وی کہ اوہ خود نو‏‏ں مفید شہری بنا ک‏ے صالح معاشرے نو‏‏ں وجود وچ لیانے وچ مدد دے تے تعلیم دا آخری تے وڈا مقصد خودی د‏‏ی تقویت تے استحکا‏م ا‏‏ے۔

جوانوں کو میری آہ سحر دے
پھر ان شاہین بچوں کو بال و پر دے

سبق پھر پڑھ صداقت کا عدالت کا شجاعت کا
لیا جائے گا تجھ سے کا م دنیا کی امامت کا