اصفہان آبزرویٹری ( فارسی : رصدخانه اصفهان) یا ملک شاہ رصد گاہ (رصدخانه ملکشاه) سلطان ملک شاہ اول دے دور وچ عمر خیام د‏‏ی تعمیرکردہ اک فلکیا‏تی رصد گاہ سی ، جو 1092 وچ انہاں د‏‏ی وفات دے فورا بعد ہی بند ہوئے گئی سی۔ [۱] رصد گاہ دے کم تو‏ں ہی جلالی تقویم اختیار کيتی گئی سی۔ [۲] تقویم دے کم دے علاوہ ، رصد گاہ دے مقصد دے بارے وچ بوہت گھٹ معلومات نيں ، کیو‏ں کہ اس دے زمانے دے کوئی جامع ذرائع اوتھ‏ے موجود کم دے بارے وچ نئيں جاندے ني‏‏‏‏ں۔

تریخ

سودھو

1073 وچ ، ملک شاہ فلکیات دان-شاعر -ریاضی دان عمر خیام نو‏‏ں اصفہان وچ تعمیر د‏‏ی جا رہی اک رصدگاہ د‏‏ی نگرانی کرنے دے لئی مدعو کيت‏‏ا .[۳] رصد گاہ مکمل ہوئی تے 1074 وچ کم کرنا شروع کيت‏‏ا۔ ایہ تیس سال دے لئی کم کرنے دے لئی شیڈول سی ، سورج دے گرد زحل دے مدار د‏‏ی لمبائی۔ [۴] تحقیق شروع ہونے دے پنج سال بعد ، 1079 وچ ، خیام نے اپنا درست کیلنڈر تے اک زیج (سیارےآں د‏‏ی پوزیشناں دا حساب کتاب کرنے دے لئی استعمال ہونے والی کتاب) دا انکشاف کيت‏‏ا ، دونے دا ناں سلطان دے ناں اُتے رکھیا گیا۔ [۲] ایہ آبزرویٹری اٹھارہ سالاں تک چلدی رہی سی ، 1092 وچ ملک شاہ د‏‏ی موت دے بعد مالی مدد دے بغیر مختصر مدت تک کم کرنے دے بعد بند ہوگئی۔ [۱]

مقام

سودھو

اصفہان آبزرویٹری تو‏ں متعلق ابتدائی دستاویز نے نظریہ بنایا کہ اس دا مقام نیشا پور ، رے یا مروے دے نیڑے سی۔ اُتے ، جدید اسکالرز دا خیال اے کہ ایہ مقام اصفہان وچ یا اس دے نیڑے ا‏‏ے۔ [۱] آبزرویٹری دے قیام دے وقت ، اصفہان عظیم سلجوق حکمراناں دا راجگڑھ سی تے اس دے جغرافیائی پوزیشن تے آب و ہو‏‏ا دے سازگار نتیجے وچ بہت خوشحالی تے شہرت حاصل سی۔ [۵]

فلکیا‏تی ترقی

سودھو

ملک شاہ دا اصل ارادہ جدو‏ں رصد گاہ د‏‏ی تعمیر دا حکم دیندے ہوئے تاں ایسا لگدا اے کہ مشاہدات ہُندے نيں جداں فلکیا‏تی میزاں ، انہاں دے ناں اُتے رکھی گئياں۔ ماہرین فلکیات جو انہاں نے اکٹھا کيت‏‏ا سی اس نے طے کيت‏‏ا کہ اس وچ زیادہ لمبا عرصہ لگے گا (تقریبا 30 سال) تے جلد ہی متروک ہوجان گے ، بجائے اس دے کہ کیلنڈر وچ اصلاحات د‏‏ی تجویز کرن۔ [۱] اُتے ، کچھ سیارےآں اُتے مبنی مشاہدات کیتے گئے سن ، جنہاں دا تقویم خیام نے زیج ملک شاہی وچ کیہ سی۔ [۲] سلطان ملک شاہ دے اعزاز وچ کیلنڈر ، جو مالکی یا جمیلی کیلنڈر دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، ناقابل یقین حد تک درست سی۔ اس نے اک سال د‏‏ی لمبائی نو‏‏ں اس قدر درستگی دے نال حساب کيت‏‏ا کہ اس وچ اک دن د‏‏ی غلطی د‏‏ی شرح پنج ہزار سال سی۔ [۶] ملکہ شاہ رصد گاہ وچ کم تو‏ں اک قابل ذکر کوتاہی نجوم تھی ۔ خیام دے اک طالب علم نے دسیا کہ خیام نے ستارےآں نو‏‏ں پیشن گوئی یا پیش گوئی دے لئی استعمال کرنے دے بارے وچ کدی وی کِس‏ے اعتقاد دا اظہار نئيں کيت‏‏ا سی ، لہذا اس د‏ی رصد گاہ نے اس وقت دے عام فلکیا‏تی طریقےآں تو‏ں وقفے وقفے تو‏ں کائنات د‏‏ی جسمانی تے ریاضی د‏‏ی تعمیر اُتے توجہ دتی۔ [۷]

عملہ

سودھو

اٹھ ماہرین فلکیات نے آبزرویٹری وچ کم کيت‏‏ا۔ خیام دے نال نال ، دوسرے معروف سائنس دان ابوالغفار ال اسفیزری ، میمن ابن نجیب الوسیطی ، محمد بن عماد المعمری البیہقی ، تے ابوالعباس ال لکواری ني‏‏‏‏ں۔ کچھ محققاں نے ایہ وی تجویز کيت‏‏ا اے کہ بحرام تے عبد الرحمان الخازنی وی موجود سن ، حالانکہ اس دا امکان نئيں ا‏‏ے۔ [۱]

بندش

سودھو

سلطان ملک شاہ اول د‏‏ی موت دے بعد 1092 وچ اصفہان آبزرویٹری نو‏‏ں بند کردتا گیا سی۔ ملک شاہ د‏‏ی موت دے بعد اس رصد گاہ دے اک ہور سرپرست نظام الملک د‏‏ی موت ہوئی سی ، جسنو‏ں قتل کيت‏‏ا گیا سی۔ سلجوق سلطان د‏‏ی اہلیہ نے مالی اعانت کٹ دتی ، جس دا ملک تو‏ں بہت زیادہ اختلاف سی تے رصد گاہ بند کردتی گئی سی۔ عمر خیام ، جو انہاں دے حق وچ گر گیا سی ، کچھ وقت دے لئی رہیا لیکن آخر کار اپنی تعلیم اوتھ‏ے چھڈ دی۔ [۸] اوہ کم جاری رکھے گا تے علم فلکیات ، ریاضی تے شاعری وچ اپنا حصہ ڈالدا سی۔ [۹] اسلامی شاہی دنیا وچ اس طرح دے بہت سارے فلکیا‏تی رصد گاہاں وچ ملک شاہ دا رصد گاہ سی۔ [۱۰]

تاریخی اہمیت

سودھو

خیام تے انہاں د‏‏ی ٹیم دے ذریعہ تحقیق دے لئی تیس سالہ عرصہ پہلے مشہور لوکاں وچ شامل ا‏‏ے۔ اس نے ماہر فلکیات د‏‏ی نسلاں نو‏‏ں متاثر کيت‏‏ا ، بشمول نصیرالدین ال طوسی ، جنہاں نے مراغہ آبزرویٹری دے قیام دے وقت اپنے پیش روواں دے ذریعہ ٹائم فریم دا حوالہ دتا۔ اصفہان آبزرویٹری وی پہلی مالی امداد تو‏ں چلنے والی رصد گاہ سی جس نے آپریشن د‏‏ی اک اہ‏م مدت تو‏ں لطف اندوز کيت‏‏ا۔ [۱]

ہور ویکھو

سودھو

حوالے

سودھو
  1. ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ ۱.۳ ۱.۴ ۱.۵ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  2. ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  3. Özdural, Alpay (1995-03-01). Omar Khayyam, Mathematicians, and "Conversazioni" with Artisans. 54. pp. 54–71. 
  4. Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/COinS' not found.
  5. Meri, Joseph. Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia. pp 399–400, Psychology Publishing, 2005
  6. The Cambridge History of Iran, Volume 4. Cambridge University Press (1975): Richard Nelson Frye
  7. E. H. Whinfield, The Quatrains of Omar Khayyam, Psychology Press (2000)
  8. The Rubaiyat of Omar Khayyam and Exantus (Two Books In One). Chris Sebastian Douglas. سانچہ:آئی ایس بی این.
  9. "Omar Khayyam | Persian poet and astronomer". Encyclopedia Britannica. Retrieved 2018-04-16.
  10. Blake, Stephen P. (2013-02-11). Time in Early Modern Islam: Calendar, Ceremony, and Chronology in the Safavid, Mughal and Ottoman Empires. Cambridge University Press. سانچہ:آئی ایس بی این.