اسلامی وراثت قنون
اسلام توں پہلے دے زمانے وچ عرب وچ ورثہ صرف مرداں وچ تقسیم ہُندا سی۔[۱] اسلام ہر وارث دا حصہ مقرر کردا اے تے وراثت دی بنیاد نیڑےی رشتہ داری قرار دیندا اے نہ کہ ضرورت مند دی ضرورت۔ نیڑےی رشتہ داری توں مراد خون دا رشتہ یا نکاح دا رشتہ اے۔
سنی عقیدے دے مطابق قرانی احکامات پرانے عرب دستور نوں رد نئيں کردے بلکہ انہاں نوں صرف بہتر بناتے نيں توں کہ عورتاں نوں وی وراثت وچ شامل کيتا جائے۔ شیعہ عقیدے دے مطابق چونکہ قران نے پرانے عرب دستور دی تائید نئيں کيتی اے اس لئی اسنوں مکمل طور اُتے مسترد کر کے نواں قرانی طریقہ اپنانا چاہیے۔
پس منظر
سودھورسول اللہ دے پاس حضرت سعد بن الربيع دی بیوہ نے شکایت کیتی کہ میرا شوہر آپ دے ہمراہ غزوہ احد وچ شریک سی تے شہید ہوئے گیا۔ اس دی دو بیٹیاں نيں۔ انہاں دے چچا انہاں نوں کچھ نئيں دے رہے۔ جے انہاں لڑکیوں دے پاس کچھ نئيں ہوئے گا تاں انہاں دی شادی نئيں ہوئے سکے گی۔ اس اُتے آیات نازل ہوئیاں تے رسول اللہ دے حکم اُتے ورثہ دا دو تہائی حصہ سعد بن الربيع دی بیٹیاں دا تے اٹھواں حصہ بیوہ دا قرار پایا تے لگ بھگ 20 فیصد حصہ چچااں وچ تقسیم ہويا۔[۲]
ورثہ تقسیم کرنے توں پہلے
سودھوکفن دفن دے اخراجات کڈ لئی جاواں۔
سارے قرضے اتار دتے جاواں جس وچ ادھار، مہر، زکوۃ اور چھڈے ہوئے روزاں دا کفارہ شامل اے۔
ہبہ۔ کوئی وی چیز کسی نوں وی دینے دی آزادی۔ زندگی وچ دتی گئی چیز واپس نئيں لی جا سکدی۔
وصیت۔ ایہ زبانی وی ہوئے سکدی اے تے تحریری بھی- ایہ ورثے دی کل مقدار دا اک تہائی تک ہوئے سکدی اے۔ ایہ مرنے دے بعد ہی دتی جاندی اے تے وارثاں نوں نئيں مل سکدی۔
ورثے دی تقسیم
سودھو- مرد تے عورت دونے حقدار ہُندے نيں۔
- متوفی توں پہلے مرا ہويا فرد متوفی دا وارث نئيں ہُندا۔
- عموماً مرد دا حصہ عورت دے حصے دا دگنا ہُندا اے۔ (مرداں اُتے مہر تے خاندان دی کفالت دی ذمہ داری ہُندی اے )
- قران نے چھ طرح دا حصہ مقرر کيتا اے یعنی 1/8, ¼, ½, 1/6, 1/3, 2/3
- کدی کدی اک وارث دی موجودگی توں دوسرے وارث دے حصے اُتے فرق پڑدا اے۔ اسنوں حجاب کہندے نيں۔
- ورثہ کم ہوئے یا زیادہ تقسیم کرنا لازم اے۔
- جے کوئی وارث ورثہ تقسیم ہونے توں پہلے مر جائے تاں اس دا حصہ اس دے وارثاں نوں ملدا اے۔[۳]
سگے بھائی نوں سگی بہن توں دگنا ملدا اے ايسے طرح سگے پوتے نوں سگی پوتی توں دگنا ملدا اے۔ اک باپ توں ہونے والے سوتیلے بھائی بہناں وچ وی بھائی نوں بہن توں دو گنیاملدا اے مگر اک ماں توں سوتیلے بھائی بہن (uterine brother and uterine sister) نوں برابر برابر ملدا اے۔
اسلامی قانون وراثت وچ متوفی دے بیٹے/بیٹی دا حق پہلے اے فیر متوفی دے باپ دا فیر متوفی دے بھائی یا بھتیجاں دا تے فیر متوفی دے چچا کا۔
اک وی سگا یا سوتیلا بھائی (باپ دی طرف توں ) موجود ہوئے تاں کسی سگے یا سوتیلے چچا دا کوئی حصہ نئيں ہُندا۔
لیکن جے سوتیلا بھائی ماں دی طرف توں اے تاں چچا وی ورثے وچ حقدار ہوئے سکدے نيں۔
مستقل وارث
سودھوان نوں ہر صورت وچ حصہ ملدا اے بشرطیکہ ایہ متوفی دی وفات دے وقت زندہ ہون۔
- شریک حیات۔ بیوہ اک توں زیادہ ہوئے سکدیاں نيں مگر شوہر اک ہی ہوئے سکدا اے۔
- بیٹا۔ بیٹا قرانی وارث نئيں اے۔
- بیٹی
- باپ
- ماں
غیر مستقل وارث
سودھوانہاں نوں بعض صورت حال وچ حصہ ملدا اے تے بعض صورت حال وچ نئيں ملدا۔
قریبی رشتہ دار دی موجودگی وچ دور دے رشتہ دار نوں حصہ نئيں ملدا جداں بیٹے دی موجودگی وچ پوتاں دا حصہ نئيں ہُندا۔ ايسے طرح باپ دی موجودگی وچ بھائی نوں حصہ نئيں ملے گا کیونجے بھائی توں رشتہ باپ دے ناطے ہُندا اے۔ ايسے طرح ماں دی موجودگی وچ نانی تے دادی دا کوئی حصہ نئيں ہُندا تے باپ دی موجودگی وچ دادا یا دادی دا کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ لیکن باپ دی موجودگی تے ماں دی عدم موجودگی وچ نانی دا حصہ ممکن اے۔
جے اک وی بیٹا زندہ اے تاں کسی دوسرے مرے ہوئے بیٹے دے بچےآں ( یتیم پوتاں /پوتیاں) نوں حصہ نئيں ملدا۔[۴] عرب رواج دے مطابق چچا بھتیجاں دی کفالت تے حفاظت دا ذمہ دار ہُندا سی۔
جے مرنے والے یا والی دا کوئی وی وارث زندہ نئيں اے تاں سارا ورثہ غلاماں نوں ملے گا۔ تے جے کوئی غلام وی نئيں اے تاں سارا ورثہ بیت المال وچ جمع کر دتا جائے گا۔ جے مرنے والے نے کسی دے حق وچ وصیت کيتی اے (جو ورثے دے اک تہائی توں زیادہ نئيں ہوئے سکدی) تاں اسنوں وصیت شدہ حصہ ادا کر کے باقی حصہ بیت المال وچ جمع کرا دتا جائے گا۔
نانا صرف اُس صورت وچ وارث ہُندا اے جدوں نہ کوئی دوسرا وارث زندہ ہوئے نہ ہی کوئی غلام۔ جے غلام موجود ہوئے تاں نانا نوں کچھ نئيں ملدا تے سب کچھ غلام نوں ملدا اے۔ نواسہ نواسی وی اپنے نانا یا نانی دے وارث نئيں ہُندے۔ لیکن نانی بعض صورت حال وچ وارث ہُندی اے۔ جے دادا کيتی ماں تے نانی دونے غیر مستقل وارثین وچ شامل ہاں تاں نانی نوں حصہ ملدا اے تے دادا کيتی ماں نوں نئيں ملدا کیونجے دادا کيتی ماں توں رشتہ اک نسل زیادہ دور دا اے۔
بہو دا اپنے ساس سسر دی وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ ايسے طرح ساس سسر وی بہو کے وارثین وچ شامل نئيں ہُندے۔
جے وارثین وچ صرف ماں تے دادی شامل ہاں تاں پورا ورثہ ماں نوں ملدا اے تے دادی نوں کچھ نئيں ملدا کیونجے دادی توں رشتہ اک نسل زیادہ دور دا اے۔
جے وارثین وچ صرف نانی تے دادی شامل ہاں تاں دوناں نوں ادھا ادھا ورثہ ملدا اے۔ ایسی صورت حال وچ نانا، ماماں، خالہ تے انہاں دی اولاداں نوں کچھ نئيں ملدا۔
غیر مستقل وارثین درج ذیل نيں :
- پوتا
- پوتی
- دادا
- دادی
- نانی
- بھائی
- بہن
- سوتیلا بھائی باپ دی طرف توں ۔
- سوتیلی بہن باپ دی طرف توں ۔
- سوتیلا بھائی ماں دی طرف توں ۔
- سوتیلی بہن ماں دی طرف توں ۔
- بھتیجا۔ سگے بھائی دا بیٹا۔ متوفی دے باپ دا پوتا۔
- باپ دی طرف توں سوتیلے بھائی دا بیٹا۔ متوفی دے باپ دا پوتا۔
- چچا۔ متوفی دے دادا دا بیٹا۔
- باپ دی طرف توں سوتیلا چچا۔ متوفی دے دادا دا بیٹا۔
- سگا چچا زاد بھائی۔
- باپ دی طرف توں سوتیلا چچا زاد بھائی۔ متوفی دے دادا دا پوتا۔
- غلام۔
- ماں دے دوسرے رشتہ دار۔
- جس دے لئی وصیت موجود ہوئے۔
- بیت المال۔
قرآنی وارث
سودھوقرآنی وارث (اصحاب الفروض) توں مراد اوہ رشتہ دار نيں جنہاں نوں جے حصہ ملنا ہوئے تاں اوہ حصہ قرآن نے طے کر دتا اے۔ قران وچ نو طرح دے رشتہ داراں دا حصہ بیان کيتا گیا اے۔ فقہی قیاس دی بنیاد اُتے تن ہور رشتہ داراں دا وادھا کردے نيں۔ اس طرح کل بارہ رشتہ دار قرآنی وارث ہُندے نيں۔ بیٹا وارث ہُندا اے مگر قرآنی وارث نئيں کیونجے قرآن نے بیٹے /بیٹےآں دا حصہ طے نئيں کيتا۔
- قرانی وارث وچوں اٹھ عورتاں نيں باقی چار مرد ۔
- بیوی
- بیٹی (بشرط بیٹے دی عدم موجودگی)
- پوتی یا پڑپوتی (قیاس دی بنیاد اُتے )
- سگی بہن
- سگے باپ توں سوتیلی بہن
- سگی ماں توں سوتیلی بہن
- سگی ماں توں سوتیلا بھائی
- ماں
- نانی (قیاس دی بنیاد اُتے )
- باپ
- دادا پردادا یا اس توں وی اُتے دا کوئی دادا۔ (قیاس دی بنیاد اُتے )
- شوہر
ان نوں جدوں حصہ ملنا ہُندا اے تاں انہاں دا حصہ قران وچ طے شدہ اے۔ فیر بچے ہوئے مال توں دوسرےآں نوں حصہ ملدا اے مثلاً بیٹےآں نوں۔
یتیم پوتے دی وراثت
سودھویتیم پوتے دی وراثت دے حوالے توں کافی اختلاف پایا جاندا اے۔ کچھ علما ایداں دے یتیم پوتاں (جنہاں دا باپ دادا کيتی زندگی وچ وفات پا گیا ہو،) نوں دادا دا بعیدی رشتے دار قرار دیندے ہوئے وراثت توں خارج سمجھدے نيں۔ کچھ علما نے یتیم پوتے نوں دادا کيتی وراثت وچ حق دار دسیا اے۔ محمد اکبر نے اپنی تحریر وراثت دے چند پہلو[۵] وچ یتیم پوتے دے حق وراثت دے لئی قرآنی دلائل دتے نيں۔
شرائط
سودھو- وارث دا مرنے والے /والی دی موت دے وقت زندہ ہونا ضروری اے۔
- طلاق دے بعد نہ بیوی پرانے شوہر دی وارث رہندی اے نہ شوہر پرانی بیوی دا وارث ہُندا اے۔ لیکن بچے ہن وی باپ تے ماں دونے دے وارث ہُندے نيں۔ جے عدت دی مدت پوری نہ ہوئی ہوئے تاں طلاق شدہ بیوی وی وارث منی جاندی اے۔
- بچےآں دا سوتیلے باپ یا سوتیلی ماں دی وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ ايسے طرح باپ ماں سوتیلے بیٹے یا بیٹی دے وارث نئيں ہُندے۔ لیکن سوتیلے بھائی بہن وارث ہوئے سکدے نيں۔
- لے پالک بچے نوں وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ملدا۔
- ناجائز اولاد دا وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ کنيز توں ہونے والی اولاد جائز تے وارث ہُندی اے۔
- غلام دا وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ہُندا۔ آزاد شدہ غلام وارث ہوئے سکدا اے۔ (کوئی وارث نہ ہونے دی صورت وچ غلام آزاد ہوئے جاندا اے۔ )
- کنيز جے متوفی دے بچے دی ماں ہوئے تاں وی اسنوں وراثت وچ کوئی حصہ نئيں ملدا۔[۶]
- جے بیوی حاملہ اے تاں پیٹ وچ موجود بچے دا وی وراثت وچ حصہ ہُندا اے بشرطیکہ اوہ زندہ پیدا ہوئے۔
- بیٹے دی موجودگی وچ اس دے بچےآں (پوتے پوتی) تے بیٹی دی موجودگی وچ اس دے بچےآں (دھوہندے نواسی) نوں حصہ نئيں ملدا۔
- کافر نوں مسلمان تے مسلمان نوں کافر دی وراثت ممکن نئيں اے۔ حنفی فقہ وچ مسلمان کافر دا وارث ہوئے سکدا اے۔
- قتل عمد دی صورت وچ قاتل جے مقتول دا وارث وی اے تاں اسنوں حصہ نئيں ملے گا۔ (ترمذی، ابن ماجہ)
- قتل خطا دی صورت وچ قاتل نوں خون بہا (دیت) وچوں حصہ نئيں ملے گا-[۷]
استثنائی اشیاء
سودھوجے مرحوم دی تدفین دے اخراجات تے قرض ادا ہوئے چکے نيں تاں مرحوم دا قرآن، تلوار تے انگوٹھی تے اس دے پہننے دے کپڑے اس دے سب توں وڈے بیٹے نوں دتے جاواں گے۔
ورثے دی تقسیم دے بعد
سودھوورثے دی تقسیم دے بعد کچھ نئيں بچنا چاہیے۔
جے کچھ بچکيا اے تے کوئی بیٹا وی نئيں اے تاں ایہ نیڑے ترین رشتہ دار جو مرد ہوئے اسنوں ملے گا۔
جے سارے حصے مل کے موجودہ ورثے توں وی زیادہ ہوئے جاواں تاں ہر وارث دا حصہ اک ہی تناسب توں کم ہوئے جائے گا۔ (اک ہی مقدار توں کم نئيں ہوئے گا)
بچےآں دا حصہ
سودھوبیٹے دی موجودگی وچ بیٹی دا حصہ مقرر نئيں ہُندا بلکہ ہر بیٹے دا حصہ ہر بیٹی دے حصے دا دگنا ہُندا اے۔
جے مرنے والے /والی دی دو یا زیادہ بیٹیاں نيں تے کوئی بیٹا نئيں اے تاں ورثے دا دو تہائی انہاں وچ برابر برابر ونڈ دتا جائے گا۔ لیکن جے اک ہی بیٹی اے تاں اسنوں ادھا ورثہ ملے گا۔ ( نسا 11 )
جے بیٹی نئيں اے تاں یتیم پوتی بیٹی دی جگہ حقدار ہوئے گی۔ پوتے پوتی دا ذکر قران وچ نئيں اے مگر سنی فقہا اتفاق رائے توں انہاں نوں وارث تصور کردے نيں۔ جے متوفی دی اک بیٹی تے اک یتیم پوتی اے تاں بیٹی نوں ادھا تے پوتی نوں چھٹا حصہ ملے گا۔ ایہ کل ملیا کے دو تہائی ہُندا اے۔
دو یا زیادہ بیٹیاں دی موجودگی وچ یتیم پوتی/ پوتیاں دا بالکل حصہ نئيں ہُندا۔
جے یتیم پوتے وی وارث نيں تاں پوتے نوں پوتی دا دگنا ملے گا۔
دھوہندے نواسی نوں اپنے نانا نانی دی وراثت نئيں ملدی کیونجے عرباں وچ وراثت مرد دی نسل توں چلدی اے عورت دی نسل توں نئيں۔
جے مرنے والے /والی دا اک ہی بیٹا اے تے کوئی دوسرا وارث نئيں اے تاں اسنوں پورا دا پورا ملے گا۔ لیکن جے کوئی تے وارث وی اے تاں اس/ انہاں دا حصہ کڈیا جائے گا۔
والدین دا حصہ
سودھوجے متوفی (مرنے والے / والی) دی اولاد یا پوتے پوتی نيں تاں والدین وچوں ہر اک نوں چھٹا حصہ ملے گا۔ ( یعنی والدین وچ مرد نوں عورت دا دگنا نئيں ملے گا)۔ بقیہ بچےآں تے دوسرے وارث (بیوی یا شوہر) وچ تقسیم ہوئے گا۔
اور جے متوفی دی اولاد یا پوتے پوتی نئيں نيں تے دوسرا کوئی وارث (بیوی یا شوہر) وی نئيں اے تاں ماں نوں اک تہائی تے باپ نوں دو تہائی ملے گا۔
جے متوفی دی اولاد نئيں اے تے بہن بھائی نيں (چاہے اوہ باپ دی طرف توں ہاں یا ماں دی طرف توں ) تاں ماں دا حصہ چھٹا ہُندا اے۔
ماں دا حصہ ماں نہ ہونے اُتے نانی نوں تے باپ دا حصہ باپ نہ ہونے پر دادا نوں ملدا اے۔
شوہر بیوی دا حصہ
سودھوجے بیوی مر جائے تے اس دے بچے یا یتیم پوتے پوتیاں نہ ہاں (کسی وی شوہر توں ) تاں شوہر نوں ادھا ورثہ ملے گا۔ لیکن جے اس عورت دے بچے یا یتیم پوتے پوتیاں ہاں تاں شوہر نوں چوتھائی ورثہ ملے گا۔
جے شوہر دا انتقال ہوئے جائے تے اس دی کوئی اولاد نہ ہوئے تاں ورثہ دا چوتھائی بیوی نوں ملے گا تے جے اک توں زیادہ بیویاں ہاں تاں چوتھائی ورثہ انہاں وچ برابر برابر تقسیم ہوئے گا۔
لیکن جے شوہر دی کوئی اولاد اے تاں بیوی دا حصہ اٹھواں رہ جائے گا۔
بھائی بہن دا حصہ
سودھومتوفی دے دونے والدین جے زندہ ہاں تاں متوفی دے بہن بھایئاں نوں حصہ نئيں ملدا۔
جے کسی مرد یا عورت دے نہ بچے ہاں تے نہ والدین (یعنی کلالہ ہو) تاں اک بھائی اور/ یا اک بہن ( جنہاں دی ماں اک ہور باپ مختلف ہاں) دوناں نوں چھٹا حصہ ملے گا ( یعنی مرد نوں عورت دا دگنا نئيں ملے گا) تے جے دو توں زیادہ ہاں تاں اک تہائ ورثہ وچوں برابر برابر تقسیم ہوئے گا ۔ جے صرف دو بھائی (بہن کوئی نئيں) یا دو بہناں (بھائی کوئی نئيں) ہاں تاں وی دوناں نوں چھٹا حصہ ملے گا۔ النسا 12
جے کسی مرد یا عورت دے نہ بچے ہاں تے نہ والدین (یعنی کلالہ ہو) تے اک ہی بھائی ( باپ دی طرف توں ) ہوئے تاں بھائی نوں پورے دا پورا ورثہ ملے گا۔ (سورہ نسا آیت 176 )
جے کسی مرد یا عورت دے نہ بچے ہاں تے نہ والدین (یعنی کلالہ ہو) تے اک ہی بہن ( باپ دی طرف توں ) ہوئے تاں بہن نوں ادھا ورثہ ملے گا۔ (سورہ نسا آیت 176 )
جے کسی مرد یا عورت دے نہ بچے ہاں تے نہ والدین (یعنی کلالہ ہو) تے دو یا دو توں زیادہ بہناں ( باپ دی طرف توں ) ہاں تاں دو تہائ ورثہ انہاں وچ برابر برابر تقسیم ہوئے گا۔
قرانی حوالہ
سودھومرداں دے لئی اس وچ حصہ اے جو کچھ کہ (ان دے ) والدین تے اقربا (پِچھے) چھڈ جاواں۔ تے (اسی طرح) عورتاں دے لئی حصہ اے اس وچ جو (ان دے ) والدین تے اقربا چھڈ جاواں اس ترکہ وچوں خواہ اوہ تھوڑا ہوئے یا زیادہ (ہر حال وچ یہ) حصہ مقرر شدہ اے۔ (سورۃ النساء۔ آیت 7 )
قران دی صرف تن آیتاں ورثہ دی تقسیم دی تفصیل دسدی نيں۔ اوہ ایہ نيں۔
“تواڈی اولاد دے بارے وچ اللہ توانوں ہدایت کردا اے کہ مرد دا حصہ دو عورتاں دے برابر اے۔ جے (میت دی وارث) دو توں ودھ لڑکیاں ہاں تاں انہاں نوں ترکے دا دو تہائی دتا جائے۔ تے جے اک ہی لڑکی وارث ہوئے تاں ادھا ترکہ اس دا اے۔ جے میت صاحبِ اولاد ہوئے تاں اس دے والدین وچوں ہر اک نوں ترکے دا چھٹا حصہ ملنا چاہیے۔ تے جے اوہ صاحبِ اولاد نہ ہوئے تے (صرف) والدین ہی اس دے وارث ہاں تاں ماں نوں تیسرا حصہ دتا جائے۔ تے جے میت دے بھائی بہن وی ہاں تاں ماں چھیويں حصے دی حق دار ہوئے گی۔ (یہ سب حصے اس وقت کڈے جاواں گے) جدوں کہ وصیت جو میت نے دی ہوئے پوری کر دتی جائے تے قرض جو اُس اُتے ہوئے ادا کر دتا جائے۔ تسيں نئيں جاندے کہ تواڈے ماں باپ تے تماری اولاد وچوں کون بلحاظ نفع تسيں توں نیڑے تر اے۔ ایہ حصے اللہ نے مقرر کر دتے نيں تے اللہ یقینًا سب حقیقتاں توں واقف تے ساری مصلحتاں دا جاننے والا اے۔ ” (سورۃ النساء آیت11)
جو مال تواڈی عورتاں چھڈ مراں اس وچ تواڈا ادھا حصہ اے بشرطیکہ انہاں دی اولاد نہ ہوئے تے جے انہاں دی اولاد ہوئے تاں اس وچوں جو چھڈ جاواں اک چوتھائی تواڈا اے اس وصیت دے بعد جو اوہ کر جاواں یا قرض دے بعد تے عورتاں دے لئی چوتھائی مال اے جو تسيں چھڈ کے مرو بشرطیکہ تواڈی اولاد نہ ہوئے پس جے تواڈی اولاد ہوئے تاں جو تسيں نے چھڈیا اس وچ انہاں دا اٹھواں حصہ اے اس وصیت دے بعد جو تسيں کر جاؤ یا قرض دے بعد تے جے اوہ مرد یا عورت جس دی ایہ میراث اے باپ بیٹا کچھ نئيں رکھدا تے اس میت دا اک بھائی یا بہن اے تاں دونے وچوں اُس اک دا چھٹا حصہ اے پس جے اس توں زیادہ ہاں تاں اک تہائی وچ سب شریک نيں وصیت کيتی گل جو ہوئے چکی ہوئے یا قرض دے بعد بشرطیکہ اوراں دا نقصان نہ ہوئے ایہ الله دا حکم اے تے الله جاننے والا تحمل کرنے والا اے (سورۃ النساء آیت 12)
وہ تیرے توں فتویٰ منگدے نيں - کہہ اللہ توانوں کلالہ ( والدین تے اولاد دے بغیر ) دے متعلق فتویٰ دیندا اے۔ جے کوئی مرد مر جائے جس دی اولاد نہ ہوئے مگر اس دی اک بہن ہوئے تاں اسنوں ترکے دا نصف ملے گا تے ( جے بہن پہلے مرے تاں ) اوہ ( مرد ) خود اس دا وارث ہوئے گا جے اس دی بہن دی اولاد نہ ہوئے۔ تے جے اوہ دو عورتاں ہاں تاں انہاں دے لئی ترکے دا دو تہائی ہوئے گا۔ تے جے بھائی بہناں وچ کئی مرد تے عورتاں ہاں تاں مرد دے لئی دو عورتاں دے حصے دی مانند ہوئے گا۔ اللہ تسيں اُتے واضح کردا اے توں کہ تسيں بھٹک نہ جاؤ تے اللہ ہر گل نوں جاندا اے۔ (سورۃ النساء آیت 176)[۸]
دقت
سودھوموجودہ اسلامی وراثت دے قوانین عرباں دے قدیم رواج تے قرانی احکامات دا ملغوبہ نيں تے کدی کدی مشکل صورت حال پیدا کر دیندے سن جنہاں نوں مسلمان فقہا نے دور کيتا اے۔ مثال دے طور اُتے خلیفہ حضرت عمر دے زمانے وچ اک عورت دا انتقال ہويا جس دے پِچھے شوہر، ماں، دو سگے تے دو سوتیلے (ماں توں ) بھائی سن ۔ خلیفہ حضرت عمر نے قرانی وارثاں نوں انہاں دا حصہ دتا یعنی شوہر نوں ادھا، ماں نوں چھٹا حصہ تے دونے سوتیلے بھائیاں نوں ملیا کے اک تہائی۔ دونے سگے بھائی جنہاں نوں پرانے عرب قانون دے مطابق ساری جائداد ملنی سی انہاں نوں کچھ وی نئيں ملیا کیونجے کچھ بچا ہی نئيں سی۔ ( جے دو سوتیلے بھائیاں دی بجائے دو سوتیلی بہناں ہُندیاں تاں وی انہاں نوں کل ملیا کے اک تہائی ہی ملدا تے سگے بھائیاں دے لئی کچھ نہ بچکيا)۔ دونے سگے بھایئاں نے اعتراض کيتا کہ ساڈی ماں تے سوتیلے بھائیاں دی ماں تاں اک ہی سی فیر کیوں انہاں نوں حصہ ملیا تے سانوں نئيں۔ خلیفہ حضرت عمر نے اس اعتراض نوں تسلیم کيتا تے نواں فیصلہ صادر کيتا کہ اک تہائی وچ دو نئيں چاراں بھائیاں دا حصہ ہوئے گا۔
اسی طرح جے اک عورت مر جائے تے وارثاں وچ شوہر تے باپ ماں ہاں تاں شوہر نوں ادھا تے ماں نوں اک تہائی ملے گا تے اس طرح بچنے والا چھٹا حصہ باپ نوں ملے گا یعنی ماں دا ادھا۔ خلیفہ حضرت عمر نے علما دے مشورہ دے بعد تسلیم کيتا کہ باپ دا حصہ ماں دے حصے دا دگنا ہونا چاہیے۔
مثالاں
سودھو- جے اک شخص دا ورثہ اک لکھ روپیہ اے تے وارثاں وچ بیٹا بیٹی تے بیوی نيں تاں بیوی نوں اٹھواں حصہ یعنی 12500 روپے ملیاں گے تے فیر بچے ہوئے 87500 روپاں دے تن حصے ہون گے۔ بیٹے نوں دو حصے یعنی 58333 تے بیٹی نوں اک حصہ یعنی 29166 روپے ملیاں گے۔
- جے کسی خاتون دا ورثہ اک لکھ روپیہ اے تے وارثاں وچ بیٹا بیٹی تے شوہر نيں تاں شوہر نوں چوتھائی حصہ یعنی 25000 روپے ملیاں گے تے فیر بچے ہوئے 75000 روپاں دے تن حصے ہون گے۔ بیٹے نوں دو حصے یعنی 50000 تے بیٹی نوں اک حصہ یعنی 25000 روپے ملیاں گے۔
- جے اک شخص دا ورثہ اک لکھ روپیہ اے تے وارثاں وچ بیٹا بیٹی بیوی باپ تے ماں نيں تاں بیوی نوں اٹھواں حصہ یعنی 12500 روپے ملیاں گے باپ تے ماں دوناں نوں چھٹا چھٹا حصہ یعنی باپ نوں 16666 تے ماں نوں 16666روپے ملیاں گے تے فیر بچے ہوئے 54166 روپاں دے تن حصے ہون گے۔ بیٹے نوں دو حصے یعنی 36111 تے بیٹی نوں اک حصہ یعنی 18055 روپے ملیاں گے۔ ایتھے چونکہ باپ زندہ اے اس لئی دادا دادی تے بھائی بہن نوں کچھ نئيں ملے گا۔
- چونکہ بیٹا زندہ اے اس لئی بھائی بہن تے پوتے پوتی نوں کچھ نئيں ملے گا۔
- چونکہ ماں زندہ اے اس لئی دادی تے نانی نوں کچھ نئيں ملے گا۔
- بیٹی زندہ ہوئے یا مردہ، دھوہندے نواسی نوں کچھ نئيں ملدا۔
- جے اک کلالہ شخص دا ورثہ اک لکھ روپیہ اے تے وارثاں وچ اک بیوی تے باپ دی طرف توں اک بھائی تے اک بہن نيں تاں بیوی نوں چوتھائی حصہ یعنی 25000 روپے ملیاں گے تے فیر بچے ہوئے 75000 روپاں دے تن حصے ہون گے۔ بھائی نوں دو حصے یعنی 50000 تے بہن نوں اک حصہ یعنی 25000 روپے ملیاں گے۔ اک باپ توں ہونے والے سگے تے سوتیلے بھائی بہن دے لئی ایہی حصہ اے مگر جے ایہ بھائی تے بہن دونے ماں دی طرف توں نيں تاں بیوی دا حصہ تاں 25000 ہی رہے گا مگر ہن بھائی تے بہن دوناں نوں 37500 تے 37500 روپے ملیاں گے۔ سگے بھائی دی موجودگی وچ ايسے باپ توں سوتیلے بھائی دا کوئی حصہ نئيں ہُندا مگر مشترک ماں توں سوتیلے بھائی دا حصہ چھٹا ہُندا اے۔ باقی بچا ہويا سگے بھائی دا ہُندا اے۔
- جے کسی ایداں دے مرد یا عورت دا انتقال ہوئے جائے جس دے والدین وی مر چکے ہاں تے بیٹے بیٹیاں وی، مگر پوتا یا پوتی زندہ ہاں تاں انہاں نوں وی وراثت ملدی اے (لیکن دھوہندے یا نواسی نوں نئيں ملدی)۔ ایسی صورت حال وچ جے شوہر اک لکھ روپے چھڈ کے مرے تاں بیوی نوں اٹھواں حصہ (12500 روپے) تے باقی سب (87500 روپے) پوتے پوتی نوں ملیاں گے (پوتے نوں پوتی توں دو گنا)۔ لیکن جے بیوی اک لکھ روپے چھڈ کے مرے تاں شوہر نوں چوتھائی (25000 روپے) تے باقی سب (75000 روپے) پوتے پوتی نوں ملیاں گے (پوتے نوں پوتی توں دگنا)۔ ایسی صورت وچ متوفی دے بھائی بہن نوں کچھ نئيں ملے گا یعنی کلالہ دا اطلاق نئيں ہوئے گا۔
- جے کسی ایداں دے مرد یا عورت دا انتقال ہوئے جائے جس دا نہ کوئی شریک حیات زندہ ہوئے نہ ہی والدین تے بیٹے بیٹیاں۔ بس اک (یا زائید) پوتا تے بھائی بہن زندہ ہاں تاں پوری وراثت پوتے (پوتاں) نوں ملدی اے تے مرنے والے/والی دے بھائی بہناں نوں کچھ نئيں ملدا۔ لیکن جے پوتے دی بجائے پوتی ہوئے تاں پوتی نوں ادھی وراثت ملدی اے تے باقی ادھی بھائی بہناں وچ تقسیم ہُندی اے (بھائی نوں بہن دا دگنا)۔ جے پوتا نہ ہوئے تے دو یا زیادہ پوتیاں ہاں تاں ورثہ دا دو تہائی پوتیاں وچ تقسیم ہُندا اے تے بقیہ اک تہائی بھائی بہناں نوں ملدا اے (بھائی نوں بہن دا دگنا)۔
- جے کسی شخص دے وارثاں وچ صرف دو بیٹیاں، بیوی، ماں تے اک سگا بھائی موجود ہاں تاں دونے بیٹیاں نوں دو تہائی (یعنی ہر بیٹی نوں اک تہائی)، بیوی نوں اٹھواں حصہ، ماں نوں چھٹا حصہ تے سگے بھائی نوں چوبیسواں حصہ ملے گا۔ لیکن جے وارثاں وچ اک بیٹا وی شامل ہوئے تاں صورت حال کافی بدل جاندی اے۔ بیٹے دی موجودگی وچ مرنے والے دی بیوی تے ماں دے حصے وچ کوئی تبدیلی نئيں آندی مگر بھائی نوں ہن کچھ نئيں ملدا۔ ہن بیٹے دا حصہ ہر بیٹی دے حصے دا دُگنا ہوئے جاندا اے۔
- جے اک شخص دے وارثاں وچ صرف اک بیٹا تے ماں (یا باپ) موجود ہاں تاں ماں (یا باپ) نوں قرآنی وارث ہونے دی وجہ توں چھٹا حصہ ملدا اے تے باقی بچا سب کچھ بیٹے دا ہُندا اے۔
- جے اک شخص دے وارثاں وچ صرف اک بیٹی تے ماں موجود ہاں تاں بیٹی دا حصہ ادھا تے ماں دا حصہ چھٹا ہونا چاہیے۔ لیکن اس طرح اک تہائی حصہ بچ جاندا اے جس دا بظاہر کوئی وارث نئيں۔ ایسی صورت وچ "رد" دا اطلاق ہُندا اے تے ایہ بچا ہويا حصہ بیٹی تے ماں وچ اس طرح تقسیم ہُندا اے کہ بیٹی دا حصہ 50 فیصد توں ودھ کے 75 فیصد تے ماں دا حصہ تقریباً 17 فیصد توں ودھ کے 25 فیصد ہوئے جاندا اے۔ ايسے طرح جے بیٹی اک دی بجائے دو ہُندیاں تاں ہر بیٹی دا حصہ 33 فیصد توں ودھ کے 40 فیصد تے ماں دا حصہ تقریباً 17 فیصد توں ودھ کے 20 فیصد ہوئے جاندا۔
- جے اک شخص دے وارثاں وچ صرف اک بیٹی تے باپ موجود ہاں تاں بیٹی دا حصہ ادھا تے باپ دا حصہ چھٹا ہونا چاہیے مگر اسلامی قوانین دے تحت مرد ہونے دی وجہ توں باپ نوں بچا ہويا سب کچھ وی مل جاندا اے یعنی کُل ورثے دا نصف بیٹی نوں ملدا اے تے باقی نصف باپ نوں۔ ايسے طرح جے بیٹی اک دی بجائے دو ہُندیاں تاں ہر بیٹی نوں اک تہائی تے باپ نوں وی اک تہائی ملدا۔
حقائق
سودھو- سوئیڈن وچ تیرہويں صدی عیسوی توں انیہويں صدی عیسوی تک وراثت وچ ہر بیٹے دا حصہ ہر بیٹی توں دگنا ہُندا سی۔ اس توں پہلے اوتھے بیٹیاں دا کوئی حصہ نئيں ہويا کردا سی۔
- انڈونیشیا دے جزیرے سماٹرا دے مغربی علاقے وچ رہنے والے مینانگ کابو قبیلے دے افراد کٹر مسلمان ہونے دے باوجود ماں تے نانی توں وراثت دا سلسلہ جوڑدے نيں تے انہاں دے قدیم رواج دے مطابق ماں دی زمین تے جائداد بیٹی نوں ملدی اے۔ انہاں نوں ایہ گل اسلام دے منافی محسوس نئيں ہُندی۔[۹]
- قدیم اسرائیل وچ سب توں وڈے بیٹے نوں باقی ہر بیٹے توں دگنا ورثہ ملدا سی۔
- مارکوپولو نے مردے وقت (جنوری 1324ء وچ ) وصیت کيتی سی کہ اس دے تاتار غلام پیٹر نوں آزاد کر دتا جائے تے اسنوں 100 وینس دے دینار دتے جاواں۔[۱۰]
- بوہت سارے ملکاں وچ حکومت وی وارثاں دی طرح حصہ دار ہُندی اے۔
ہور ویکھو
سودھوحوالے
سودھو- ↑ اسلام دے قانونِ وراثت دا امتیاز
- ↑ ISLAMIC LAW OF SUCCESSION
- ↑ «Laws of Inheritance in Islam» (PDF). بایگانیشده از اصلی (PDF) در ۲۰۲۲-۰۱-۱۷. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۸.
- ↑ یتیم پوتے دی وراثت دا مسئلہ
- ↑ وراثت دے چند پہلو
- ↑ http://www.muslimpersonallaw.co.za/Inheritance%20&%20Its%20Distribution%20in%20Islaam.pdf
- ↑ The Rules of Inheritance
- ↑ سورۃ النساء آیت 176 دے مختلف ترجمے
- ↑ «StateMaster – Encyclopedia: Inheritance». بایگانیشده از اصلی در ۲۰۱۰-۰۵-۲۷. دریافتشده در ۲۰۲۰-۱۰-۱۸.
- ↑ "Marco Polo", The New Encyclopædia Britannica Macropedia, 9 (15 ed.), Encyclopædia Britannica, Inc, 2002, ISBN 978-0-85229-787-2 صفحہ 573
باہرلے جوڑ
سودھو- ورثے دے حصے کِداں کرن؟ وارثاں دا اسلامی حصہ دسنے والا کیلکولیٹر Archived 2010-04-24 at the وے بیک مشین
- ڈاکٹر عابد حسین دا انگریزی مقالہ Islamic Inheritance Law – IslamicTeachings.org
- گوگل بُکز اُتے ڈاکٹر عابد حسین دی کتاب
- لبنیٰ توحید تے ناہید انجم دا انگریزی مقالہ
- محمد رضی دا انگریزی مقالہ Archived 2012-04-17 at the وے بیک مشین