اردو کی آخری کتاب (تصنیف)
”اردو دکی آخری کتاب“محمد حسین آزاد دی” اردو دکی پہلی کتاب “دی دلچسپ پیروڈی اے۔ پیروڈی یونانی لفظ پیروڈیا توں نکلیا اے۔ جس دے معنی اے ”جوابی نغمہ“ دے نيں۔ اردو ادب وچ طنز تے مزاح دے اس حربے نوں براہ راست انگریزی ادب توں لیایا گیا اے۔ جس وچ لفظی نقالی یا لفظاں دے ردو بدل توں کسی کلام یا تصنیف کيتی تضحیک کيتی جاندی اے۔ ایہ کتاب اردو ادب وچ اک کامیاب پیروڈی سمجھی جاندی اے۔ کیونجے ابن انشاءنے پیروڈی دے فن نوں سمجھ کر بردا اے۔
آزاد دی اس کتاب اُتے ”پطرس بخاری“ ابن انشاء توں پہلے ہتھ صاف کر چکے سن ۔ لیکن اُنہاں دا نشانہ چند ابتدائی اسباق سن تے دوسرا دونے مزاح نگاراں دے نقطہ نظر وچ واضح فرق اے۔ پطرس دا نقطہ نظر محض تفریحی اے جدوں کہ ابن انشاءمعاشرتی ناہمواریاں تے ناانصافیاں نوں نشانہ بناتے نيں تے اُ نہاں دا مقصد اصلا ح اے۔
”اردو دکی آخری کتاب“ 1980ءکے ہنگامی حالات دے پس منظر وچ لکھے گئے روزنامچاں دا مجموعہ اے اگرچہ اسيں دیکھدے نيں کہ اخبار دی زندگی اک روزہ ہُندی اے تے صحافتی نثر ادبی نثر توں مختلف ہُندی اے۔ لیکن ابن انشاءکا معاملہ برعکس اے نہ تاں سطحی کالم نویس سن کہ انہاں دے کالم وقتی لحاظ توں تاں جوش پیدا کردے لیکن زمانے دی گرد انہاں نوں ختم کر ڈالدی اے تے نہ انھاں نے صحافتی بولی نوں ادبی بولی وچ ضم ہونے دتا۔ بلکہ اعتدال دے نال عام قاری تے ادب دے طالب علم دوناں نوں متاثر کيتا۔
1970ء وچ ملک جس سیاسی ابتری تے جوشیلی سیاست دا شکار سی۔ اس کواک حساس فنکار نے کس طرح محسوس کيتا اے تے برتنے دے لئی طنز تے مزاح دا سانچہ اختیار کيتاہے اوہ قابل رشک اے اسيں دیکھدے نيں کہ کسی کسی موقع اُتے ابن انشاءبھی اس ہنگامی صورت حال توں اضطراری کیفیت توں گزر رہے نيں۔ لیکن ایہ تاثر زیادہ نئيں۔ اردو دی آخری کتاب دا تریخ دا حصہ اس گل کيتی غمازی کردا اے۔
اردو دی آخری کتاب دا اسلوب رواں دواں تے سلیس اے ابن انشاءنے آزاد دے انداز نوں اپنانے دی کوشش کيتی اے تے بنیادی طور اُتے ابن انشاءشاعرانہ مزاج دے حامل نيں۔ اس لئی اُنہاں دی نثر وچ قافیہ پیمائی، لفظی تکرار تے موسیقیت کااحساس گہرا اے۔ پطرس نے مزاح دی ابتداءدیباچے نال کيتی سی جدوں کہ ابن انشاءنے ایہ انتظار وی نئيں کيتا۔ تے کتاب دے سرورق اُتے (نامنظور کردہ ٹیکسٹ بک بورڈ) دا عنوان دے کے ہنسی نوں تحریک دتی اے۔ پوری کتاب نجمی دے 101 کارٹوناں دے نال نويں بہار دکھاندی اے۔ انہاں کارٹوناں دی وجہ توں کتاب دی دلچسپی تے دلکشی وچ وادھا ہويا اے۔ اس لئی خالد احمد ایہ کہنے اُتے مجبور نيں کہ، ” اردو دی آخری کتاب دے مصنف دو نيں اک ابن انشاءاور دوسرے نجمی۔ “
مشتا ق احمد یوسفی جو خود وی مزاح دے شہسوار نيں انہاں دا تعارف کراندے ہوئے لکھدے نيں، ” بے شمار خوبصورت لیکن متروک تے بھولے بسرے لفظاں کوان دی رواں دواں نثر نے اک نويں زندگی تے توانائی بخشی اے اردو مزاح وچ اُنہاں دا اسلوب تے آہنگ نواں ہی نئيں ناقابل تقلید وی اے۔ “
کتاب دی پیش کش دا انداز بہت ہی بہترین اے کتاب دا حالے اک صفحہ وی نئيں الٹا گیا تے مسکراہٹ قاری دے لباں اُتے کھیلنے لگتی اے۔ ایتھے چند مثالاں دے کے اس کتاب دا حق ادا نئيں کيتا جا سکدا کیونجے ایہ کتاب بے شمار مختلف تے دلکش، طنزیہ تے مزاحیہ فقراں توں بھر ی پئی اے۔ چنانچہ کتاب دے ابتدائی ابواب وچ درج سوالات، سبق آموز کہانیاں، ریاضی دے قاعدے، جانوراں دا بیان، پرندےآں دا احوال، رامائن تے مہا بھارت دے زمانے توں لے کے مہاراجا رنجیت سنگھ دے دور تک دی تریخ، جغرافیے دے اسباق، مناظر قدرت دے تذکرے، ابتدائی سائنس تے گرائمر نوں نظر انداز نئيں کيتا گیا اے۔ تے تاں تے مولانا شیخ سعدی دی حکایات نوں وی نئيں بخشا گیا اے۔
طنزیہ اسلوب
سودھوکتاب دی سب توں اہم خصوصیت اس دا طنزیہ انداز بیان اے انہاں دا طنز تلخ حقائق اُتے مبنی اے لیکن اس وچ تلخی نئيں۔ بولی دی شیرینی نے اس دی تلخی نوں چھپا لیا اے۔ لہٰذا اس دے طنز نوں آسانی توں گوارا کيتا جا سکدا اے۔ خلائی دور اُتے طنز، صنعتی دور اُتے طنز، پتھر دے دور اُتے طنز، اخبار اُتے طنز، کراچی کارپوریشن اُتے طنز، ابن انشاءکی طنز دے چند جھروکے نيں۔ اس دے علاوہ مصنف نے کتاب دے شروع وچ خبردار کيتا اے کہ اس کتاب نوں پڑھدے ہوئے ایہ ملحوظ رکھاجائے کہ ایہ کتاب صرف بالغاں دے لئی اے۔ یعنی ذہنی بالغاں دے لئی تے ایہ کہ اسنوں چھوٹی عمر دے طالب علماں توں دور رکھیا جائے۔ ورنہ مولف نتائج دا ذمہ دار نہ ہوئے گا۔
ابن انشاءکو مت پڑھ
ورنہ تیرا بیڑا پار نہ ہوئے گا
اور اسيں توں کوئی نتائج
کا ذمہ دار نہ ہوئے گا
ان دی اس تنبیہ دا اندازہ جلد ہونے لگدا اے جدوں اسباق دے آخر وچ اس قسم دے سوالات پُچھدے نظرآندے نيں کہ
”علم وڈی دولت اے لیکن جس دے پاس علم ہُندا اے اس دے پاس دولت کیوں نئيں ہُندی تے جس دے پاس دولت ہُندی اے اس دے پاس علم کیوں نئيں ہُندا؟“
کتاب کاآغاز اک دعا توں ہُندا اے تے دعا کایہ جملہ کہ ،
”انسان اوہی چیز منگدا اے جو اس دے پاس نئيں ہُندی۔ “
سادگی تے پرکاری دے نال ایہ گل اک گہری معنی وی رکھدی اے تے ایہ جان کے دکھ ہُندا اے کہ اسيں لوک مادی اشیاءکے علاوہ روحانی پاکیزگی تے بالیدگی توں محروم ہوئے گئے نيں۔ ملک وچ بڑھدے ہوئے صوبائی تعصب دی طر ف واضح اشارہ ملدا اے۔ یعنی دنیا دے مختلف ملکو ں وچ اک قوم آبادہے تے ساڈے ہاں کوئی، پنجابی اے کوئی پٹھان، کوئی سندھی کوئی بلوچی۔ اس سبق دا آخری فقرہ اِنّا تیکھا اے کہ اس دی مثا ل طنزیہ ادب وچ نئيں ملدی ۔
” فیر وکھ ملک کیوں بنایا سی غلطی ہوئی معاف کیجیے گا آئندہ نئيں بناواں گے۔ “
کتاب نوں پڑھ کر انکشاف ہُندا اے کہ ابن انشاءکاسیاسی تے معاشرتی شعور کتنا پختہ تے متوازن اے اوہ کسی مخصوص نظریے دی عینک نئيں لگاندے تے حقیقت ایہ اے کہ اوہ منظر نوں اُس رخ توں دیکھدے نيں جس رخ وچ سانوں دیکھنے دی آرزو ہُندی اے۔ اس لئی قاری اُنہاں دے زاویہ نظر توں ہم آہنگ ہوئے جاندا اے۔ تے اُنہاں طنز نوں گوارا کر لیتااے۔
تمثیلی انداز رمزیہ انداز
سودھواس کتاب دا انداز کدرے تمثیلی تے کدرے رمزیہ اے اُنہاں دا ہر حربہ تے تجربہ حد درجہ کامیاب اے۔ جس وچ ساڈی قومی کوتاہیاں دا ذکر وی اے تے انفرادی خود غرضیاں دا تذکرہ وی وقتی فائدے دے لئی ناجائز ذرائع اُتے ایمان دی داستان دا بیان وی اے تے اس دور دے حکمراناں دی نااہلیاں تے حماقتاں وی شامل نيں۔ لیکن ایہ سب کچھ ایداں دے لطیف او ر شگفتہ انداز وچ اے کہ قاری دیر تک اس توں لطف انداز ہُندا رہندا اے۔ حکمراناں دے اردگرد خوشامدیاں دی کمی نئيں۔ ”دین الٰہی“ دے عنوان توں ایداں دے لوکاں نوں موضوع بنایا گیا اے جو حکمراناں دے اردگرد خوشامد کردے نيں اوریہ ایسا موضوع اے جو ہر زمانے وچ رائج رہیا اے تے آئندہ وی ہمیشہ تازہ رہے گا۔
”چڑھدے سورج دی پوجا کرنا اس مذہب دا بنیادی اصول سی۔ مرید اکبر دے گرد جمع ہُندے سن تے کہندے سن کہ اے ظل الٰہی تاں ایسا دانا فرزانہ اے کہ تینوں توں حیات سربراہ مملکت یعنی بادشاہ وغیر ہ رہنا چاہیے۔ تے تاں ایسا بہادر اے کہ تینوں ہلال جرات ملنا چاہیے۔ بلکہ خود لے لینا چاہیے۔ پرستش دی ایسی قسماں اج وی رائج نيں لیکن اُنہاں نوں دین الٰہی نئيں کہندے۔ “
”ہمار اتمہار خدابادشاہ“ تے ”برکات حکومت انگلیشیہ “ وچ ابن انشاءنے آزادی دے بعد وی رہ جانے والی ناہمواراں دا بیان کيتا اے۔
ریاضی دا حصہ
سودھوکتاب وچ ریاضی دا حصہ وی بہت دلچسپ اے ایتھے ابن انشاءکی طبیعت کيتی روانی قابل دید اے جس توں مزاح دے شرارے پھوٹتے نيں۔ لیکن مزاح پیدا کرنے دی کوشش شعوری نظر نئيں آندی۔ بلکہ اک شرارت بھریا تبسم اے جو مصنف دے ہونٹاں اُتے مسکراندا اے۔ اوہ معمولی چیزاں دے غیر معمولی پہلوئو ں نوں سامنے لیانے اُتے قدرت رکھدے نيں۔ مثلاً حسابی قاعداں وچ جمع تفریق تے تقسیم دے قاعدے وچ طنز دا تیز نشتر لئی ہوئے اے۔
جمع
سودھوجمع دا قاعدہ مختلف لوکاں دے لئی مختلف اے عام لوکاں دے لئی اک جمع اک برابرڈیڑھ اے کیونجے ادھا انکم ٹیکس والے لے جاندے نيں تجارت دے قاعدے توں اک جمع اک دا مطلب گیارہ اے رشوت دے قاعدے توں حاصل جمع تے وی زیادہ ہوئے جاندا اے۔ “
تقسیم
سودھوجے آپ نوں مکمل پہاڑہ مع گر یاد ہوئے تاں کسی نوں تقسیم دیاں کاناں کان خبر نئيں ہوئے سکدی آخر ٢١ کروڑکی دولت نوں 22 خانداناں نے آپس وچ تقسیم کيتا ہی اے کِسے نوں پتہ چلا؟۔“
الجبرا
سودھوحساب اعداد دا کھیل اے الجبرا حرفاں دا انہاں وچ سب توں مشہور حرف لا اے جسنوں لہ کہندے نيں بعض رشتاں وچ الجبراء یعنی جبر دا شائبہ ہُندا اے۔ جسنوں مدر انہاں لا۔ فادر انہاں لا وغیرہ۔ مارشل لا نوں وی الجبرے دا اک قاعدہ سمجھنا چاہیے۔ “
ایتھے ابن انشاءکے ہتھوں توں مزاح دا دامن چھُٹ گیا اے تے تے ہ اپنے طنز توں معاشرتی ناہمواریاں دی نشان دہی کر رہے نيں۔ لیکن اس دے باوجود اُنہاں دے لب تے لہجے دی شگفتگی تے معصومیت نے قاری دی دلچسپی نوں برقرار رکھیا اے۔ تے اس طنز نوں گوارا بنا دتا اے۔
تریخ مغلیہ
سودھوکتاب دا سب توں کمزور حصہ ”تریخ مغلیہ“ توں شروع ہُندا اے جدوں ابن انشاءمکمل طور اُتے ہنگامی حالات نوں موضوع ِ مزاح بناتے نيں۔ اس حقیقت توں تاں کسی نوں انکار نئيں کہ جدوں ایہ اخباری کالم لکھے گئے ہون گے تاں بلا شبہ قارئین دے لئی انہاں وچ غیر معمولی دلچسپی تے جاذبیت دا سامان سی لیکن ادبی نقطہ نظر توں ایسی تحریراں وچ زندہ رہنے دی صلاحیت نئيں ہُندی۔ تے بعد وچ آنے والےآں دے لئی ایداں دے فن پارےآں وچ لطف دا کوئی سامان نئيں رہندا۔ مثلا اس حصے وچ ”بادشاہ اکبر “ فیلڈ مارشل ایوب خان نوں کہیا گیا اے۔ تے نورتن اُس دور دے مرکزی حکومت دے وزراءہاں۔ لیکن اج دے قاری کویہ باب سمجھانے دی ضرورت پڑدی اے۔
گرائمر
سودھوکتاب وچ گرامر دا سبق اک کامیاب پیروڈی اے انداز بیان وچ تلخی دا ناں تے نشان نئيں تے مزاح نگاراں دے حرباں وچوں بولی تے بیان کيتی بازیگری توں کم لیا گیا اے۔ لیکن محاوراں دا استعمال گھسے پٹے انداز وچ کیہ گیا اے تے اس وچ بذلہ سنجی دا انوکھا روپ ملدا اے۔
” فعل لازم اوہ اے جو کرنا لازم ہوئے مثلاً افسر دی خوشامد، حکومت توں ڈرنا، بیوی توں جھوٹھ بولنا وغیرہ۔ “
”فعل متعدی عموماً متعدی امراض دی طرح پھیل جاندا اے۔ مثلاً اک شخص کنبہ پروری کردا اے دوسرے وی کردے نيں۔ اک رشوت لیندا اے دوسرے اس توں ودھ کے لیندے نيں۔ “
کہانیاں
سودھوکتاب وچ بچےآں دے قدیم کہانیاں نوں نويں نويں معنی پہنچائے گئے نيں تے ڈھکے چھپے انداز وچ مطلب کيتی گل کہنے دی کوشش کيتی گئی اے۔ لیکن اس توں قاری نہ صرف حظ اٹھاندا اے بلکہ مقصد تک وی پہنچ جاندا اے۔ مثلاً ”کچھوا تے خرگوش“ دی کہانی وچ کچھوا اپنے عظیم ماضی دی یاداں وچ کھو جاندا اے تے اس طرح دوڑ وچ پِچھے رہ جاندا اے۔ اس وچ مسلمان قوم دی خامی نوں اجاگر کيتاگیااے۔ اس طرح ”اک گرو دے دو چیلے “ وچ تے ”اتفاق وچ برکت اے “ وغیرہ وچ پاکستان دے چاراں صوبےآں دا تذکرہ کيتا گیا اے۔ ”گوشت تے ہڈی “ تے ”اساں کیوں جاگاں “ نہایت شفاف تے فطری انداز وچ کیتے گئے طنز دی مثالیاں نيں جو 1970ءکے الیکشن دی یادگاراں نيں لیکن اج وی اسيں اپنی سیاسی تے معاشی حالات دے پس منظر وچ انہاں توں لطف اُٹھا سکدے نيں ۔
قافیہ پیمائی
سودھوفنی لحاظ توں ابن انشاءنے جمالیاتی قدراں نوں بردا اے تے اس دے لئی انھاں نے اک خاص طریقہ قافیہ پیمائی دا تیا ر کيتا اے اس دی اک وجہ ایہ وی اے کہ ابن انشاءکو اردو نثر دے قدیم سرمائے توں نہایت دلچسپی رہی اے تے بنیادی طور اُتے اوہ اک رومانی شاعر وی نيں۔ اس لئی انہاں دے اسلوب وچ اک روانی اے تے بولی دی مٹھاس دا احساس ہوتااے۔ فن دی ايسے رنگینی نوں انہاں دے حسین مزاح نے ہور نکھار دتا اے۔ مثلاً
”جو زیادہ گنے کھائے گا شکر دی بیماری پائے گا سوئیاں لگوائے گا چلا ئے گا۔ ماریا جائے گا۔ “
”علم وڈی دولت اے تاں وی سکول کھول، علم پڑھیا، فیس لگا، دولت کما، فیس ہی فیس، پڑھائی دی بیس، بس دے تیس، یونیفارم دے چالیس۔ “
”سبزی دا خیال چھڈ، وٹامن توں منہ موڑ، مسور دی دال کھا اپنے منہ پہ نہ جا۔ “
ابن انشاءکی ایہ کتاب انسانی زندگی تے اس دے بے شمار پہلوئاں دا احاطہ کیتے ہوئے اے ابن انشاءدے لئی انتظامی پیچیدگیاں، انتخابات، حکایات، فرسودہ نظام تعلیم، تجارت، سیاست، رشوت تے تعصب ہر موضوع اُتے اظہار خیال کرنا آسان اے۔
جغرافیہ
سودھوجغرافیے دے اسباب وچ کولمبس دا امریکا دریافت کرنا اک ایسا حادثہ قرار ددتا گیا اے۔ جو نہ صرف مزاح نوں چاشنی رکھدا اے بلکہ اک چھپا ہويا طنز وی نمایاں اے۔
” کولمبس نے جان بجھ کر ایہ حرکت دی یعنی امریکا دریافت کيتا۔ بہرحال جے ایہ غلطی وی سی تاں بہت سنگین غلطی سی کولمبس تاں مرگیا اس دا خمیازہ اسيں لوک بھگت رہے نيں۔ “
ابن انشاءنے ہندوستانی تے پاکستانی سیاست نوں اک ہی پس منظر وچ دیکھیا اے تے مشرقی قوماں اپنی رہنماواں دے نال جو سلوک روا رکھدی اس اُتے گہرا طنز کيتا اے اُس زبردست تنقید نوں گاندھی جی دے باب وچ دیکھیا جا سکدا اے۔
” سانوں قائد اعظم دا ممنون ہونا چاہیے کہ خود ہی مرگئے سفارتی نمائندےآں دے پھُل چڑھانے دے لئی اک جگہ پیدا کردتی ورنہ سانوں وی گاندھی جی دی طرح انہاں نوں مارنا پڑدا۔ “
تریخ دے حصے وچ ابن انشاءکی چابکدستی قابل تعریف اے تے بعض نکات نوں اک جملہ دے اضافے توں کدرے توں کدرے پہنچیا دتا اے۔ مثلاً محمود غزنوی دے بارے وچ لکھدے نيں ”علامہ اقبال توں روایت اے “ مثلاً
”جب عین لڑیائی وچ وقت نماز آندا محمود تے آیاز اک ہی صف وچ کھڑے ہوئے جاندے۔ باقی فوج لڑدی رہندی سی۔ “
سائنسی اصطلاحات
سودھویہ ابن انشاءکی شوخی طبع دا خاصہ اے کہ انھاں نے علم دے ہر شعبے کونہایت شگفتگی او ر اختصار دے نال مزاح دے انداز وچ پیش کيتا اے ریاضی دی طرح سائنسی اصطلاحات توں وی بھر پور فائدہ اُٹھا یا اے۔ مادہ دی قسم گیس دی وضاحت کردے ہوئے لکھدے نيں، ” گرمیاں آندیاں نيں تاں کراچی دا محکمہ واٹر سپلائی پانی دے نلکاں وچ گیس سپلائی کرنے لگدا اے اس لئی غسل خاناں وچ روٹی پکاندے تے باورچی خاناں وچ (پسینہ وچ ) نہاندے دیکھے جاندے نيں۔ “ ” کوئی شخص حکومت کیتی کرسی اُتے بیٹھ جائے تاں اُس دے لئی اُٹھنا مشکل ہوئے جاندا اے لوک زبردستی اٹھاندے نيں ایہ وی کشش ثقل دے باعث اے۔ “
حکایات
سودھوابن انشاءنے اس کتاب وچ حکایات لقمان، حکایات سعدی تے حکایات انوار سہیلی دی طرز اُتے کچھ حکایات وی بیان کيتیاں نيں۔ چونکہ انہاں حکایات وچوں بیشتر الیکشن 1970ءکے دناں دی یادگا ر نيں اس لئی ابن انشاءنے الیکشن دے حوالے توں منشور، نعراں تے وزارتاں دے پِچھے بھاگنے والے ناعاقبت اندیش تے لالچی لوکاں نوں نشانہ بنایا اے۔ تقریباً ہر حکایت وچ ایداں دے لوکاں نوں اشاراں کنایاں وچ سبق آموز درس دینے دی کوشش کيتی گئی اے۔ مثلاً متحدہ محاذ دے بارے وچ فرماندے نيں، ” ہر محاذ وچ عموماً اک شیر باقی گدھے ہُندے نيں تقسیم شکار دی ہوئے یا ٹکٹاں دی اس وچ شیر دا حصہ خاص ہُندا اے۔ اس اُتے کوئی اعتراض کردا اے تاں گدھا اے۔
جانوراں تے پرندےآں دا بیان
سودھومختلف جانوراں تے پرندےآں دا ذکر کرکے انساناں دی خامیاں نوں سامنے لیانے دی کوشش کيتی گئی اے۔ انسان جو اشرف المخلوقات اے جانور بن جانے توں وی دریغ نئيں کردا۔ مثلاً کتے دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ
”اک کتا لیلیٰ دا وی سی لوک لیلیٰ تک پہنچنے دے لئی اس پیار کردے سن اس دی خوشامد کردے سن جس طرح صاحب سیکرٹری یا چپڑاسی دی کرنی پڑدی اے۔ “
مجموعی جائزہ
سودھوابن انشاءنے عظمت خیال تے حساس تخیل دے ذریعے طنز تے مزاح نوں نواں انداز دتا اے تے زندگی دے ہر پہلو توں انصاف کرنے دے پوری پوری کوشش کيتی اے۔ ساڈے نثری ادب وچ عمدہ مزاح نگاراں نوں انگلیاں اُتے گنیاجا سکدا اے تے ابن انشاءورگی چلبلی نثر تاں بالکل نایاب اے انہاں دی شاندار پیروڈی ”اردو دی آخری کتاب“ وچ ساڈی ساری خود فریبیاں، قول تے فعل وچ تضاد، معاشرتی بے حسی، نمود تے نمائش دی خواہش غرض زندگی دے ہر شعبے دی ناہمواریاں موجود نيں لیکن ایہ نئيں کہیا جا سکدا کہ ایسا خوش دل ہنسنے ہنسانے والا شخص خود رنجیدہ نئيں اے اُنہاں دا دل اُنہاں معاشرتی ناہمواریاں اُتے کڑھدا اے تے انہاں دی روح الم زدہ اے ایہ وکھ گل اے کہ انھاں نے زندگی نوں وکھ زاویہ نظر توں دیکھیا۔ پرکھیا تے بیان کيتا۔ اردو گرد بکھری ہوئی ناہمواریاں دا گہرا سنجیدہ تے شعور ابن انشاءدیاں تحریراں دا امتیازی وصف اے۔ اوہ ہر جگہ اک ایداں دے خالق نظر آندے نيں جو تخلیق دے کرب سہندا اے بقول خالد اختر
| ” | ابن انشاءاک قدرتی مزاح نگار اے جِنّا زیادہ اوہ لکھدا اے اس دا اسلوب نکھردا جاندا اے ۔ | “ |
| ” | ابن انشاءکا مزاح لفظاں دا ہیر پھیر ، لطیفہ گوئی یا مضحک کرداراں دا رہین منت نئيں اے بلکہ انہاں دا مزاح تخیل دی تخلیق اے ۔ | “ |