اردو شاعری وچ رام
زبان نوں مذہب دی ضرورت نئيں ہُندی بلکہ مذہب دے فروغ وچ بولی دی حیثیت میل دے اس پتھر دی ہُندی اے جس دے بغیرمیل کاتصور عبث اے۔ ’’اردو ہندوستان دی سب توں سکیولر بولی اے ‘‘ یعنی ایہ کسی خاص مذہب، دھرم، مسلک، فرقہ،طبقہ، جماعت، ٹولی، پارٹی یاگروہ دی بولی نئيں۔ وسیع النظری،کشادہ دلی،رواداری، انسان دوستی، جذباتی ہم آہنگی،قومی یکجہتی اورپاس جذبات وغیرہ جداں محاسن عالیہ اس بولی دی گھٹی وچ پئی نيں۔اس دی نشو ونما وچ جِنّا مسلماناں نے حصہ لیا اِنّا ہی ہندوؤں، سکھاں، عیسائیاں تے ہور مذاہب دے پیرو کاراں نے۔ اس بولی نے جتھے مذہب اسلام دے فروغ وچ حصہ لیا اوتھے ہندو،سکھ،عیسائی،بودھ اورجین مذہب نوں وی سیرابی عطا کيتی۔ڈاکٹرمحمد عزیر دی تصنیف ’اسلام دے علاوہ مذاہب دی ترویج وچ اردو دا حصہ‘ ہور ڈاکٹر اَجَے مالویہ دیاں لکھتاں ’اردو وچ ہندو دھرم‘ تے ’ویدک ادب وچ اردو‘ اس اُتے دال نيں۔ اس بولی نے جتھے پیراں، فقیراں، شہیداں، پیغمبراں تے خدائے تعالیٰ دی حمد وثناء بیان کرنے وچ کوئی دقیقہ نئيں چھڈیا اوتھے گرونانک،کرشن جی، رام جی،مہادیو جی،درگا جی اورحضرت مسیح دی مدح سرائی وچ وی ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔
بات جے رامائن دی کرئیے تو اردو بولی وچ رامائن دے کل131 نسخے دستیاب ہوئے نيں جنہاں وچ 46 منظوم، 6باتصویر،2ناول دی طرز وچ اور5ڈرامے دی طرز وچ نيں۔1 انہاں وچوں بعض نسخے دس۔دس جلداں اُتے مشتمل نيں تے کسی کسی دا ساتواں ایڈیشن دستیاب ہويا اے۔ رامائن دے 131نسخےآں وچوں 97نسخے صرف خدا بخش اورینٹل لائبریری،پٹنہ وچ محفوظ نيں۔ڈاکٹر محمد عزیر نے ’خطبات گارساں دتاسی‘،صفحہ:513 دے حوالے توں لکھیا اے کہ رامائن دا پہلا اردوترجمہ1866 وچ لکھنؤ توں شائع ہواسی۔2 لیکن ایہ نسخہ مفقود اے۔ 1034 صفحات اُتے مشتمل مکمل’رامائن بالمیکی‘ دا پہلا اردو ترجمہ 1921 وچ کپور آرٹ پرنٹنگ ورکس، لاہور توں شائع ہويا تھا،جس اُتے مترجم دے طورپر دُوارِکا پرشاد افق لکھنوی دا ناں درج اے ۔اسی طرح بھگوت گیتا دے 128نسخے دریافت کیتے گئے جنہاں وچ 53 نسخے؛ صرف خدا بخش اورینٹل لائبریری، پٹنہ وچ محفوظ نيں۔بہر حال مینوں ایتھے مذاہب تے مذہبی کتاباں دے فروغ وچ اردو دی خدمات دا جائزہ نئيں لینا اے بلکہ اردو شاعری وچ رام دے تصور اُتے غور کرنا اے۔ آؤ اسيں اس سمت بڑھدے نيں۔
بھگتی تحریک دے سب توں وڈے شاعر کبیر (متوفی 1518) دے نزدیک مختلف دھرم،مذہب،ذات پات دے درمیان نفرت دے بیج بونا گناہ عظیم اے۔ اوہ اک خدا دے مننے والے سن ۔ انہاں دے نزدیک خدائے تعالیٰ دی کوئی شکل و صورت نئيں، محبت،پیار تے اخلاص دے ذریعے خدائے تعالیٰ دا عرفان حاصل کيتا جا سکدا اے۔ دنیا دی بے ثباندی، اخلاق دی تبلیغ،رواداری دی تلقین کبیر دی شاعری دے غالب موضوعات نيں۔کبیر دی شاعری وچ وی رام دا تذکرہ ملدا اے لیکن رام توں انہاں دی مراد ایودھیا دا راجہ، سیندا دا شوہر تے راجہ دشرتھ دا بیٹا نئيں بلکہ رحیم یا خدائے تعالیٰ دا ہندوی ناں اے ۔وہ ايسے دی پرستش کردا اے تے لوکاں توں کہندا اے کہ جدوں سب دا پیدا کرنے والا اک ہی اے تاں اِنّے سارے معبود کِداں ہوئے سکدے نيں؟ 3 اس لئی رام تے رحیم دونے اک ہی نيں،دنیاماں لوک اپنے پالن ہار نوں اپنی اپنی بولی وچ پکاردے نيں کوئی اسنوں رحیم کہندا اے ؛ کوئی ہری، کوئی کریم کہندا اے ؛ کوئی کِیشَو،کوئی اللہ کہندا اے تاں کوئی رام۔ گویا ہندو تے مسلماناں دی راہ اک ہی اے ۔اشعار ملاحظہ ہوئے
ہندو ترک کی ایک راہ، ہے ست گرو اِہے بتائی
کہی ہے کبیر سنو ہو سنتو، رام نہ کہے اور کھدائی
دوئی جگدیش کہاں تے آئے، کہو کون بھرمایا
اللہ رام کریم کیشو، ہری حضرت نام دھرایا
ست نام کڑوا لگے، میٹھا لاگے دام
دُبدھا میں دونوں گئے، مایا ملی نہ رام
تیسرے شعر وچ کہندے نيں کہ سچ کڑوا ہُندا اے لیکن دام؛ بمعنی فریب مٹھا لگدا اے۔ لیکن ايسے تردّد وچ رہ گئے تاں نہ مایا مل سکدی اے تے نہ رام۔ایتھے کبیر نے رام نوں منزل مقصود قرار دتا اے تے ایہ منزل مقصود کبیر دے نزدیک صرف خدائے تعالیٰ دی ذات اے۔ لہٰذا کہیا جا سکدا اے کہ کبیر دے ایتھے رام؛ خدائے تعالیٰ دا ہندوی ناں اے۔
نظیر اکبر آبادی (1735۔ 16 اگست1830) نے اپنی شاعری وچ ہندوستان دی مٹی دی سوندھی سوندھی خوشبو،ایتھے دے پھُلاں دی بھینی بھینی مہک، میلےآں ٹھیلاں دی گرم بازاری، بازار دی ہمہ ہمی،ایتھے دے موسم، عقائد، توہمات، ہندو اساطیر دے خیرہ کرنے والے رسم ورواج تے صنمیات نوں خوب خوب بردا اے۔ انہاں دی شاعری وچ جے صرف ہندو دیویاں دی گل کرن توپاروتی، درگا، کالی، دیوکی، جسودا تے رادھا وغیرہ؛ دیوتاواں وچ اندر، برہما، بلدیو، شیو، مہادیو، شیو شنکر، کال بھیرو،گنیش، کرشن، گردھاری، مراری، مرلی دھر،سنکھ جوڑ، شیام، نارائن، نارد منی، نرسنگھ، نرسی مہتا، بسدیو،بشن، اورنند وغیرہ؛ اساطیر توں مثبت کرداراں وچ ارجن،سکھ دیواور ہنومان وغیرہ؛ منفی کرداراں وچ بکا سر،بھوما سر، راوَن تے کنس وغیرہ دا تذکرہ اپنی تمام تر توانائیاں دے نال موجود اے۔ نظیر دی شاعری وچ ہندو اساطیر اس کثرت دے نال بردے گئے نيں کہ جس دی مثال شاید ہندی شاعری وچ وی کم ملدی اے ۔اس لحاظ توں نظیر اک بے نظیر شاعر نيں۔ نظیر دے محبوب صنمیات مہادیو، کرشن اوربلدیو جی نيں۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں دی شاعری وچ رام توں متعلق اشعار نسبتاً کم ملدے نيں بلکہ ایہ کہیا جائے تاں زیادہ صحیح ہوئے گا کہ نظیر دے ایتھے رام دا تذکرہ ضمناً ہويا اے۔ ملاحظہ ہوئے
ہے کہیں رام کہیں لچھمن
کہیں کچھ مچھ ہے اور کہیں راوَن4
چَکبست لکھنوی(19جنوری1882۔ 12فروری1926) کی 22بندوں پر مشتمل نظم ’رامائن کا ایک سین‘ (مسدس) ہے۔ جو رام چندر جی کا اپنی ماں کوشَلْیَہ سے الوداعی ملاقات کے بیان پر مشتمل ہے۔رام بن باس کے لیے وداع ہو رہے ہیں، وہ اپنے والد کوسلامِ رخصت تو کر لیتے ہیں لیکن اپنی ماں کے الوداعی دیدار سے پہلے یہ سوچ کرجھجھک جاتے ہیں کہ
دیکھا ہمیں اداس تو غم ہوگا اور بھی
اور ذرا ٹھہر کردامن توں اپنے آنسو پُچھدے ہوئے چہرے توں افسردگی تے بے کسی کودور کردے نيں۔ ایتھے چکبست نے انسانی نفسیات نوں ملحوظ خاطر رکھاہے۔بیٹا جو تخت و تاج نوں چھڈ کے جنگل دی خاک چھاننے جا رہیا اے اس دے دل وچ کتنا درد تے کسک ہوئے گا لیکن ایہ درد و کسک اک ماں دے درد و کسک دے اگے کيتا حیثیت رکھدی اے ؟جس دا وڈا بیٹااس توں جدا ہوئے رہیا اے۔ جسنوں راج سنگھاسن اُتے بیٹھنا سی اوہ اج بر سر بن باس اے
رخصت ہوا وہ باپ سے لے کر خدا کا نام
راہ وفا کی منزلِ اوّل ہوئی تمام
منظور تھا جو ماں کی زیارت کا اہتمام
دامن سے اشک پونچھ کے دل سے کیا کلام
اظہار بے کسی سے ستم ہوگا اور بھی
دیکھا ہمیں اداس تو غم ہوگا اور بھی5
علامہ اقبال (9 نومبر1877۔ 21 اپریل 1938)کو اگرچہ اختر حسین رائے پوری نے فاشسٹ شاعر لکھیا اے لیکن جدوں آپ ’کلیات اقبال‘ دا مطالعہ کرو گے تاں آپ رائے پوری صاحب دی رائے کوپوری طرح قبول کرنے توں محترز ہوئے جاواں گے۔ ’کلیات اقبال‘ وچ جتھے طلوعِ اسلام، مسجد قرطبہ، اے روح محمدؐ، جبریل و ابلیس، شکوہ، جواب شکوہ، ذوق و شوق، آدم تے اذان وغیرہ ورگی خالص اسلامی رنگ دیاں نظماں ملدی نيں؛ اوتھے گرو نانک، رام اورسوامی رام تیرتھ ورگی نظماں وی اپنی تمام تر جلوہ سامانیاں دے نال موجود نيں۔ان نظماں دے علاوہ انہاں دے کلیات وچ ’گائیتری منتر‘ دا منظوم ترجمہ ’آفتاب‘ وی اے۔ علامہ اقبال نے رام جی دی شجاعت، بہادری،تلوار بازی دی مہارت، رعایا نال محبت،جنگی جوش تے نفس دی پاکیزگی دا اعتراف کردے ہوئے انہاں دی بارگاہ وچ عقیدت دا خراج ایويں پیش کيتا اے
ہے رام کے وجود پہ ہندوستاں کو ناز
اہلِ نظر سمجھتے ہیں اس کو امامِ ہند6
نفیس خلیلی نے 21 بند یعنی 126 اشعارپر مشتمل نظم ’سوئمبر‘ وچ رام چندرجی دے رسمِ سوئم ورکو شعری پیکر عطا کيتا اے۔ جس وچ سیندا دی خوبصورتی، انہاں دی دید توں رام دے دلی جذگل کيتی اتھل پتھل، راجہ جنک دا شیو جی دی کمان نوں توڑنے دا چیلنج دینااور بدلے وچ سیندا نال شادی دا وعدہ کرنا، راجہ جنک دے اعلان دے بعد مختلف حکمراناں دا کمان توڑنے دی کوشش کرنااور پسپا ہونا،حتّٰی کہ راوَن کحالے نامرادلُٹنا اورسارے حکمراناں دی ناکامی دے بعد راجہ جنک دا ایہ کہنا کہ:
تم میں کوئی رانا نہیں
تم میں کوئی راجہ نہیں
تم مرد یا نا مرد ہو
تم کارواں کے گرد ہو
سب راج کُل کے ننگ ہو
ان آئینوں کے زنگ ہو7
راجہ جنک دی للکار سن؛شری رام چندر دا مرتعش ہونا، اہل محفل اُتے اک نظر ڈال کر؛ تیر و کماں نوں ہتھ وچ لینا تے اک ہی جھٹدے ميں اس دے پرخچے اڑا دینا۔
دس بیس ٹکڑے ہو گئے
کچھ اُڑ گئے کچھ کھوگئے
بے حد خوشی دل کو ہوئی
سب بول اٹھے ’جے رام کی‘7
اِنّے وچ پرشو رام دا آدھمکنا تے شیو جی دی کمان دے ٹکڑے دیکھ کے لال پیلے ہوجانا تے اپنی کمان توڑنے دا چیلنج دینابعدہٗ بذریعۂرام اس دی کمان وی اک جھٹدے ميں ٹوٹنا۔راجہ جنک کایہ ماجرا دیکھ کے سیندا دی رام تاں، اُرملا دی لکشمن تاں، مانڈوی دی بھرت توں تے لیرلی دی شترودھن نال شادی کر دينا وغیرہ تمام واقعے نوں وڈی تفصیل تے خوبصورت پیرائے وچ بیان کيتاہے۔نفیس خلیلی نے اک اک جزئیات نوں نہایت خوبی دے نال پیش کيتا۔اس نظم وچ وی مرثیے دی چھاپ دکھادی دیندی اے تے بحر وی ااوہی استعمال کیتی گئی اے جومرثیہ دے لئی مختص اے یعنی بحر رجزجس دا رکن اے مُسْتَفْعِلُن۔
برج موہن دتا تریا کیفیؔ (13دسمبر 1866۔ 1نومبر 1955)نے رام تے رام بھگتی توں متعلق 6اپریل 1913 نوں 27بندےآں اُتے مشتمل نظم ’رام بھگتی دی مہما‘ لکھی جو مسدس دی شکل وچ اے ۔رام، لکشمن تے سیندا جنگلی رہائش دے لئی نکلے نيں۔گرمی دا موسم اے، دور دور تک پانی نئيں اے اورسورج دی تپش اس توں سوا۔ سیندا غش کھا کر گر جاندیاں نيں،لکشمن پانی دی تلاش وچ اِدھر اُدھر دوڑدے نيں۔ اِدھر رام دی نظر بے ہوش سیوری(سبری) پرپڑدی اے۔ فیر رام اسنوں تے سیندا نوں اپنے زاناں اُتے رکھ لیندے نيں تے رام دے آنسو دونے(سیوری تے سیندا)کے رخسار اُتے گردے نيں تے دونے بھلی چنگی ہوئے جاندیاں نيں۔ جدوں لکشمن آندے نيں تاں رام انہاں توں کہندے نيں
کون و مکاں کا گرچہ شہنشاہ رام ہے
سچے بھگت کا اپنے وہ لیکن غلام ہے8
اس نظم نوں آپ کربلائی مرثیہ دے بہت نیڑے پاواں گے۔ پورا منظر گویا کربلا دی تپتی ریت نوں مد نظر رکھ دے تیار کيتا گیا اے ۔اک منظر ملاحظہ کرن
پانی دا دور دور نئيں سی اوتھے نشاں گرمی دی تے تپش دی اوہ شدّت کہ اَلامَاں بھٹّی دی طرح تپتے زماں تے آسماں پر طائرِ نگاہ دے وی جلدے سن اوتھے ہر ذرّے وچ تپش سی اوتھے آفتاب کی فوّارے سن بگولاں کے، نہراں سراب کی
اگے دے دو مصرعے دیکھو
گرمی سے اس کی آتشِ نمرود سرد تھی
لٗو کی بھبک سے بادِ جہنم بھی گرد تھی9
دبستان داغؔ دا توانا شاعر؛منشی سکھ دیو پرشاد سنہا المعروف بہ بسملؔ الٰہ آبادی (11 نومبر1899۔ 23نومبر 1975) نے اپنی نظم ’دیش بھارت وچ ، فیر آجائے زمانہ رام کا‘ وچ انہاں لوکاں دی قسمت اُتے رشک کيتا اے جنہاں نے رام چندر نوں اپنے چشمِ شوق توں دیکھاہے۔محض 14 مصرعاں وچ بسمل نے وی بھیشن تے رام دی دوستی تے فتح یابی دے بعد اسنوں لنکا سونپنا تے ہور اہم واقعات بلکہ رامائن دا پورا پلاٹ سمیٹ کر رکھ دتا اے ۔دو شعر ملاحظہ ہوئے
وہ گھڑی وہ دن وہ ساعت وہ زمانہ رام کا
چار لفظوں میں کہیں کیونکر فسانہ رام کا
ہو جو بزدل خلق میں لازم ہے لیں اس سے سبق
درسِ غیرت ہے زمانے کو فسانہ رام کا10
مذکورہ نظم غزل دی ہیئت وچ لکھی گئی اے۔ لہٰذا غزل دے ’دریا نوں کوزے وچ سمونے‘ والی خصوصیت اس نظم وچ وی در آئی اے ۔ان ست اشعار وچ بسمل نے پند و نصیحت تے دعا توں وی کم لیا اے۔
شاعر انقلاب شبیر حسین خاں جوش ملیح آبادی (5دسمبر 1898۔ 22فروری 1982) نظم ’پیمانِ محکم‘ وچ جتھے غازیانِ جنگ دے کر و فر،بابِ خیبر شکن دے قوت و بَل،اہل کربلا دی پیاس،شہداء دی جاں نثاری، نورِ رسالت دی چمک، اَرْجُن دی چٹکی توں چلنے والے تیراں دی سنسناہٹ،زَمزَماں اُتے فوج دی رخصت،تیر و کمان دی کڑک،توپاں دی گھن گرج اورزِرْہاں دی کھڑکھڑاہٹ وغیرہ دی قسم کھادی اے اوتھے شری رام چندر دی اس قوت دا وی حلف اٹھایا اے جس دے ذریعے انھاں نے راوَن دی لنکا نوں خاکستر کر؛ فتح یابی حاصل کيتی سی۔ شعر ملاحظہ کرو:
قسم ان قوتوں کی جو ملیں تھی رام و لچھمن کو
قسم اس آگ کی، جو کھا گئی تھی ملکِ راوَن کو11
ماہر عروض،شاعر تے ناول نویس پنڈت میلا رام وفا (30جنوری 1895۔ 19 ستمبر1990)؛ شری رام چندر دی محبت وچ گویا غرقاب نيں۔وہ کہندے نيں کہ ہندوستان اپنی قسمت اُتے جِنّا چاہے فخر کرے کہ اس دی دھرتی اُتے رام پیدا ہوئے۔تریخ وچ ایہ سعادت کسی تے دھرتی نوں نصیب نہ ہوئی۔ایہی نئيں ؛وہ انہاں لوکاں دے قدماں نوں وی فرطِ محبت وچ چوم لینا چاہندے نيں جنہاں دے دلاں وچ رام دی محبت اے۔ اوہ رام نوں خدائی صفات دے حامل قرار دے کے، تمام نوع بشر اُتے رام دی عبادت لازم قرار دیندے نيں۔ اشعار ملاحظہ ہاں
زیبا ہے جتنا فخر کرے سر زمینِ ہند
حصہ فقط اسی کا ولادت ہے رام کی
جی چاہتا ہے ان کے قدم چوم لیجیے
جن کے دلوں پہ نقش ارادت ہے رام کی12
المختصر اردو شاعری وچ ہندو اساطیر تے دیومالا دا استعمال شروع توں ہُندا رہیا اے تے ایہ سلسلہ حالے تک جاری اے ۔اردو شاعری وچ ہندوواں دی مذہبی کتاباں ہاں یا مذہبی پیشوا سب اُتے خامہ فرسائی کيتی گئی اے۔ بلکہ بعض ایداں دے وی نيں جنھاں نے اردو شاعری دی محبوب شعری علامت دا درجہ حاصل کر ليا اے، جنہاں وچ کرشن جی دا ناں سر لسٹ اے۔ محولہ بالا تمام اشعار دے مطالعے توں آپ نوں اندازہ ہوئے گیا ہوئے گا کہ اردو شاعری وچ رام دے خطوط کِنے واضح نيں۔ایہ صرف چندنمونے نيں۔ اس اُتے اگرپوری سنجیدگی توں توجہ دتی جائے تاں کئی دفاتر تیار ہوئے سکدے نيں۔
الحاصل کبیر دے ایتھے رام خدائے تعالیٰ دا ہندوی ناں اے تاں نظیر دے ایتھے ضمنی کردار۔چَکبست نے رام دے رخصتِ بن باس دا نقشہ کھِچیا اے توعلامہ اقبال نے انہاں دی شجاعت،پاکیزگیِ نفس تے رعایا توں انہاں دی محبت دا اعتراف کردے ہوئے انھاں امامِ ہند کہیا۔نفیس خلیلی نے انہاں دے سوئمبر نوں موضوع بنایا توپنڈت کیفی نے انہاں نوں کون و مکاں دا شہنشاہ قرار دتا۔ بسمل الٰہ آبادی نے رام دی غیرت و حمیت دی تعریف کيتی اے تاں جوش نے انہاں دی قوتِ بازو دی قسم کھادی۔میلا رام وفا نے انہاں دے محبین دے قدماں نوں چومنے دی چاہت دا اظہار کيتا اے۔ الغرض اردو شاعری وچ رام اک متنوع کردار دی حیثیت توں بردے گئے نيں۔
حوالے سودھو
- 1 ’عالمی اردو ادب‘، دہلی کا ’دھارمک نمبر‘ مئی 2012، ص173-75
- 2 ’اسلام کے علاوہ مذاہب کی ترویج میں اردو کا حصہ‘:ڈاکٹر محمد عزیر،ص95، انجمن ترقی اردو،علی گڑھ1955
- 3 ’تاریخ ادب اردو‘ :جمیل جالبی،جلد اوّل، ایجوکیشنل پبلشنگ ہاؤس، نئی دہلی2015
- 4 ’کلیات نظیر اکبر آبادی‘ نظم: ’بلدیو جی کا میلا‘، ص434، کتابی دنیا، دہلی،2003
- .5 ’صبح وطن‘ از:چکبست لکھنوی،ص:118-123، نامی پریس، لکھنؤ، دسمبر1985
- 6 ’کلیات اقبال‘ ص146، فرید بک ڈپو،دہلی2012
- 7 ’عالمی اردو ادب ‘، دہلی کا ’دھارمک نمبر‘مئی 2012،ص233
- 8 ’وارِدات‘ از: پنڈت کیفی،ص:243، میسرز رام لال سوری اینڈ سنز، لاہور، 1941
- 9 ایضاً،ص240
- 10 ’عالمی اردو ادب‘، دہلی کا ’دھارمک نمبر‘مئی 2012،ص228
- 11 ’کلیات جوش‘ نظم ’پیمانِ محکم‘، ص479، قومی کونسل، دہلی، 2013
- 12 ماہنامہ’نیرنگ خیال‘ لاہور، کا ’رامائن نمبر، اکتوبر۔نومبر 1928 بحوالہ :دھارمک نمبر
- 13 ’کیفیات‘ (کلیات کیفی اعظمی)،ص421، ایجوکیشنل پبلشنگ ہاؤس،دہلی2004