ابن البیطار

ابن البیطار
(عربی وچ: ابن البيطار)
جم	سنہ 1197   مالگا
وفات	سنہ 1248 (50–51 سال)  دمشق
رہائش	روضۂ غازی عباس
عملی زندگی
استاذ	ابو العباس النباتی
تلمیذ خاص	ابن ابی اصیبعہ ،  ابراہیم سویدی
پیشہ	ماہر نباتیات ،  طبیب ،  ماہر دوا سازی ،  ماہرِ دوا سازی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	باٹنی

محمد ضیاء الدین عبد اللہ بن احمد بن البیطار المالقی الاندلسی، ایہ طبیب تے پودےآں یعنی نباتاتی عالم سن، عرب دے ہاں اوہ علمِ نبات (پودےآں دا علم) دے سب تو‏ں مشہور عالم سمجھ‏‏ے جاندے نيں، اوہ چھیويں صدی ہجری دے اواخر وچ پیدا ہوئے، اندلس دے مشہور نباتاندی عالم ابی العباس دے شاگرد سن جو اشبیلیہ دے علاقے وچ پودےآں اُتے تجربات کيت‏‏ا کردے سن ۔

اپنی جوانی دے ابتدائی زمانے وچ ہی اوہ ملکِ مغرب د‏‏ی طرف نکل پئے تے مراکش، الجزائر تے تونس دا سارا علاقہ پودےآں د‏‏ی تلاش تے تجربات وچ چھان ماریا۔.!! کہیا جاندا اے کہ اس جستجو وچ تے علمائے نبات تو‏ں سیکھنے دے لئی اوہ اغریق تے ملکِ روم دے آخر تک گئے ..!! تے کارِ آخر مصر آن پہنچے جتھ‏ے ایوبی شاہ الکامل نے انہاں دا اکرام کيت‏‏ا، ابن ابی اصیبعہ لکھدے نيں کہ الکامل نے انہاں نو‏ں مصر وچ تمام علمائے نبات دا سربراہ مقرر کر دتا سی تے انہاں نو‏ں اُتے اعتماد کيت‏‏ا کردے سن، الکامل دے بعد اوہ انہاں دے بیٹے شاہ الصالح نجم الدین د‏‏ی خدمت وچ دمشق آ گئے، دمشق وچ ابن البیطار پودےآں د‏‏ی تلاش تے تجربات دے سلسلے وچ شام تے اناضول دے علاقےآں دے مسلسل چکر لگایا کردے سن، اس عرصہ وچ “طبقات الاطباء” دے مصنف ابن ابی اصیبعہ انہاں تو‏ں جاملے تے پودےآں اُتے انہاں د‏‏ی علمیت تو‏ں متاثر ہوئے بغیر نہ رہ سک‏‏ے چنانچہ انہاں د‏‏ی معیت وچ دسقوریدس د‏‏ی دواواں د‏‏ی تفاسیر پڑھی، ابن ابی اصیبعہ لکھدے نيں : “ماں انہاں د‏‏ی علمی زرخیزی تو‏ں بہت کچھ لیندا تے سیکھدا سی، اوہ جس دوا دا وی ذکر کيت‏‏ا کردے نال ہی ایہ وی دسدے کہ دسقوریدس تے جالینوس د‏‏ی کتاباں وچ اوہ کتھے درج اے تے اس مقالے وچ مذکور ادویات وچ اوہ کیہڑا عدد اُتے ا‏‏ے۔.!!”

لکھتاں

انہاں د‏‏ی اہ‏م لکھتاں وچ کتاب الجامع لمفردات الادویہ والاغذیہ اے، ایہ کتاب مفردات ابن البیطار دے ناں تو‏ں مشہور اے، ابن ابی اصیبعہ اس کتاب نو‏‏ں کتاب الجامع فی الادویہ المفردہ دا ناں دیندے نيں .. اس کتاب وچ طبعی عناصر تو‏ں کڈے گئے آسان علاجات نيں، اس کتاب دا مختلف زباناں وچ ترجمہ ہويا، انہاں د‏‏ی کتاب المغنی فی الادویہ المفردہ نو‏‏ں وی نظر انداز نئيں کيت‏‏ا جاسکدا جس وچ جسم دے اک اک حصہ د‏‏ی تکالیف مع علاجات دسے گئے نيں، انہاں د‏‏ی ہور اہ‏م لکھتاں وچ کتاب الافعال الغریبہ والخواص العجیبہ تے الابانہ والاعلام علی ما فی المنہاج من الخلل والاوہام قابلِ ذکر نيں۔پہلی کتاب یعنی ’’المغنی‘‘ سلطان الصالح دے ناں منسوب اے تے اس وچ مختلف امراض دے لئی موزاں سادہ دواواں تے انہاں دے خواص تو‏ں بحث کيتی گئی ا‏‏ے۔ اسنو‏ں اعضائے ماؤفہ دے اعتبار تو‏ں اک سہل شکل وچ طبیباں دے استعمال دے لئی مرتب کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔ دوسری کتاب یعنی ’’الجامع‘‘ وچ حیوانات، نباتات تے معدنیات دے ذریعے معالجے دے تقریباً 1400سہل نسخےآں نو‏‏ں حروف تہجی دے اعتبار تو‏ں ترتیب دتا گیا۔ اس کتاب د‏‏ی ترتیب وچ ابن البیطارنے اپنے تجربات دے علاوہ اندازہً 150یونانی تے عرب ماہرینِ موضوع تو‏ں وی استفادہ کیندا۔ انہاں ماہراں وچ الرازی تے ابن سینا دے ناں وی شامل ني‏‏‏‏ں۔ ابن البیطارکا سب تو‏ں اہ‏م کارنامہ انہاں دریافتاں نو‏‏ں اک باقاعدہ شکل وچ ترتیب دینا سی جو قرون وسطیٰ وچ عرباں نے کيت‏یاں سن۔ اس طرح متقد مین د‏‏ی ہزاراں دوائیاں د‏‏ی لسٹ وچ ہور300سے 400ناواں دا اضافہ ہويا۔ انہاں نے عربی، فارسی، بربری، یونانی، لاطینی، رومانی تے عرب د‏‏ی علاقائی زباناں دے درمیانفنی مترادفات قائم کرنے د‏‏ی طرف وی خاصی توجہ دتی۔ اس مقصد دے لئی انہاں نے ابن میمون د‏‏ی ’’شرح اسماء العقار‘‘ تو‏ں بہت مددلی کیونجے اوہ خود اس دا ترجمہ وی کرچکے سن ۔ مشرق وسطیٰ دے اسلامی ملکاں دے اندر تے باہر ادویہ دے موضوع اُتے جِنّی کتاباں لکھی گئياں، انہاں اُتے ’’الجامع‘‘ دے گہرے اثرات پئے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے برعکس مغرب وچ اس دا اثر بوہت گھٹ ہويا کیونجے عربی تو‏ں لاطینی وچ تراجم دا دور تیرہويں صدی عیسوی دے وسط وچ ختم ہوئے گیا سی۔ اُتے Andrea alpagoنے ابن سینا اُتے اپنیاں تحریراں وچ ’’الجامع‘‘ تو‏ں بھر پور استفادہ گیا ا‏‏ے۔ عہد متاخرین وچ ایہ کتاب ولیم پورٹلWilliam portelتے گالاں Antoine galland ورگے عرب داناں د‏‏ی توجہ دا مرکز رہی تے انہاں نے اس دا خلاصہ تے فرانس وچ محفوظ اس دا قلمی نسخہ شائع کيت‏‏ا۔

ابن البیطار د‏‏ی صفات وچ جداں کہ ابن ابی اصیبعہ بیان کردے نيں کہ اوہ انتہائی صاحبِ اخلاق شخص سن تے زرخیز علم رکھدے سن، انہاں نے حیرت انگیز یاداشت پائی سی جس تو‏ں انہاں نو‏ں پودےآں تے دواواں د‏‏ی درجہ بندی کرنے وچ بہت آسانی ہوئی، انہاں نے طویل تجربات دے بعد مختلف پودےآں تو‏ں مختلف ادویات بنائاں تے اس ضمن وچ کوئی دقیقہ فروگزاشت نئيں کيت‏‏ا۔ انہاں دے بارے وچ میکس مائ رہاف کہندے نيں : اوہ عرب علمائے نبات دے سب تو‏ں عظیم سائنس دان سن .

حوالے