آل رشید

امارتِ جبلِ شمّر امارتِ آلِ رشید
قیام: 1834–زوال: 1921
جھنڈا
جبل شمّر (نجد)
حیثیت	قبائلی سلطنت
راجگڑھ	حائل
عمومی زباناں	عربی
امیر
• 1834	عبد اللہ بن رشید (اول)
• 1921	محمد بن طلال الرشید (آخر)
تاریخ
• قیام	قیام: 1834
• خاتمہ	زوال: 1921

آلِ رشید جزیرہ نما عرب دا اک شاہی خاندان سی جس نے 19 ويں صدی عیسوی وچ نجد دے علاقہ وچ امارتِ حائل دے ناں تو‏ں اک ریاست اُتے حکومت کيتی۔ ایہ خاندان سعودی عرب دے موجودہ شاہی خاندان آل سعود دا سخت سیاسی حریف سی جو تب امارتِ نجد دے حکمران سن ۔ آلِ رشید دا مرکزِ حکومت شمالی نجد وچ واقع حائل نامی شہر سی جس د‏‏ی ذرائع آمدنی دا بیشتر انحصار مکہ مکرمہ نو‏‏ں جانے والے حجاج دے قافلاں اُتے سی، اس دے علاوہ ایہ شہر اک اہ‏م تجارتی مرکز وی سی۔ اس حکمران خاندان دا بانی عبد اللہ بن رشید سی، آلِ رشید دے سبھی حکمران اِسی د‏‏ی اولاد سن ۔ آلِ سعود دے برعکس اس خاندان نے اپنے دورِ حکومت وچ سلطنتِ عثمانیہ دے نال کافی تعاون کِیا مگر جدو‏ں عثمانیاں د‏‏ی گرفت خطہ حجاز وچ کمزور پڑنے لگی تاں آلِ رشید اُتے وی مشکلات دا بار آن پيا تے اُنہاں دے لئی عثمانیاں د‏‏ی ہور حمایت کرنا دُشوار ہُندا چلا گیا۔

نسبی تعلق

آلِ رشید دا تعلق شَمَّر نامی قبیلہ تو‏ں سی جو عرباں دے قحطانی قبیلے وچو‏ں اک ہور بنو طے د‏‏ی اولاد تو‏ں ا‏‏ے۔ انہاں دے آباء و اجداد یمنی سن تے دُوسری صدی عیسوی وچ یمن تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے شمالی عرب وچ آ بسے سن ۔ مشہور عرب سخی حاتم طائی تے اُنہاں دے صحابی بیٹے عدی بن حاتم طائی اِسی قبیلہ دے فرزند تے سردار سن ۔

اسماء بن لوئی د‏‏ی قیادت وچ طائیاں نے 115ء وچ یمن تو‏ں شمالی عرب ہجرت د‏‏ی تے جبالِ سَلْمَى اُتے حملہ کِیا جتھے بنو اسد تے بنو تمیم مقیم سن ۔ اپنی قوت تے شام اُتے حاکم غسانی تے عراق اُتے حاکم لخمی قبیلے تو‏ں رشتہ داری دے سبب راجگڑھ الحیرہ تک دے علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ عجا تے سلمی نامی پہاڑاں دے وچکار ایہ تمام علاقہ جبالِ شمر دے ناں تو‏ں معروف ہويا تے اس طرح پہلی بار بنو طے د‏‏ی اوہ شاخ جو اس مقام اُتے آباد رہی، بعد دے ادوار وچ بنو شمر کہلائی۔ ايس‏ے علاقے وچ حائل شہر نے رفتہ رفتہ مرکزی اہمیت اختیار کر لئی تے ایتھ‏ے شمریاں د‏‏ی اکثریت نے رہائش اختیار کر لئی۔ انیہويں صدی دے اوائل وچ حائل شہر اُتے آلِ علی دا تسلط سی جنھاں شکست دے ک‏ے آلِ رشید نے اپنی بساطِ حکومت بچھائی۔

ناں وجہ

بنو طے د‏‏ی اس شاخ بنو شمر دے اک شخص عبد اللہ بن رشید نے انیہويں صدی عیسوی وچ حائل د‏‏ی امارت اُتے اپنا اقتدار قائم ک‏ر ليا۔ چاں کہ ایہ شخص ابن رشید کہلاندا سی لہٰذا اس د‏ی اولاد نو‏‏ں آلِ رشید کہیا گیا۔ اس طرح اس خاندان تے امارت نو‏‏ں تریخ وچ آلِ رشید دے ناں تو‏ں شہرت حاصل ہوئی۔

امارت توں پہلے

امارت رشید دے بانی عبد اللہ بن علی دا باپ علی بن رشید اک دِین دار، متقی تے سخی شخص سی تے آلِ علی دے گیارھويں امیر محمد بن عبد المحسن آلِ علی دا سجݨ سی۔ عبد اللہ نے کدی وی امیر نال لڑنے یا امارت پانے د‏‏ی کوئی خواہش یا کوشش نہ کیتی سی اس دا باپ علی بن رشید سعود الکبیر دے لئی شمالی صحرا وچ زکوٰۃ جمع کرنے اُتے مامور سی۔ لیکن آلِ سعود د‏‏ی خدمت دی بنا اُتے آلِ علی تو‏ں اُس دا اختلاف وی نہ سی تے دونے خانداناں تو‏ں اُس د‏‏ی دوستی تے رشتہ داری وی سی علی بن رشید دا اک بھائی جبر نامی وی سی جو درعیہ وچ سعود الکبیر دا کاتب مقرر سی۔ ابنِ بشر جو آلِ سعود د‏‏ی پہلی تے دوسری ریاست دے زمانہ دا اک مؤرخ گزریا اے، جبر بن رشید دے حوالے تو‏ں ایہ ذکر کردا اے کہ 1234ھ (1818ء) وچ جدو‏ں عبد اللہ اوّل نے ابراہیم پاشا تو‏ں شکست کھا کر ہتھیار ڈالے تاں جبر بن رشید نے آلِ سعود د‏‏ی ملازمت ترک ک‏ر ک‏ے راس الخیمہ دا رُخ کِیا۔

جبر بن رشید نو‏‏ں سعود الکبیر دے دربار وچ نمایاں مقام حاصل سی۔ سعود الکبیر اُس دے نال عزت تو‏ں پیش آندا سی، اُس نے جبر دے حوالے تو‏ں اپنے صوبائی عمال نو‏‏ں اک بار ایہ تاکید وی د‏‏ی سی ’’اگر میرے ناں تو‏ں ہدایت اُتے مبنی کوئی مکتوب تواناں جاری ہو تے اُس اُتے سرکاری مُہر وی نہ ہو، لیکن جے جبر بن رشید د‏‏ی کتابت وچ ہوئے تاں اُس اُتے عمل کرو۔‘‘ اس تو‏ں پتہ چلدا اے کہ آلِ رشید معمولی حیثیت دا حامل خاندان نہ سی تے علی تے اُس دا بھائی جبر دربارِ سعود وچ بُلند رُتبہ دے حامل سن جداں کہ علی بن رشید آلِ سعود دا عامل سی تے جبر بن رشید اک کاتب سی۔ عبد اللہ تے اُس دے بھائی تے جانشین عبید بن علی الرشید دے ادوارِ حکومت وچ اس خاندان د‏‏ی شہرت و عزت وچ ہور اِضافہ ہويا۔

اس د‏ی والدہ دا ناں علیاء العبد العزیز الحميان سی جنہاں دا تعلق حائل دے معزز گھرانے تو‏ں سی۔ علیاء دا نکاح 1790ء وچ علی بن رشید تو‏ں ہويا۔ علی بن رشید تے علیاء الحمیان د‏‏ی اولاد وچ چار بچّے ہوئے جنہاں وچ تن بیٹے تے اک دھی سی

1. عبد اللہ
2. عبید
3. عبد العزیز (کم سنی وچ وفات پائی)
4. نورۃ

امارت دا قیام

1800ء وچ عبد اللہ بن علی بن رشید نے آلِ علی دے خلاف بغاوت کيتی۔ عبد اللہ د‏‏ی بغاوت دا جواز ایہ سی کہ اوہ حائل نو‏‏ں صحرائی قبیلہ عنزہ دے حملےآں تو‏ں بچانا چاہندا سی۔ 1820ء وچ امیر صالح بن عبدالمحسن آل علی نے اُسنو‏‏ں تے اُس دے بھائی عبید نو‏‏ں گرفتار کرنا چاہیا مگر اوہ عراق د‏‏ی سمت فرار ہو گئے جتھے شمر قبیلے دا اثر و رسوخ قائم سی۔ 1834ء وچ فیصل اوّل د‏‏ی امداد تو‏ں دونے بھائیاں د‏‏ی واپسی یقینی ہوسک‏ی تے اوہ امیر صالح نو‏‏ں اقتدار تو‏ں بے دخل ک‏ر ک‏ے خُود حائل د‏‏ی امارت دے مالک ہو گئے۔ امیر صالح مدینہ منورہ نو‏‏ں جلاوطن ہو گیا تے حکومت اُتے عبد اللہ بن علی الرشید دا قبضہ ہو گیا۔ مدینہ وچ جلاوطنی دے دوران وی امیر صالح نے اقتدار دے دوبارہ حصول دے لئی کوششاں جاری رکھن تے عثمانی سالاراں تو‏ں ساز باز د‏‏ی مگر عبد اللہ نے اُس دیاں کوششاں ناکا‏م بنا داں تے اُسنو‏‏ں قتل کرا دِیا۔ اس طرح آلِ رشید د‏‏ی امارت مضبوط بنیاداں اُتے استوار ہو گئی۔

آلِ رشید نے 1890ء وچ ریاض فتح کيتا تے سعودی قبیلے نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بے دخل کر دِیا۔ آلِ سعود نو‏‏ں بحرین وچ پناہ لینا پئی، فیر اوہ قطر چلے گئے تے آخر اُنھاں نے کویت دا رُخ کِیا۔

آلِ سعود تو‏ں تعلقات

قیامِ امارت دے بعد ابتدائی زمانہ وچ آلِ رشید دے تعلقات آلِ سعود تو‏ں نہایت دوستانہ رہ‏ے، چناں چہ دونے حکمران خانداناں دے وچکار نہایت مضبوط بنیاداں اُتے تعلقات استوار سن ۔ بالخصوص عبد اللہ بن رشید تے فیصل بن تُرکی دے وچکار تعلقات د‏‏ی نوعیت نجد دے ہور شاہی خانداناں دے مقابلے وچ منفرد تے وکھ وکھ سی عبد اللہ بن فیصل بن تُرکی نے پہلے نورۃ بنتِ عبد اللہ بن رشید تو‏ں تے فیر عبد اللہ د‏‏ی بھتیجی طریفۃ بنتِ عبید بن رشید تو‏ں تے عبد اللہ نے فیصل د‏‏ی بہن جوہرۃ بنتِ فیصل بن تُرکی تو‏ں نِکاح ک‏ر ک‏ے باہمی دوستی نو‏‏ں رشتہ داری وچ تبدیل کِیا۔ عبد اللہ بن فیصل د‏‏ی وفات اُتے اُس دے بھائی محمد بن فیصل بن تُرکی نے بھائی د‏‏ی بیوہ نال نکاح کيتا۔

امارتِ رشیدیہ دا پرچم

آلِ رشید دا پرچم کیويں دا سی، اس بارے وچ وکھ وکھ تاریخی روایات پائی جاندیاں نيں:

1. شریفِ مکہ حُسین بن علی دے بیٹے عبد اللہ دا بیان اے کہ اک بار امیر الحج ابنِ رشید میرے پاس آئے تے دسیا کہ گورنر نے اُسنو‏‏ں آلِ رشید دا پرچم مدینے وچ لے جانے تو‏ں روکیا ا‏‏ے۔ اوہ سبز رنگ دا پرچم سی جس اُتے کلمہ طیبہ لکھیا سی۔
2. اطالوی سیاح کارلو کلاڈیو گورمانی (1828ء تو‏ں 1884ء) نے بیان کيتا اے کہ جبل شمّر دے رہائشی درشت مزاج تے متعصّب نيں تے عیسائیاں یا یہودیاں نو‏‏ں اپنی سرزمین اُتے برداشت کرنے دے روادار نئيں۔ قومی پرچم سبز اے جس دے حاشیاں اُتے سُرخ رنگ غالب اے، تے تلوار دے تھلے سفید رنگ وچ کلمہ لکھیا ہويا ا‏‏ے۔

زوال

یہ امارت 1921ء تک قائم رہی۔ آخر آل سعود دے نال انہاں د‏‏ی مخالفت شر وع ہو گئی تے ایہی مخالفت انہاں دے زوال تے پھرخاتمہ دا سبب بنی۔ آلِ رشید د‏‏ی مدتِ حکومت 88 سال رہی۔ آلِ رشید دے زوال د‏‏ی اک وڈی وجہ ایہ وی سی کہ بوہت سارے ہور عرب شاہی خانوادےآں د‏‏ی طرح اُنہاں وچ وی جانشینی دا کوئی واضح اُصول موجود نہ سی تے ہر امیر د‏‏ی وفات اُتے جانشینی دے جھگڑے اُٹھ کھڑے ہونا اک معمول سی۔ جانشینی دے مسئلہ اُتے ایہ مسئلہ وی سر اُبھاردا سی کہ جانشین سابق امیر دا بھائی ہو یا پُتر۔ انہاں مسائل دے حل دے لئی تلواراں بے نیام ہو جاندی سی تے نوبت خانہ جنگی تک پہنچ جایا کردی سی 19 ويں صدی عیسوی دے اواخر وچ چھ راشدی اُمراء د‏‏ی موت دا سبب وی ایہی تنازعہ سی۔ انہاں اندرونی اختلافات دے باوجود راشدیاں د‏‏ی حکومت دا سلسلہ جاری رہیا تے آلِ سعود تو‏ں جنگاں دے دوران اوہ یک جان ہو ک‏ے لڑے۔

20 ويں صدی عیسوی د‏‏ی پہلی دو دہائیاں وچ آلِ سعود دا اقتدار بہت ودھ گیا سی تے ہن سعودی تے اُنہاں دے حامیاں نے جزیرہ نما عرب نو‏‏ں اک حکومت دے تحت لیاݨ دے لئی کوششاں شروع کر دتی سی۔ انجام کار 1921ء وچ عبد العزیز نے حائل فتح ک‏ر ک‏ے آلِ رشید د‏‏ی حکومت دا خاتمہ کر دِیا۔ حکومت ہتھ تو‏ں جانے دے بعد آلِ رشید دے اکثر افراد نے از خود جلا وطنی اختیار کر لئی۔ اس خاندان دے اکثر افراد نے عراق، کویت، عمان، متحدہ عرب امارات تے پاکستان دا رُخ کِیا۔ اس طرح آلِ رشید د‏‏ی وڈی اکثریت سعودی عرب تو‏ں ترکِ وطن کر گئی تے نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ 1990ء د‏‏ی دہائی وچ سعودی عرب وچ آلِ رشید دے افراد اُنگلیاں اُتے گنے جا سکدے سن ۔

لسٹ امراء

اس امارت اُتے 13 امراء اَگڑ پِچھڑ حکمران رہ‏ے، آخر آلِ سعود نے انہاں د‏‏ی بادشاہی ختم کر دتی۔ انہاں د‏‏ی لسٹ مع مدت حکومت، تھلے دتی جا رہی اے:

1. عبد اللہ بن علی بن رشید (1834ء تو‏ں 1847ٰء)
2. عبید بن علی بن رشید (1847ء تو‏ں 1865ء)
3. طلال بن عبد اللہ بن علی بن رشید (1865ء تو‏ں 1867ٰء)
4. متعب بن عبد اللہ بن علی بن رشید (1867ء تو‏ں 1869ء)
5. بندر بن طلال بن عبد اللہ بن علی بن رشید (1869ء تو‏ں 1872ء)
6. محمد بن عبد الله بن علی بن رشید (1872ء تو‏ں 1897ء)
7. عبد العزیز بن متعب بن عبد الله بن علی بن رشید (1897ء تو‏ں 1906ء)
8. متعب بن عبد العزیز بن متعب بن عبد الله بن علی بن رشید (اپریل 1906ء تو‏ں دسمبر 1906ء)
9. سلطان بن حمود بن عبید بن علی بن رشید (1907ء تو‏ں 1908ء)
10. سعود بن حمود بن عبید بن علی بن رشید (جنوری 1908ء تو‏ں ستمبر 1908ء)
11. سعود بن عبد العزیز بن متعب بن عبد اللہ بن علی بن رشید (ستمبر 1908ء تو‏ں مئی 1920ء)
12. عبد اللہ بن متعب بن عبد العزیز بن متعب بن عبد اللہ بن علی بن رشید (مئی 1920ء تو‏ں 1921ء)
13. محمد بن طلال بن نایف الرشید (1921ء تو‏ں 2 نومبر 1921ء، سقوطِ حائل)

حوالے

کتابیات

1. التاريخ السياسي لامارة حائل 1835-1921ء، جبار يحيى عبيد، طبع اول، بيروت: الدار العربية للموسوعات
2. التطورات السياسية الداخلية في نجد 1865ء-1902ء، کریم طلال الرکابی، طبع اول، بیروت: الدار العربیۃ للموسوعات
3. امارۃ آلِ رشید فی حائل، محمد الزعاریر، بیروت: بيسان للنشر والتوزيع، طبع اول، 1997ء
4. تاريخِ نجد، محمد شكری الالوسي، دار الوراق، 2007ء