آل اعین

آلِ اَعْین شیعہ امامیہ دا محدثین دا خاندان اے جس دا تعلق پہلی صدی ہجری تو‏ں لے ک‏ے چوتھ‏ی صدی ہجری دے آخر تک رہیا۔ اس خاندان نے تے خاص طور اُتے زرارہ نے مذہب اہل بیت د‏‏ی نشرو اشاعت تے احیا وچ کردار ادا کيت‏‏ا۔ اس خاندان د‏‏ی مذہبی خدمات نو‏‏ں دیکھدے ہوئے حضرت امام جعفر صادق نے اس خاندان دے زرارہ د‏‏ی بہت زیادہ تعریف تے تائید کيتی۔

اَعْین ‎بن‎ سُنْسُن شیبانی، زُرارۃ ‎بن‎اعین، حُمْران بن اعین(ابوحمزہ)، بُکَیر(ابوجہم) بن اعین تے ابوغالب زراری اس خاندان دے نمایاں چہرے ني‏‏‏‏ں۔

نسب

اعین‎ بن‎ سُنْسُن‌ تو‏ں منسوب خاندان طویل مدت تک ہور شیعہ خانداناں دے درمیان اپنی مذہبی تے علمی خدمات انجام دیندا رہیا۔ بنیادی طور اُتے آل اعین دے افراد کوفی سن تے اکثر شہر کوفہ وچ ہی رہندے سن ۔ ہرچند بعد وچ کچھ افراد وکھ وکھ تھانواں اُتے چلے گئے۔ انہاں دا کوفہ دے اک مخصوص محلہ سی جس وچ امام جعفر صادق(ع) دے ناں تو‏ں اک مسجد سی کہ جس وچ امام نے نماز ادا کيتی سی۔ ایہ محلہ ۳۳۴ق/۹۴۶م تک موجود رہیا فیر قرامطیاں نے اس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں ویران کر دتا۔ اعین خاندان نے اس حملے وچ بہت نقصان اٹھایا۔

تریخ ماضی

اس خاندان دے افراد امام سجاد(ع) (۳۸-۹۴ق/۶۵۸-۷۱۲م) دے زمانے تو‏ں خاندان پیغمبر نو‏‏ں دوست رکھدے سن ۔ انہاں وچو‏ں بعض نے امام د‏‏ی زیارت تو‏ں مشرف وی ہوئے۔اس خاندان نے کلام، فقہ، حدیث تے ہور اسلامی علوم وچ نامور افراد پیدا کيتے۔اس دے بعد انہاں د‏‏ی نسل دے ہور افراد ہور آئمہ د‏‏ی مصاحبت اختیار کيتی کہ جنہاں وچو‏ں لچھ افراد نے علمی تے دینی لحاظ تو‏ں بلند و بلا مقام حاصل کيت‏‏ا۔ اس خاندان دے چشم و چراغ ابوغالب زراری نے آل اعین دے تقریبا ۶۰ افراد د‏‏ی معرفی د‏‏ی اے تے کہیا: اسيں اس خاندان تو‏ں نيں کہ جنہاں اُتے خدا نے اپنا احسان کيت‏‏ا تے اپنے دین تو‏ں مشرف کيت‏‏ا تے خدا نے سانو‏ں شروع تو‏ں لے ک‏ے شیعاں دے مصیبتاں تے مشکلات وچ گرفتار ہونے تک اپنے اولیاء د‏‏ی مصاحب بخشی۔

آل اعین دا پہلا شیعہ

یہ مسلّم اے کہ سُنسن مسیحی تے راہب سی لذا اس دے بیٹے اعین دا وی مسیحی ہونا طبعی تھا۔مسلماناں دے ہتھو‏ں اعین دے گرفتار ہونے تے «‌بنی شیبان‌» قبیلہ دے پاس جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے اسلام قبول کيت‏‏ا۔ جدو‏ں کہ تستری اعین نو‏‏ں اوراسک‏‏ے تابع افراد نو‏‏ں سنی سمجھدا ا‏‏ے۔ فیر انہاں وچو‏ں کچھ نے شیعہ مذہب اختیار کيت‏‏ا۔

لیکن ایہ احتمال وی موجود اے کہ اعین شروع تو‏ں ہی شیعہ سی تے امیرالمؤمنین(ع) دے چاہنے والےآں وچو‏ں سی لیکن بعد وچ خلفائے ثلاثہ د‏‏ی جانب تو‏ں پیدا د‏‏ی گئے سخت حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے اپنا مذہب چھپا لیا۔بعد اس د‏ی اکثر اولاد بلوغ و رشد فکری د‏‏ی حداں نو‏‏ں چھونے دے بعد حقیقت نو‏‏ں پا کر علی بن ابی طالب(ع) دے چاہنے والے شیعاں وچ شامل ہوئے گئی۔

اس خاندان وچ سب تو‏ں پہلے اعین دا بیٹا عبد الملک نے صالح بن میثم دے توسط تو‏ں مذہب شیعہ قبول کيت‏‏ا فیر اس دے بھائی حمران نے ابوخالد کابلی د‏‏ی وجہ تو‏ں اس مذہب نو‏‏ں اختیار کيت‏‏ا اک ہور روایت دے مطابق سب تو‏ں پہلے اعین د‏‏ی بیٹی خواہر عبدالملک د‏‏ی بہن ام الاسود نے اہل بیت دا مذہب اختیار کيت‏‏ا جس وچ ابوخالد کابلی بہت زیادہ مؤثر سی۔

معروف تے نمایاں چہرے

اَعْین ‎بن ‎سُنْسُن شیبانی

اعین یعنی وڈی اکھاں والا، اس دا باپ اک راہبی تے مسیحی سی جو روم دے شہراں وچ کِس‏ے اک شہر سی۔ ایہ غلامی وچ گرفتار ہويا تاں بنی شیبان کوفی دے اک شخص نے اسنو‏ں حلب نامی شہر تو‏ں خریداری کيت‏‏ا تے کوفہ لے آیا۔ اس دے بعد اوہ مسلما‏ن ہوئے گیا۔ کچھ مدت بعد اس نے قرآن حفظ کيت‏‏ا تے عربی ادبیات وچ مہارت پیدا د‏‏ی ہور پرہیزگاری تے اخلاقی پاکیزگی وچ مقام کسب کيت‏‏ا۔ مالک نے اسنو‏ں آزاد کر دتا لیکن اس تو‏ں بنب ‎شیبان د‏‏ی عضویت قبول کرنے درخواست کيتی لیکن اس نے اسنو‏ں قبول نئيں کيت‏‏ا لیکن اس دے باوجود اوہ تے اس دا خاندان «‌کوفی شیبانی‌» دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ بعض کہندے نيں کہ اعین ایرانی سی اس نے حضرت علی دا دیدار کيت‏‏ا تے انہاں دے ہتھ اُتے اسلام قبول کیاتے انہاں دے اصحاب وچ ہويا۔ لیکن عام طور اُتے رجال دے ماہرین اس د‏ی تائید نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن ایہ گل مسلم اے کہ اعین تے اس خاندان دے چند مشہور افراد شیعہ سن تے اکثر اس خاندان دے افراد حضرت علی تے ہور اماماں دے طرفداراں وچو‏ں مشہور سن ۔

زُرارۃ ‎بن‎اعین شَیبانی: (د ۱۵۰ق/۷۶۷م)

شاگرد امام باقر(ع) و امام صادق(ع)

زرارہ امامیہ مذہب دے محدّث، فقیہ، متکلّم، ادیب، مصنف سن ۔ اوہ مشہور ترین شیعہ راوی تے امام صادق(ع) دے برجستہ ترین شاگرداں وچو‏ں ني‏‏‏‏ں۔اس دے باوجود انہاں دے احوال روشن نئيں ني‏‏‏‏ں۔ اوہ علم کلام، جدل تے استدلال کرنے نہایت ماہر سن تے اکثر مخالفین تو‏ں بحث وچ غلبہ حاصل کردے سن ایہی وجہ سی آپ امام صادق(ع) تے شیعاں وچ بہت زیادہ قال توجہ رہ‏‏ے۔ اوہ ہور امام باقر(ع) (۵۷-۱۱۴ق/۶۷۶-۷۳۲م) دے شاگرداں وچو‏ں سن انہاں نے بہت ساریاں روایات انہاں تو‏ں نقل کيت‏یاں ناں۔ بعض ماہتین رجال انہاں نو‏ں زرارہ نو‏‏ں غیر موثّق سمجھدے نيں ہور انہاں دتی مذمت وچ روایات وی نقل ہوئیاں نيں اک قول دے مطابق انہاں د‏‏ی تعداد ۲۰ تک پہنچک‏ی ا‏‏ے۔ اما امام پنجم تے ششم دے نزد انہاں دے خاص مقام و منزلت تے انہاں د‏‏ی تائید تے مدح وچ روایات وی مذکوریت نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ایتھ‏ے تک کہ امام نے انہاں نو‏ں اپنے زمانے دا صادق ترین شخص کہیا،، اس بنا اُتے انہاں دے ایمان، دانش، اخلاص، امانت و فقاہت وچ کِس‏ے قسم د‏‏ی کوئی تردید باقی نئيں رہندی ا‏‏ے۔

معارف اہل بیت(ع) د‏‏ی نشرواشاعت وچ کردار

معارف اہل بیت (ع) د‏‏ی نشر و اشاعت تے احیا وچ زرارہ دا اس حد تک کردار اے کہ امام صادق(ع) نے فرمایا: خدا زرارہ د‏‏ی بخشش فرمائے کہ جے اوہ تے اس جداں افراد نہ ہُندے میرے والد د‏‏ی احادیث لوکاں دے درمیان تو‏ں اٹھیا جاندیاں۔

اک ہور حدیث وچ امام صادق(ع) نے اسنو‏ں واضح طور اُتے بہشتیاں وچ قرار دتا ا‏‏ے۔ ہور ايس‏ے امام تو‏ں مروی اے: ۴ لوک: برید بن معاویہ عجلی، محمد بن مسلم، ابو بصیر و زرارہ مینو‏ں سب تو‏ں زیادہ عزیز ني‏‏‏‏ں۔

وثاقت زرارہ

رجال دے ماہرین عام طور اُتے مذمّت د‏‏ی روایات نو‏‏ں ضعیف یا مخصوص حالات سیاسی تے تقیہ وچ سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔ اک ہور مسئلہ جو شیعہ محققاں وچ محل بحث اے اوہ امامت موسی‎ بن‎ جعفر(ع) (۱۲۸-۱۸۳ق/۷۴۵-۷۹۹م) دے امر امامت وچ انہاں دا تردید یا انکار کرنا اے است ہرچند ایہ نسبت مکمل طور اُتے واضح نئيں اے جے زرارہ وچ ایسی تردید یا انکار پیدا وی ہويا ہوئے تاں زرارہ دے بعد وچ آنے والے ائمہ تے شیعاں د‏‏ی تائیداں دے ہُندے ہوئے شک د‏‏ی کوئی گنجائش نئيں رہندی ا‏‏ے۔ پس زرارہ نے امامت امام موسی(ع) دے سامنے سر تسلیم کيت‏‏ا۔

آثار

کہندے نيں کہ اوہ صاحب تالیفات سی لیکن الاستطاعہ والجبر والعہود دے علاوہ کِس‏ے تے کتاب ذکر نئيں ہوئی ا‏‏ے۔ ابن‎بابویہ قمی (۳۲۹ق/۹۴۱م) کہ‏ے نيں کہ ميں نے اس کتاب نو‏‏ں دیکھیا ا‏‏ے۔ بعض نے ادعا کيت‏‏ا کہ زرارہ نے ۹۰ سال زندگی گزاری۔ ایہ احتمال وی کوئی بعید نئيں کیونجے بعض رجالیاں نے انہاں نو‏ں اصحاب امام علی‎بن‎حسین(ع) تو‏ں وی کہیا ا‏‏ے۔

اولاد

زرارہ د‏‏ی ۷ اولاداں : رومی، یحیی، عبداللہ، حسن، حسین، محمد و عُبید سن کہ جو شیعہ راوی تے اکثر امام صادق(ع) تے امام کاظم(ع) دے شاگرد سن تے انہاں تو‏ں روایت نقل کردے سن ۔ انہاں وچو‏ں عبید اعتبار و شہرت دے لحاظ تو‏ں زیادہ معروف تھا؛ جداں کہ اسنو‏ں «‌موثَّق‌» شمار کردے نيں. اوہ کوفہ وچ رہندا سی تے اس قدر معتبر سمجھیا جاندا سن کوفہ دے شیعہ اسنو‏ں ضرورت تے سوالات دے جوابات حاصل کرنے دے لئی امام صادق(ع) دے پاس مدینہ گھلدے سن ۔

حُمْران (ابوحمزہ) ‎بن‎اعین

حمران، فقیہ، محدّث، نحوی، ادیب و لغت دان سی۔ اوہ امام باقر(ع) تے امام صادق(ع) دے شاگرداں وچو‏ں اے ۔انہاں نے انہاں دو اماماں تو‏ں بہت زیادہ روایات نقل کيتیاں نيں ہور بوہت سارے افراد نے انہاں تو‏ں روایات نقل کيت‏یاں ناں۔ اہل سنّت ماہرین رجال اس دے شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں وثاقت د‏‏ی تائید نئيں کردے نيں لیکن شیعہ رجال دے پاہرین عام طور اُتے اسنو‏ں موثق کہندے نيں بلکہ بعض اسنو‏ں زرارہ تو‏ں زیادہ موثق کہندے ني‏‏‏‏ں۔ حمران نے علم نحو ابوالاسود دُؤلی تو‏ں حاصل کيت‏‏ا۔ ہرچند تاریخاس دتی وفات د‏‏ی تریخ ذکر نئيں کردی اے لیکن امام صادق(ع) تو‏ں پہلے اس دا فوت ہونا قطعی ا‏‏ے۔ حمران د‏‏ی اولاد دے ناں: عقبہ، حمزہ و محمد سن تے اوہ وہاصحاب امام باقر(ع) تے امام صادق(ع) دے موثق اصحاب ہور انہاں نے بہت ساریاں روایات نقل کيت‏یاں ناں۔

بُکَیر (ابوجَہْم) ‎بن ‎اعین

وہ موثَّق راویاں وچو‏ں اے تے امام پنجم و امام ششم دے اصحاب تے شیعاں وچ ني‏‏‏‏ں۔ بہت ساریاں روایات دے راوی ني‏‏‏‏ں۔ لیکن اس شہرت دے باوجود انہاں دے احوال زندگی مذکور نئيں ني‏‏‏‏ں۔ بکیر امام صادق(ع) د‏‏ی شہادت تو‏ں پہلے فوت ہوئے.اس دتی ۶ اولادتیاں سن جنکے ناں:عمر، جہم، زید، عبداللہ، عبدالحمید و عبدالاعلیٰ سن ۔ مذکور اولاداں علما، محدثین تے اصحاب امام صادق(ع) وچو‏ں شمار ہُندے سن ۔ انہاں وچو‏ں عبداللہ صاحب نظر سی لیکن اس نے بعد وچ فطحی مذہب اختیار کيت‏‏ا۔

ابو غالب زراری

احمد بن ‎محمد معروف بناں ابو غالب زراری (۲۸۵-۳۶۸ق/۸۹۸-۹۷۸ ع) فقیہ، محدّث، متکلم، ادیب تے شاعر سی۔ اوہ آل اعین خاندان دے آخری مشہور عالم تے محدث سی اس نے ۱۱ سال د‏‏ی عمر وچ علم حدیث حاصل کيت‏‏ا۔

ابوغالب نے ۳۵۶ق/۹۶۷ ع وچ رسالۃ فی ‎آل اعین لکھیا۔ اس وچ اپنے خاندان دے احوال لکھے جس وچ اول تو‏ں لے ک‏ے آخر تک دے راویاں، انہاں دے مشائخ طرق وغیرہ ذکر کيتے تے اس رسالے نو‏‏ں لکھنے دے بعد اپنے پو‏تے محمد بن‎ عبداللہ نو‏‏ں ہدایہ کیہ۔

وہ بکیر بن‎ اعین د‏‏ی نسل تو‏ں سی لہذا اس وجہ تو‏ں ابو غالب د‏‏ی نسل نو‏‏ں بکیری کہندے سن ۔ لیکن امام ہادی(ع) (۲۱۲-۲۵۴ق/۸۲۹-۸۶۸ ع) دے ایام زندگی وچ «‌زراری‌» دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اس ناں د‏‏ی شہرت اس دے بقولاس دے جد سلیمان‎ بن‎ حسن دے زمانے وچ ظاہر ہوئی ۔ اس د‏ی دو وجوہات ذکر کردے نيں: ابو غالب دے دادا حسن بن جہم بن بکیر د‏‏ی ماں عبید بن ‎زراره د‏‏ی بیٹی سی تے امام حسن عسکری نے سیاسی تے حالات دے پیش نظر سلیمان دے بیٹے حسن نو‏‏ں زراری کہیا۔

مآخذ

• ابطحی، محمدعلی، تہذیب‎المقال، نجف، مطبعہ‎الآداب، ۱۳۹۰ق.
• ابن‎ندیم، محمدابن‎اسحاق، اللسٹ، بیروت، دارالمعرفہ، ۱۳۹۸ق.
• ابوغالب زراری، احمد، رسالہ‎فی‎آل اعین، بہ کوشش محمدعلی موسوی ابطحی، اصفہان، ۱۳۹۹ق.
• ابی غالب الزراری، رسالہ ابی غالب الزراری و تکملہا لابی عبداللہ الغضائری، تحقیق سید محمدرضا حسینی، مرکز البحوث والتحقیقات الاسلامیۃ، چاپ اول، ۱۴۱۱ق.
• اردبیلی، محمدبن‎علی، جامع‎الرواہ، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۳ق.
• افندی اصفہانی، عبداللہ، ریاض‎العلماء، بہ کوشش احمد حسینی و محمود مرعشی، قم، مطبعہ‎الخیام، ۱۴۰۱ق.
• امین، محسن، اعیان‎الشیعہ، بیرون، دارالتعارف، ۱۴۰۳ق.
• بحرالعلوم محمدمہدتی، رجال، تہران، مکتبۃ الصادق، ۱۳۶۳ش.
• بہبہانی، محمدباقر، تعلیقات علی‎منہج‎المقال، ۱۳۰۶ق.
• تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، تحقیق مؤسسہ نشر اسلامی، چاپ ۲، ۱۴۱۰ہجری.
• حلی، حسن ‎بن‎علی، کتاب‎الرجال، بہ کوشش جلال‎الدین محدث، دانشگاہ تہران، ۱۳۴۲ش.
• خویی، ابوالقاسم، معجم رجال‎الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق.
• طوسی، محمدبن‎حسن، اللسٹ، بہ کوشش محمود رامیار، دانشگاہ مشہد، ۱۳۵۱ش.
• قمی، عباس، فوائدالرضویہ، تہران، ۱۳۲۷ش.
• قمی، عباس، الکلنی والالقاب، مطبعۃ الحیدریہ، نجف ۱۳۸۹ ہجری.
• موسوی اصفہانی، آقا حسین، ثقات‎الرواہ، نجف مطبعہ‎الاداب، ۱۳۸۷ق.
• نامۃ دانشوران، قم، دارالفکر.

بیرونی رابط

• مآخذ مقالہ: دایرۃ المعارف بزرگ اسلامی