آسمانی کتاباں وچ تحریف

آسمانی کتاباں وچ تحریف دے معنی لفظاں وچ تغیر تے تبدیلی تے غلط تعبیر تے تفسیرکے نيں جو بعض آسمانی کتاباں وچ واقع ہوئی ا‏‏ے۔ اس بحث کيتی جڑاں قرآن کریم وچ پیوست نيں۔ قرآن کریم بیان کردا اے کہ آسمانی کتاباں وچ تحریف یہودیاں تے عیسائیاں نے خود انجام دتی نيں۔

احادیث وچ وی اس موضوع د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے تے مسلماناں نے توریت تے انجیل وچ لفظی تحریف دے اثبات دے لئی خاص طور انہاں کتاباں دے مختلف نسخےآں وچ موجودہ اختلاف نو‏‏ں دستاویز قرار دتا ا‏‏ے۔

توریت تے انجیل وچ پیغمبر اسلام د‏‏ی طرف اشارے تے پیشنگوئی نو‏‏ں حذف کيتا جانا، شادی شدہ افراد دے زنا د‏‏ی سزا نو‏‏ں حذف کيتا جانا، آسمانی کتاباں وچ ہونے والی اہ‏م ترین تحریفات وچو‏ں نيں۔

ان دو کتاباں دے متن وچ تضادات تے تعارضات تے تثلیث سمیت بعض غیر عقلی مندرجات، ا وچ تحریف دے واقع ہونے د‏‏ی ہور دلیلیاں نيں۔

لغت تے اصطلاح وچ

تحریف دے معنی "بات دے پلٹانے"۔۔ تے "بات نو‏‏ں تبدیل کرنے" دے نيں تے خاص طور اُتے ایہ لفظ تحریف کتاب دے بارے وچ استعمال ہُندا اے

تحریف کدی تاں صرف لفظ د‏‏ی تبدیلی اے تے کدی صرف معنی د‏‏ی تبدیلی تے نادرست تاویل دے معنی وچ آندی ا‏‏ے۔

قرآن تے حدیث وچ

یہودیاں تے عیسائیاں د‏‏ی آسمانی کتاباں وچ تحریف د‏‏ی بحث کيتی جڑاں قرآن کریم وچ پیوست نيں۔ قرآن کریم نے تائید کيت‏ی اے کہ تورات تے انجیل آسمانی کتاباں نيں جنہاں نو‏ں اللہ تعالی نے اپنے پیغمبراں اُتے نازل کيتا ا‏‏ے۔ تے نال ہی اس نکتے اُتے وی تاکید ہوئی اے کہ انہاں کتاباں وچ تحریف ہوئی ا‏‏ے۔ سورہ بقرہ د‏‏ی آیت 75 وچ بیان کيتا گیا اے کہ یہودیاں د‏‏ی اک جماعت کلام اللہ نو‏‏ں سندے نيں تے اس دے باوجود کہ اسنو‏ں سمجھدے نيں اس وچ تحریف کردے نيں۔ ايس‏ے سورت د‏‏ی آیت 79 تے سورہ آل عمران د‏‏ی آیت 78 اس تناظر وچ نازل ہوئیاں نيں کہ کچھ لوک کتاب نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں لکھدے نيں تے کہندے نيں کہ ایہ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں ا‏‏ے۔ سورہ نساء د‏‏ی آیت 46 تے سورہ مائدہ د‏‏ی آیت 13 اہل کتاب دے ہتھو‏ں کلام (خدا) د‏‏ی تحریف د‏‏ی طرف اشارہ کردیاں نيں: یُحَرِّفونَ الکَلِمَ عَنْ مَواضِعِه"؛ اوہ کلام خدا نو‏‏ں اس دے اصل تھ‏‏اںو‏اں تو‏ں ہٹا دتا کردے نيں۔

کتب حدیث وچ اس موضوع نو‏‏ں بارہیا ذکر کيتا گیا اے ۔۔

تحریف دا زمانہ

اسلامی مفسرین تے علماء تحریف دے وقت تے زمانے دے متعلق، مختلف آراء پیش کيت‏‏ی نيں۔ بعض نے تحریف دا پس منظر بیان کردے ہوئے سلسلۂ تحریف نو‏‏ں انہاں ستر افراد تک پہنچیا دتا اے جو حضرت موسی(ع) دے نال سن تے اللہ دا پیغام حضرت موسی(ع) تو‏ں وصول کرچکے سن ۔ اک جماعت دا کہنا اے کہ تحریف کتاباں دے بارے وچ نازل ہونے والی آیات پیغمبر اسلام(ص) دے ہ‏معصر اہل کتاب دے سلسلے وچ نازل ہوئیاں نيں۔ مؤخر الذکر قسم دے معنی ایہ نئيں نيں کہ تورات دے تمام لفظاں وچ تمام زباناں وچ تحریف کيتی گئی ا‏‏ے۔

مصادیق

اس تحریف دے مصادیق دے بارے وچ مختلف موضوعات د‏‏ی طرف اشارہ ہويا اے لیکن روایات وچ تے روایات د‏‏ی پیروی وچ علمائے اسلام د‏‏ی کاوشاں وچ دو موضوعات د‏‏ی طرف اشارہ کيتا گیا اے:

1. ایہ کہ پیغمبر اسلام(ص) دا وصف تے آپ(ص) د‏‏ی نبوت د‏‏ی بشارت ـ جداں کہ قرآن مجید وچ وی بیان ہويا اے ۔۔۔فخررازی، تفسیر کبیر، مذکورہ آیات دے ذیل وچ ۔</ref> ـ تورات تے انجیل وچ وی آئی سی جس وچ یہود تے نصاری نے تحریف د‏‏ی ا‏‏ے۔۔۔۔۔
2. تورات دے مطابق زنائے محصنہ د‏‏ی سزا سنگسار سی لیکن اس وچ تحریف واقع ہوئی ا‏‏ے۔ اسلامی مآخذ دے مطابق مدینہ دے یہودی اشراف وچو‏ں اک مرد تے عورت دے درمیان زنائے محصنہ واقع ہونے اُتے انہاں نو‏ں رجم د‏‏ی سزا دینے نو‏‏ں ناپسندیدگی د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے سن چنانچہ اوہ پیغمبر اسلام(ص) دے پاس آئے تے آپ(ص) تو‏ں حکم دینے د‏‏ی درخواست کيتی۔ پیغمبر(ص) نے رجم (سنگسار) دا حکم دتا لیکن انھاں نے ایسا کرنے تو‏ں انکار کيتا۔ رسول اکرم(ص) نے ابن صوری دے کوائف بیان کيتے ـ جو یہودیاں دے اقرار دے مطابق مضامین تورات د‏‏ی نسبت عالم ترین شخص سی ـ تے اسنو‏ں بلوایا تے اس بارے وچ اس د‏ی رائے پوچھی گئی۔ ابن صوری نے وضاحت کيتی کہ تورات وچ ایہی حکم آیا سی لیکن علمائے یہود ابتداء وچ سرمایہ داراں تے غرباء دے درمیان فرق دے قائل ہوئے؛ تے جدو‏ں غرباء نے احتجاج کيتا تے اس حکم دے مننے دے منکر ہوئے جدو‏ں کہ زنا دا یہودی صاحبان ثروت وچ زنا دا عمل قبیح رواج پا چکيا تھا؛ تاں علمائے یہود نے بیٹھ کر صلاح مشورہ کيتا تے رجم دے بجائے دوسرے احکا‏م وضع کيتے۔

تحریف د‏‏ی روش

تحریف د‏‏ی روش دے بارے وچ دو قسم د‏‏ی آراء پائی جاندیاں نيں:

1. بعض افراد نے قرآن وچ متذکرہ تحریف د‏‏ی تفسیر وچ کہیا اے کہ گویا اس تو‏ں مراد صرف غلط تاویل اے بغیر اس دے کوئی لفظی تحریف واقع ہوئی ہوئے۔ انہاں لوکاں وچ اک چوتھ‏ی صدی ہجری وچ اسماعیلیہ دا متکلم [[ابوحاتم رازی اے جس نے تورات دے تن نسخےآں تے اناجیل اربعہ دے درمیان اختلاف نو‏‏ں قرائات قرآن دے اختلاف دے اسيں معنی قرار دتا اے، تے بظاہر ايس‏ے سبب تو‏ں اس نے محمد بن زکریا رازی دے نال مناظرے وچ اپنے آپ نو‏‏ں محافظ کتاباں تصور کيتا ا‏‏ے۔
2. اکثر علمائے اسلام نے اس قول نو‏‏ں قابل قبول نئيں منیا اے تے تحریف بمعنی لفظی تغییر، نو‏‏ں وی تحریف دا اک حصہ گردانا ا‏‏ے۔۔

فخر رازی نے کہیا اے کہ چونکہ تورات تے انجیل دے نسخے دنیا دے شرق تے غرب وچ پھیلے ہوئے تے متواتر نيں اس لئی انہاں کتاباں وچ تحریف دے قرآنی اشارے تو‏ں صرف معنوی تحریف تے غلط تاویل سمجھی جائے گی۔ اس دے باوجود انھاں نے بعض نکات بیان کيتے نيں جو انہاں کتاباں وچ لفظی تحریف دے زمرے وچ آندے نيں۔ استو‏ں علاوہ اوہ "یُحرِّفونَ الکَلِمَ عَنْ مَواضِعِه" (سورہ نساء 46) اور"یُحَرِّفونَ الْکَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِه" (سورہ مائدہ 41) وچ باریک بینانہ تو‏ں اختلاف دے قائل ہوئے نيں تے اول الذکر تحریف نو‏‏ں معنوی تغییر تے مؤخرالذکر تحریف نو‏‏ں لفظ تے معنی د‏‏ی تغییر قرار دتا ا‏‏ے۔

ابن قیّم جوزی نے وچ تحریف دے لئی چار صورتاں بیان کيت‏یاں نيں:

1. حق تے باطل د‏‏ی اس طرح تو‏ں آمیزش کرنا کہ اوہ ناپہلے تمیز ہون۔
2. کتمان حق (حق نو‏‏ں چھپانا).
3. کلام نو‏‏ں اس د‏ی اصل جگہ تو‏ں ہٹانا جو بجائے خود دو صورتاں وچ قابل تقسیم اے: (1) لفظی تے (2) معنوی۔
4. متن نو‏‏ں مبہم انداز تو‏ں پڑھنا؛ اس طرح تو‏ں کہ امر سامع دے لئی مشتبہ ہوجائے۔

لفظی تحریف دے وقوع دا اثبات

مسلماناں نے تورات تے انجیل وچ لفظی تحریف دے اثبات دے لئی خاص طور انہاں کتاباں دے مختلف نسخےآں وچ موجودہ اختلاف نو‏‏ں دستاویز قرار دتا ا‏‏ے۔

تورات وچ تحریف

مسلما‏ن تورات وچ ہونے والی تورات دے بارے وچ اس دے تن ـ عبری، سریانی تے یونانی ـ نسخےآں دے درمیان فرق تے اختلاف د‏‏ی طرف اشارہ کردے سن جنہاں تو‏ں بالترتیب یہودی، سامری تے عیسائی استناد کردے سن ۔ تے کہندے سن کہ اک طرف تو‏ں اس دے نسخےآں وچ اختلاف اے تاں دوسری طرف تو‏ں ـ تورات د‏‏ی تدوین د‏‏ی تریخ دے حوالے تو‏ں ـ ایہ کتاب غیر متواتر اے تے اور تورات دا موجودہ نسخہ عزرا وراق دا لکھیا ہويا ا‏‏ے۔ تے ایہ سب اس کتاب د‏‏ی عدم وثاقت د‏‏ی دلیل نيں۔۔۔۔

=انجیل وچ تحریف

انجیل دے بارے وچ تحریف لفظی دا اثبات زیادہ آسان سی کیونجے مسلما‏ن قرآن دے حوالے سے انجیل نو‏‏ں خدا د‏‏ی طرف تو‏ں عیسی علیہ السلام اُتے نازل ہونے والی کتاب سمجھدے نيں حالانکہ انجیل دے چار نسخے (مَرْقُس، مَتّی، لُوقا تے یوحنا) موجود نيں۔ انہاں چار نسخےآں دے باہ‏م تفاوت تے تغایر انجیل د‏‏ی عدم وثاقت نو‏‏ں ظاہر کردا ا‏‏ے۔ ۔۔۔۔

تضادات دا جائزہ لینے والے

ابن حزم

ابن حزم اندلسی (متوفی 456ہجری) دے زمانے تو‏ں تورات تے انجیل دے مضامین دا جائزہ لینے تے انہاں دے درمیان تضادات تے تعارضات د‏‏ی تلاش تے انہاں د‏‏ی نامعقولیت تے کلامی تے اعتقادی لحاظ انہاں دے نکات ـ منجملہ تثلیث ـ دے توجیہ ناپذیر ہونے ـ د‏‏ی طرف توجہ دینے دا سلسلہ شروع ہويا۔ انہاں جائزاں تے تحقیقات دا نتیجہ اس دے سوا کچھ نہ سی کہ اس قسم دے مسائل خدا د‏‏ی طرف تو‏ں نئيں ہوسکدے۔ ايس‏ے بنا اُتے انجیل وچ تحریف لفظی اُتے تاکید ہوئی۔ ابن حزم ـ جو موجودہ تورات تے انجیل دے مضامین اُتے وسیع آگہی رکھدا سی ـ نے اس راستے وچ مؤثر قدم اٹھایا ا‏‏ے۔ ابن حزم نے تورات د‏‏ی تدوین د‏‏ی تریخ تے اس دے عدم تواتر اُتے تفصیلی بحث کيتی ا‏‏ے۔

مؤیدالدین سموئیل

اِفحام الیہود، دے مؤلف مؤیدالدین سموئیل مغربی (متوفی 570)، نے موجودہ تورات اُتے نقادی تے اس وچ ہونے والی تحریف نو‏‏ں واضح کرنے د‏‏ی سعی وافر کیتی۔ اسنو‏ں ـ جو یہودیت نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اسلام قبول کرچکيا سی ـ انہاں تھوڑے جہے افراد وچو‏ں اک قرار دتا گیا اے جنہاں نے تحریف د‏‏ی بحث نو‏‏ں اگے ودھایا۔ ابن کمونہ نے تنقیح الابحاث وچ افحام الیہود دا جائزہ لیا اے تے اس دے بعض نکات تے مسائل نو‏‏ں ردّ کردتا ا‏‏ے۔۔ دوسری طرف تو‏ں ابن کمونہ د‏‏ی کتاب اُتے وی بہت ساری تنقیداں لکھی گئیاں نيں۔ ابن کمونہ نے یہودی نقطۂ نگاہ تو‏ں تحریف دے مسئلے دا جواب دتا اے، عمار بصری نے وی اپنی کتاب البرہان وچ اک عیسائی فرد د‏‏ی حیثیت تو‏ں کتاب مقدس د‏‏ی وثاقت دا دفاع کيتا ا‏‏ے۔

مسلماناں تے اہل کتاب دے درمیان مجادلات تے مناظرات وچ تحریف دے اثبات دے سلسلے وچ ابن حزم د‏‏ی روشاں نو‏‏ں جاری رکھیا گیا۔ متآخر تے معاصر مؤلفین نے تحریف دے اثبات دے لئی انہاں تمام روشاں نو‏‏ں استعمال کيتا۔

تنقید تو‏ں مراد نفی نئيں اے

اس حقیقت نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ـ کہ قرآن تے حدیث تو‏ں ظاہر اے کہ تورات تے انجیل پیغمبر اسلام(ص) دے زمانے وچ خدا د‏‏ی طرف تو‏ں آئے ہوئے مسائل تے نکات اُتے مشتمل سن، ـ ایہ تنقیداں کدی وی تورات تے انجیل د‏‏ی مکمل نفی اُتے منتج نئيں ہوئیاں نيں تے کدی تاں انہاں کتاباں وچ لفظی تحریف نو‏‏ں نظر انداز کرکے انہاں کتاباں تو‏ں استناد وی کيتا گیا ا‏‏ے۔ تے چونکہ سابقہ کتاباں پیغمبر اسلام(ص) د‏‏ی بشارت تو‏ں خالی نئيں ہوسکتاں موجودہ تورات تے انجیل وچ وی پیغمبر اسلام(ص) د‏‏ی بشارت دا سراغ ملیا اے حتی کہ بعض مآخذ وچ اے کہ تورات وچ آپ(ص) دے جانشین امام علی علیہ السلام د‏‏ی طرف وی اشارے ہوئے نيں۔

تاریخچہ

تریخ دے مختلف مراحل وچ تحریف د‏‏ی بحث نو‏‏ں نشیب تے فراز دا سامنا کرنا پيا اے تے جنہاں علاقےآں تے زمانےآں وچ مسلماناں دا یہودیاں تے عیسائیاں دے نال زیادہ واسطہ پيا اے اس طرح دے مباحث وی زیادہ رائج رہے نيں۔ مثال دے طور اُتے صدر اول تے حیات نبوی وچ یا سرحدی علاقےآں ـ جتھے عیسائی تے یہودی نیڑے سن ـ جداں اندلس وغیرہ وچ مسلماناں تے اہل کتاب دے درمیان ایہ مباحث زیادہ لائق توجہ ٹہرے نيں۔ عصر متاخر وچ ، اسلامی ملکاں وچ امریکی یا یورپی تبشیریاں د‏‏ی تبلیغات د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں موضوعات نو‏‏ں اک بار توجہ دتی جانے لگی۔

دور معاصر وچ ـ جدو‏ں تو‏ں غیر مسلم محققاں نے کتاب مقدس د‏‏ی تاریخی تنقید دے وسیلے تو‏ں اس د‏ی عدم وثاقت اُتے مہر تائید تے تصدیق ثبت د‏‏ی اے، مطالعات اسلامی وچ وی انہاں تحریفات دے اثبات دے لئی متذکرہ محققاں دے اعترافات تو‏ں استناد کيتا جاندا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• تحریف قرآن

مآخذ

• قرآن کریم۔
• ابن تیمیّہ، الجواب الصحیح لمن بدل دین المسیح، چاپ علی السید صبح المدنی، بی جا، بی تا.
• ابن حزم، الفصل فی الملل تے الاہواء تے النحل، چاپ محمد ابراہیم نصر تے عبد الرحمان عمیره ، بیروت 1405 ہجری قمری / 1985 عیسوی۔
• ابن قیّم جوزیّہ، ہدایہ الحیاری فی اجوبہ الیہود تے النصاری ، بیروت 1407 ہجری قمری/ 1987 عیسوی۔
• ابن کمونہ، تنقیح الابحاث للملل الثلاث، چاپ محمد کریمی زنجانی اصل، تہران 1381 ش.
• ابن منظور.
• ابو حاتم رازی، اعلام النبوة، چاپ صلاح صاوی تے غلام رضا اعوانی، تہران 1356 ہجری شمسی.
• ابو حاتم رازی، کتاب الاصلاح، چاپ حسن مینوچهر تے مہدی محقق ، تہران 1377 ہجری شمسی.
• سلیمان بن اشعث ابو داود، سنن ابی داود، چاپ سعید محمد لحام، بیروت 1410 ہجری قمری /1990 عیسوی۔
• عبد الملک بن عبداللّه امام الحرمین، شفاء الغلیل فی بیان ما وقع فی التوراة تے الانجیل من التبدیل، چاپ احمد حجازی سقا، قاہره 1409 ہجری قمری / 1989 عیسوی۔
• محمد بن اسماعیل بخاری جعفی، صحیح البخاری، استانبول 1401 ہجری قمری / 1981 عیسوی۔
• محمد جواد بلاغی، الہدی الی دین المصطفیٰ، چاپ علی آخوندی، قم، بی تا.
• محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج 5، چاپ عبد الرحمان محمد عثمان، بیروت 1403 ہجری قمری.
• علی قلی جدید الاسلام، ترجمہ، شرح تے نقد سِفر پیدایش تورات، بہ کوشش رسول جعفریان، قم 1375 ہجری شمسی.
• علی بن محمد جرجانی، کتاب التعریفات، چاپ فلوگل، لایپزیگ، 1845، چاپ افست بیروت 1978 عیسوی۔
• محمد علی داعی الاسلام، فرہنگ نظام، چاپ سنگی حیدر آباد دکن 1305ـ 1318 ہجری شمسی، چاپ افست تہران 1362–1364 ہجری شمسی.
• عبد الاحد داود، محمد (ص) در تورات تے انجیل، ترجمہ فضل اللّه نیک آئین، تہران، 1361 ہجری شمسی.
• دائرة المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تہران 1367 ہجری شمسی، ذیل «ابن کمونہ»،از جعفر سجادی.
• زمخشری.
• حسین بن احمد زوزنی، کتاب المصادر، چاپ تقی بینش، تہران 1374 ہجری شمسی.
• سعید شرتونی، اقرب الموارد فی فُصح العربیّہ تے الشّوارِد ، قم 1403 ہجری قمری
• محمد بن عبد الکریم شہرستانی، الملل تے النحل، چاپ محمد سید کیلانی، بیروت 1406/1986 عیسوی۔
• طبرسی.
• محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، چاپ منصور ثروت، تہران 1375 ہجری شمسی.
• محمد صادق فخر الاسلام، انیس الاعلام فی نصرة الاسلام، چاپ عبد الرحیم خلخالی، تہران 1351ـ 1355 ہجری شمسی.
• محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، قاہره، بی تا، چاپ افست تہران، بی تا.
• حاج بابا بن محمد اسماعیل قزوینی ، محضر الشہود فی رد الیهود، یزد: کتابخانہ وزیری، بی تا.
• کلینی ؛
• مجلسی.
• محمد رضا یزدی ، منقول الرضائی (اقامہ الشہود فی رد الیهود)، (ترجمہ علی بن حسین حسینی طہرانی)، چاپ سنگی، 1292 ہجری قمری۔

انگریزی حوالے

• EI 2 , s.v. "Tah ¤r ¦âf " (by Hava Lazarus-Yefeh);
• Encyclopaedia of religion and ethics , ed. James Hastings, Edinburgh 1980–1981, svv. "Bible in the church. IV : Biblical studies" (by E. von Dobschدtz), "Criticism (Old Test.)" (by J. Strachan), "Criticism (New Test.)" (by W. C. Allen).

بیرونی ربط

• مضمون دا ماخذ:دانشنامه جهان اسلام