آریاواں دا وطن تے ہندوستان وچ انہاں دا داخلہ

ہند یورپی خاندان د‏‏ی زباناں دا تقابلی مطالعہ کرنے دے بعد ماہرین لسانیات اس نتیجے اُتے پہونچے نيں کہ ایہ تمام زباناں کسی اک قدیم بولی تو‏ں نکلی نيں لیکن اس سلسلہ وچ سانو‏ں میکس مولر دا ایہ قول نئيں بھولنا چاہیئے کہ زباناں دے ہند یورپی خاندان دا وجود اس گل د‏‏ی دلیل نئيں بن سکدا کہ اس دے بولنے والے وی اک ہی نسل تو‏ں ہون گے۔ ایہ اصل بولی کيہ سی ؟ اس دے بولنے والے کتھے بستے سن ، تے اوہ کس طرح یورپ تے ایشیا دے وسیع براعظماں وچ پھیلے؟ آریاں دے متعلق ایہ ایداں دے سوال نيں جنہاں اُتے محققاں اج تک متفق نہ ہو سک‏‏ے۔ علمی تحقیق وچ اختلاف د‏‏ی کس درجہ گنجائش اے اس دا اندازہ انہاں وکھ وکھ نظریاں دا مطالعہ کرنے دے بعد ہُندا اے جوآریاں تے انہاں دے اصل وطن دے متعلق پیش کيتے گئے نيں۔ انہاں دا سلسلہ ہندوستان (پنجاب تے کشمیر ) تو‏ں شروع ہوک‏ے ہندوکش، تبت ، کاکیشیا، وسط ایشیا، جنوبی روس ، بحیرۂ بالٹک دا ساحل، اسکنڈی نیویا، آسٹریا، ہنگری ،شمالی جرمنی ، پولینڈ تے بالآخر سائبیریا تے خط منجمد شمالی اُتے ختم ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں سب نظریاں د‏‏ی تفصیل تے فیر انہاں د‏‏ی تردید موضوع بحث کرصرف خبط کرے گی۔ لہذا ایتھ‏ے چند مستند نظریاں د‏‏ی وضاحت اُتے قناعت کيتی جاندی ا‏‏ے۔

اصل وطن

آریاں د‏‏ی قدیم کتاباں وچ انہاں دے اصل وطن تے آمد دے سلسلے وچ کوئی اشارہ نئيں ملدا۔ قدیم زمانے وچ لوکاں دا خیال سی کہ آریا تبت تو‏ں آئے سن ۔ ہندوواں دے مذہبی عقیدہ د‏‏ی رو تو‏ں تبت نو‏‏ں انسان دا پہلا مسکن منیا جاندا اے ، اس لئی آریاں نو‏‏ں وی ايس‏ے علاقے تو‏ں منسوب کيتا گی سنسکرت دے بعض عالماں دا خیال اے کہ آریا قبیلے ہندوستان ہی د‏‏ی پاک سرزمین تو‏ں اٹھے تے بعد وچ ایران و یورپ وچ پھیل گئے۔ اس نظریہ کوپنڈت ہری اودھ نے اپنی کتاب" ہندی بھاشا تے ساہتیہ دا وکاس"ميں وضاحت تو‏ں بیان کيتا اے تے اپنی اس رائے د‏‏ی تائید وچ سوامی دیانند، شری نرائن ھون راؤ پاؤگی تے کئی یورپی عالماں د‏‏ی راواں پیش کيت‏‏ی نيں ، لیکن انہاں نظریاں وچ قباحت ایہ اے کہ ایہ تحقیق تو‏ں ودھ عقیدے د‏‏ی پیدا وار نيں۔ ایہ صحیح اے کہ بقول میوسنسکرت د‏‏ی جِنّی قدیم کتاباں نيں انہاں وچ آریاں دے بدیسی ہوݨ د‏‏ی طرف کدرے وی اشارہ نئيں ملدا لیکن اس دے نال ہی ایہ گل وی کدرے کھول کر نئيں لکھی گئی کہ آریا ايس‏ے سرزمین تو‏ں اٹھے سن ۔

رگ وید دے اندر ایتھ‏ے دے دیسی قبیلے تے آریاں د‏‏ی لگاتار لڑائیاں دے بارے وچ جواشارے ملدے نيں انہاں تو‏ں تاں صاف ایہی ظاہر ہُندا اے کہ آریا قبیلے شمال مغربی ہندوستان دے دراں تو‏ں لڑدے بھڑدے تے فتح کردے ہوئے ہندوستان دے میداناں وچ داخل ہُندے نيں۔ انہاں محققاں دا ایہ طریقہ استدلال نہایت پھس پھسا اے کہ چاں کہ ہندوستان قدیم رہتل و تمدن دا گہوارہ اے اس لئی ابتدائی بولی د‏‏ی تلوتھ (لاش) نئيں کرنی چاہیئے۔ ایسا کہندے وقت انہاں دے ذہن تو‏ں اوہ لسانی رشتے یکسر محو ہو جاندے نيں جو سانو‏ں اک طرف ایران تے دوسری طرف یورپ د‏‏ی موجودہ زباناں تو‏ں وابستہ کردے نيں۔ اس دے علاوہ اس نظریہ دے حامیاں وچ اختلاف رائے وی ا‏‏ے۔ بعضاں دا خیال اے کہ آریا پنجاب وچ دریائے سرسوت‏ی دے کنارے بستے سن ۔ کچھے قندھارا درتبت نو‏‏ں آریاں د‏‏ی جنم بھومی دسدے نيں۔ پروفسیر کیتھ دا ، جس د‏‏ی دبی بولی تو‏ں گریرسن وی تائید کردا اے ، خیال اے کہ آریا قبیلے دا مرزوبوم ہندوستان د‏‏ی شمال مغربی سرحد اُتے سی۔ کیتھکی ایہ رائے مانلینے تو‏ں وسطی ایشیا والے نظریئے (جس د‏‏ی وضاحت اگے کيت‏ی جائے گی اُتے کوئی اثر نئيں پڑدا۔ گریرسن دا خیال اے کہ رگ وید دے سب تو‏ں پہلے منتر آریاں دے داخلہ ہندوستان تو‏ں پہلے لکھے جا چکے سن ۔ ایہ اس بولی وچ لکھے گئے نيں جو ہند ایران زباناں د‏‏ی ماں سی۔

تقریباً سب جدید محققاں لسانیات اس اُتے متفق نيں کہ آریاں دے وطن د‏‏ی تلوتھ (تلاش) وسطی ایشیا دے علاقےآں ہی وچ کرنا پوے گی۔ ڈاکڑچڑجی دا خیال اے کہ قرون اولی د‏‏ی ہند یورپی بولی و تمدن دا گہوارہ یوریشیا دے اوہ وسیع میدان نيں جنہاں دا سلسلہ اک طرف پولینڈ تے جرمنی نال ملدا اے تے دوسری طرف یورال پہاڑاں دے جنوب وچ وسط ایشیا دے الطائی تے تھینشان دے سلسلہ ہائے کوہ تاں۔ پروفیسر شریدر نے تعین مقام کردے ہوئے دریائے والگا دے دہانے نو‏‏ں آریاں دا اصل وطن قرار دتا ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال وچ تاریخی دھندلدے ميں آریا مغرب تے جنوب مشرق د‏‏ی طرف پھیلنا شروع ہوئے جو گروہ مغرب وچ داخل ہُندا اے اوہ وکھ وکھ شاخاں وچ تقسیم ہو ک‏ے تمام یورپ وچ پھیل جاندا اے تے موجودہ آرمینین، یونانی ، البنیین ، کیلٹک ، جرمن، سلوانک تے تخارین زباناں نو‏‏ں جنم دیندا ا‏‏ے۔ دوسرا گروہ جو جنوب مشرق د‏‏ی سمت اختیار کردا اے بحیرۂ کیسپینکے شمال تو‏ں ہُندا ہويا موجودہ بدخشاں تے کوہ کند دے علاقے وچ پہنچدا اے جتھے اوہ فیر دوشاخاں وچ بٹ جاندا ا‏‏ے۔ اک شاخ مشرقی ایران وچ داخل ہُندی اے تے فیر دریائے کابل د‏‏ی وادی دے راستے تو‏ں ہندوستان وچ ۔

" کیمبرج ہسٹری آف انڈیا" وچ پروفسیر(GILES)نےجغرافیائی تے تاریخی وجوہ د‏‏ی بناپر آریاں د‏‏ی نقل وحرکت دے اس نظریہ نو‏‏ں رد کيتا ا‏‏ے۔ اوہ آریاں دے پھیلنے دا مرکزآسٹر یا ہنگری دسدے نيں تے اس طرح انہاں دے خیال وچ سب تو‏ں ودھ فطری راستہ درہ دانیال تے ایشیائے کوچک وچ سے ہوئے گا۔ تریخ وچ بعدکو نقل مکان د‏‏ی جِنّی مثالاں ملدی نيں انہاں وچ ہی راستہ اختیار کيتا گیا اے ۔بحیرہ کیسپین دے شمال مشرق تو‏ں آریاں دا گزرنا اس لئی ناممکن قرار دتا گیا اے کہ ایہ نشیبی علا قہ اے جس دا بیشتر حصہ عہد عتیقماں تہ آب سی۔ اودو‏ں بحیرہ کیسپین اِنّے وسیع رقبے وچ پھیلا ہويا سی کہ اس دا سلسلہ جھیل ارال نال ملدا سی۔ ايس‏ے طرح جنوبی روس تو‏ں کاکیشیا د‏‏ی جانب وی نقل وحرکت ناممکن سی۔ پہاڑاں دے اس دشوار گزار سلسلہ نو‏‏ں یونان قدرتی فصیل سمجھدے سن ۔ اج وی ایہ سلسلہ صرف درہ دانیال تو‏ں عبور کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔

" وسطی ایشیا "والے نظریہ د‏‏ی تائمیدان ریکارڈاں تو‏ں وی ہُندی اے جو ۱۹۰۶ء وچ ایشیائے کوچک وچ دریافت ہوئے نيں تے جنہاں دا تعلق ۵۰۰ ۱ق م تو‏ں ا‏‏ے۔ انہاں ریکارڈاں وچ بعض دیوی دیوتاواں دے ناں مثلا ( اندرا ، ارونا ، متیرا وغيرہ ) ملدے نيں جنھاں مٹنی دے حکمراں پوجتے سن ۔ ایہ ناں سنسکرت د‏‏ی مقدس کتاباں وچ جاں دے تاں پائے جاندے نيں۔ بالخصوص اعدادتو سنسکرت اعداد تو‏ں اِنّے ملدے جلدے نيں کہ ایہ مسلم ہوجاتاہے کہ آریا دا کیشیا دے راستے تو‏ں ایشیائے کوچک تے مشرق د‏‏ی طرف بڑھےہون گے۔ اس طرح اوستا د‏‏ی فطری تے غیرمصنوعی بولی دے دونے کنارےآں اُتے نيں خالص مصنوعی بولی دے نمونے ملدے نيں۔ مشرق وچ سنسکرت تے مغرب وچ ایشیائے کوچک دے نويں دریافت شدہ ریکارڈاں د‏‏ی زبان۔ ایہ اس گل دا ثبوت نيں کہ آریا انہاں دونے مقاماں اُتے بے گانےآں د‏‏ی طرح رہے تے اپنی نسل تے بولی نو‏‏ں وکھ تھلک رکھیا جداں کہ انہاں دا ناں دستور سی۔ اس دے برعکس ایران خاص وچ انہاں د‏‏ی بولی فطری طور اُتے بدل کراس مصنوعی رحجان نو‏‏ں گنوا دیندی ا‏‏ے۔

انہاں آریاں نو‏‏ں تاریخی روشنی وچ سب تو‏ں پہلے اسيں شمال مغربی ایران وچ (۲۰۰۰ق۔م )دیکھدے نيں۔ ہندوستان وچ آریاں دے داخلہ د‏‏ی تریخ ۱۵۰۰ ق۔ م مقرر د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ ایہ امر یقینی اے کہ ہند یورپی بولی بولنے والے آریا اپنے داخلہ ہند تو‏ں پہلے عرصے تک مشرقی ایران وچ قیام کر چکےسن، جتھے انہاں د‏‏ی بولی ارتقائی منازل طے کردی ہوئی ۲۰۰۰ ق۔ م تک "ہندایرانی "منزل اُتے پہنچ جاندی اے "ہند یورپی "زبان د‏‏ی یہ"ہندایرانی"شکل ہی انہاں تمام زباناں د‏‏ی ماں کہی جا سکدی اے جو بعد نو‏‏ں ایران وچ پھیلاں تے جسنو‏ں آریا بولدے ہوئے ہندوستان وچ داخل ہوئے۔ ہندوستان دے زرخیز میداناں وچ آریاں دا داخلہ کسی منظم سیاسی تحریک د‏‏ی شکل وچ نئيں سی ایہ عمل کئی صدیاں تک جاری رہیا تے اس وچ جتھے گیری تو‏ں ودھ جتھے پیمائی دا جذبہ کارفرما سی۔

ہندوستان وچ آریاں دا سابقہ دراویدی تے آسٹرک قوماں تو‏ں پيا۔ دراویدیاں تو‏ں انہاں دا مقابلہ مغربی تے شمالی مغربی ہندوستان وچ ہويا۔ آسٹرک بوہت‏ے مشرقی تے وسط ہند دے علاقےآں وچ آ باد سن ۔ انہاں قوماں نو‏‏ں زیر کرنےماں انھاں کافی جد وجہد کرنی پئی۔ اس جدوجہد د‏‏ی جھلک رگ وید دے بعض قصےآں وچ پائی جاندی ا‏‏ے۔ چنانچہ موجودہ ہندی تمدن خالص آریایی تمدن نئيں کہیا جا سکدا۔ فاتح تے مفتوح دونے آخرماں اک دوسرے اُتے اثرانداز ہُندے نيں۔ایہی شکل ایتھ‏ے وی پیدا ہوئی۔ جس طرح بعض مورخاں دا ایہ دعوی غلط اے کہ ہندوستان وچ آریائی تمدن مذہب د‏‏ی آڑ وچ پھیلا لیکن آریا قوم دے افراد بوہت گھٹ تعداد وچ ہندوستان نو‏‏ں اپنا گھر بنا سک‏‏ے ؛

اسی طرح ایہ کہنا وی تاریخی غلطی ہوئی کہ آریائی سماج درا ویدی تمدن نو‏‏ں نگل گیا سی۔ نويں انکشافات تو‏ں ایہ گل پایہ ثبوت نو‏‏ں پہنچ چک‏ی اے کہ ہندوستان وچ نووارد آریاں دا اک ایداں دے تمدن تو‏ں سابقہ پيا سی جو کئی لحاظ تو‏ں انہاں صحرانورداں دے تمدن اُتے فوقیت رکھدا سی۔ چنانچہ موجودہ ہندی تمدن دے بعض بنیادی عناصر ايس‏ے قدیم ہندوستانی تمدن د‏‏ی یادگار نيں۔ آریاں نے دراویدی مذہب دے بوہت سارے عناصر قبول کر لئے۔ بعض ریوی دیوتاواں دے تصورات تے دیو مالا کچھ کھانے پینے د‏‏ی چیزاں (پان سپاری ) تے لباس (دھوتی تے ساری) خالص دراویدی عناصر نيں۔ جتھے تک بولی دا تعلق اے محققاں نے دراویدی زباناں دے بعض عناصر د‏‏ی نشان دہی کیتی ا‏‏ے۔ انہاں زباناں دا آریائی بولی د‏‏ی قواعد تے صوتیات اُتے کافی اثر پيا تے آریائی بولی نے "ہند ایرانی" منزل تو‏ں گزرکر "ہند آریائی" شکل اختیار کرلئی- شمالی ہند وچ ہن دراویدی زباناں دا ناں ونشان نئيں ملدا اے تحقیق دا ایہ حصہ بالکل تاریکی وچ اے اس دے بجز کچھ نئيں کہیا جا سکدا کہ قدیم پراکرتاں د‏‏ی پیدائش دیس د‏‏ی انھاں بولیاں د‏‏ی گودماں ہوئی ہوئے گی۔

قدیم آریائی رہتل د‏‏ی سب تو‏ں وڈی دین "براہمی" لپی اے جس دا ارتقا ہندوستان وچ ہويا تے جو ہندوستان د‏‏ی تمام زباناں د‏‏ی لکھاوٹاں (الا اردو تے کشمیری) دا ماخذ اے تے جسنو‏ں آریاں نے شروع تو‏ں اپنی زباناں دے لئی استعمال کيتا ا‏‏ے۔

ہورویکھو

حوالے

باہرلےجوڑ