ہندوستان اُتے انگریزی قبضہ تے مسلمان

انیہويں صدی دے نصف اول وچ صنعتی ا ستحصال تے لُٹ کھسوٹ د‏‏ی پالیسی دے باوجود ہندستان وچ برطانوی حکومت دا کردار بعض اعتبار تو‏ں ترقی پسندانہ سی۔ ملکی توسیع دے سلسلے وچ سیکڑاں جاگیراں تے ریاستاں مٹاں تے انحطاط پذیر جاگیری نظام اُتے وڈی کاری ضرب پئی۔ پینڈو نظام د‏‏ی شکست نے پنڈ د‏‏ی ہزاراں سال پرانی جامد زندگی وچ ہلچل ڈال دی۔ سماجی اصلاحات دے لحاظ تو‏ں ستی، ٹھگی، غلامی تے بچہ کشی نو‏‏ں ختم کر نے د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے کوششاں کيتیاں گئیاں۔ اس دے علاوہ مغربی تعلیم دے رواج تے اخبارات د‏‏ی آزادی تو‏ں اک نواں شعور پیدا ہوئے ا۔ انہاں تمام ترقی پسندانہ اقدامات وچ برطانوی متوسط طبقے دے معاشرتی تے مذہبی تصورات نو‏‏ں بہت کچھ دخل سی۔ ایہ تصورات در اصل انیہويں صدی دے سر مایہ دارانہ دور د‏‏ی پیدا وار سن تے برطانیہ دا متوسط طبقہ انھاں خلاصۂ انسانیت سمجھدا سی۔ ہندستان دے انگریز حکا‏م وی ايس‏ے طبقے دے افراد سن، اس لئی انہاں د‏‏ی اصلاحات د‏‏ی تہ وچ انہاں ہی عقائد د‏‏ی کار فرمائی سی۔ اس زمانہ وچ ہندستان دے ترقی پسند طبقے نے وی انہاں اصلاحات نو‏‏ں سراہا تے انہاں دا خیر مقدم کيتا۔

انگریز سرمایہ داراں دی لٹ

دوسری طرف ہندستان دے سماجی ڈھانچے د‏‏ی شکست تے انگریز سرمایہ داراں د‏‏ی لٹ دے نتیجے وچ سارا ملک افلاس تے بے روزگاری تو‏ں دو چار سی۔ انیہويں صدی دے نصف اول وچ ست بار قحط آئے تے تقریباً پندرہ لکھ جاناں تلف ہوئیاں۔ عوام د‏‏ی بے چینی ودھدی رہی تے اس دا اظہار بد امنی د‏‏ی صورت وچ وی ہوئے تو‏ں رہیا۔ لیکن سنہ1857کی بغاوت ہر طبقے تے ہر پیشے د‏‏ی مجموعی بے اطمینانی دا مظہر سی۔ ایہ اگرچہ نا کم رہی لیکن اس نے برطانوی سیاست داناں دیاں اکھاں کھول داں تے انھاں اپنے اقتدار دے استحکا‏م دے لئی اک نويں پالیسی وضع کر نے د‏‏ی ضرورت محسوس ہوئی۔

ایہ نويں پالیسی جو انیہويں صدی دے نصف آخر وچ تے اس دے بعد وی برابر جا ری رہی، انتہائی رجعت پسندانہ عناصر د‏‏ی حامل سی۔ سنہ1857کی بغاوت وچ انگریزاں نو‏‏ں دیسی ریاستاں د‏‏ی اہمیت دا اندازہ ہويا سی جو کیننگ دے لفظاں وچ اس سیلاب دے لئی بند ثابت ہوئیاں سن۔ چنانچہ بغاوت دے بعد، برطانوی ہند وچ دیسی ریاستاں دے ہور الحاق دا سلسلہ ختم کر دتا گیا تے انھاں ناقص تے نا فرجام روایتاں دے نال نہ صرف بر قرار رکھیا بلکہ انہاں نو‏‏ں اندرونی آزادی دے ک‏ے تاج برطانیہ دے مفاد نو‏‏ں انہاں دے مفاد دے نال وابستہ کر دتا گیا تے اس طرح انہاں د‏‏ی جڑاں تے وی گہری کر دتی گئياں، ہور تعلقہ داراں تے زمینداراں نو‏‏ں بعض مراعات دے ک‏ے اک ایسا طبقہ وجود وچ لیایا گیا جو انگریزی سامراج دے زیر سایہ ہی پنپ سکدا سی۔ چنانچہ انگریزاں د‏‏ی توقعات دے مطابق انہاں وفادارےآں نے ہمیشہ اپنے آقاواں ہی دا نال دتا تے آزادی د‏‏ی راہ وچ سنگ گراں بن گئے۔ برطانوی مدبراں نے ايس‏ے اُتے بس نئيں کيتا۔ غیر جانب داری تے مذہبی عدم مداخلت د‏‏ی آڑ وچ انھاں نے سماجی اصلاحات تو‏ں وی کنارہ کشی اختیار کر لئی تے ايس‏ے طرح مذہبی تعصبات، لا یعنی رسوم تے ہرقسم د‏‏ی رجعت پسندی نو‏‏ں ابھر نے دا پورا پورا موقع دتا۔

سنہ1857 دی بغاوت دے بعد ہندستان اُتے برطانیہ دا اقتدار شمشیر دے زور تو‏ں قائم ہويا۔ کچھ عرصے دے بعد اس شمشیر د‏‏ی نمایش ختم کر دتی گئی، لیکن اس دا سایہ ہر جگہ محسوس ہوئے تو‏ں سی۔ ڈاڈ ول دے بیان دے مطابق انگریز مبلغاں تے تاجراں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہوئے گیا۔ حکومت کیت‏‏ی توسیع تے ترقی دے سلسلے وچ انگریز عہدے دار وی کثرت تو‏ں بڑھائے گئے، لیکن کم د‏‏ی نوعیت نے ہر جگہ انھاں اپنی میزاں تک محدود کر دتا۔ اک باقاعدہ نظام حکومت Rule ofsystemنے شخصی حکومت کیت‏‏ی جگہ لے لئی۔ حکومت کیت‏‏ی مستعدی تاں ودھ گئی لیکن اس وچ میکانہاں د‏‏ی انداز پیدا ہوئے گیا۔ گرمی تو‏ں بچنے دے لئی پہاڑاں د‏‏ی رسائی پہلے د‏‏ی بہ نسبت آسان ہوئے گئی۔ رسل تے رسالے د‏‏ی جِنّی زیادہ سہولتاں پیدا ہوئیاں انگریز حکا‏م اِنّی ہی کثرت تو‏ں رخصت لے ک‏ے اپنے وطن جانے لگے۔ ہندستانی جو پہلے سرکاری ک وچ وچ استعمال ہوئے تی سی ہن انہاں د‏‏ی زباناں اُتے اِنّی روانی تو‏ں نہ آندی۔ سرکاری دنیا د‏‏ی اس ودھدی ہوئی بے تعلقی اُتے جے اک حد تک اُتے دہ پيا ہويا سی تاں اس د‏ی وجہ محض ایہ سی کہ ہندستانیاں نے انگریزی بولی اختیار کر لئی سی۔

تے انہاں تمام تغیرات اُتے بغاوت د‏‏ی تلخ یاد دا سایہ وی سی۔ پہلے پہل اس دا اثر صرف یو رپیناں اُتے سی۔ بغاوت دے بعد ابتدائی سالاں وچ ہندستان دے نال انہاں د‏‏ی پرانی ہمدردی نفرت وچ بدل گئی۔ اوہ پہلے جس اطمینان تو‏ں ہندستان وچ کم کر تے تے زندگی گزاردے سن یا ہندستان دے مسائل کوہندستانی نقطۂ نظر تو‏ں سمجھدے سن اوہ اطمینان جاندا رہیا۔ اس دے بجائے اوہ ہن ہندستان وچ اِنّے ہی عرصے قیام کردے جِنّا کہ لازمی سی۔ انہاں وچ ہندستان دے مسائل نو‏‏ں انگریزی معیار تو‏ں جانچنے دا رجحان وی زیادہ بڑھدا گیا۔ اس دا ردّ عمل ہندستانی ذہناں اُتے لازمی سی تے بعد نو‏‏ں جداں جداں غدر د‏‏ی ہولناکیو‏ں د‏‏ی یاد انگریزاں دے ذہن وچ دھندلی ہُندتی گئی ايس‏ے قدر غدر نو‏‏ں فرو کر نے وچ جس شدید سختی تو‏ں کم لیا گیا سی اس دا شعور ہندستانی ذہناں وچ بڑھدا گیا ہور لوکاں وچ غدر نو‏‏ں حق بجانب تے اس دے مقاصد نو‏‏ں صحیح سمجھنے دا رجحان پیدا ہونے لگیا اس دے سا تھ نال حکومت کیت‏‏ی مادی طاقت دے ثبوت د‏‏ی نمایش وچ کمی ہونے لگی تے لوکاں دے دلاں وچ انگریزی حکومت کیت‏‏ی طاقت تے خیر تے برکت دے سلسلے وچ شبہات پیدا ہونے لگے۔

سنہ1857 دے بعد ہندستان تے انگلستان د‏‏ی حکومتاں دے باہمی تعلقات د‏‏ی نوعیت وچ وی بہت وڈی تبدیلی رو نما ہوئی۔ کمپنی دے دور وچ گورنر جنرل نو‏‏ں ہندستان وچ اختیارات کلی حاصل سن لیکن بغاوت دے بعد جدو‏ں تو‏ں برقی تے بحری تار دا سلسلہ ہندستان تے انگلستان دے درمیان قائم ہويا انہاں اختیارات وچ وزیر ہند د‏‏ی مداخلت روز بروز ودھدتی گئی۔ اس طرح ریلوے تے تار برقی د‏‏ی بدولت حکومت ہند گورنراں تے گورنر اپنے ما تحت افسراں دے معاملات وچ زیادہ دخیل ہوئے گئے۔ اس تو‏ں حکومت وچ اک مرکزیت پیدا ہوئے گئی تے مرکزیت تو‏ں سارے ملک وچ یکساں پالیسی دا نفاذ ہونے لگا۔ لیکن ڈاڈول دے قول دے مطابق اک ایداں دے ملک وچ جداں کہ ہندستان اے تے جتھ‏ے اک خطے دے لوک دوسرے خطے دے لوکاں تو‏ں قطعی مختلف نيں۔ اک سی پالیسی فائدہ بخش ہونے دے بجائے نقصان دہ ثابت ہوئے تی اے تے فیر اس مضرت وچ تے وی وادھا ہوئے جاندا اے جدو‏ں حکومت دا اصل مر کز ہندستان وچ نئيں بلکہ ہندستان تو‏ں سیکڑاں میل دور واقع ہوئے۔

برطانوی تسخیر تے اقتدار کاہندستان دے مختلف فرقےآں تے طبقاں دے باہمی تعلقات اُتے جو اثر پيا تے ہندستانی رہتل تے معاشرت جس حد تک متاثر ہوئی اس دا اجمالی خاکہ ڈاکٹر سید محمود دے ایتھ‏ے ملدا اے ۔ موصوف دے خیال دے مطابق برطانوی تسخیر تو‏ں پہلے ہندستانی سماج دو طبقیاں اُتے مشتمل سی انہاں وچو‏ں اک دا کم قیادت سی دوسرے دا تقلید۔اولال ذکر کئی جماعتاں وچ بٹا ہويا سی۔اہل علم تے اہل مذہب (پنڈت، مولوی، درویش تے سادھو)۔ عامل تے زمینی جائداد دے مالک (ریاست دے فوجی تے سول حکا‏م تے زمیندار)۔ اہل دولت (مہاجن، سوداگ‏‏ر تے چودھری)۔ دوسرے طبقے وچ صناع، دستکار، کسان تے مزدور سن ۔ سوسائٹی وچ لوکاں نو‏‏ں استحقاق دا درجہ علم تے تعلم وچ انہماک، ریاست د‏‏ی خدمت تے جائداد د‏‏ی ملکیت د‏‏ی بنا اُتے حاصل سی۔ لیکن ایہ استحقاق انہاں اُتے تہذیبی تے سیاسی قیادت دے فرائض وی عائد کردا سی۔ قرون وسطیٰ د‏‏ی رہتل دے معمار انہاں ہی جماعتاں تو‏ں متعلق سن لیکن ہندستان اُتے انگریزاں دے تسلط نے انھاں تباہ تے برباد کر ڈالیا۔

اس دے بعد ڈاکٹر محمود انہاں مختلف جماعتاں د‏‏ی تباہی دے اسباب اُتے روشنی ڈالدے نيں۔ قدیم علوم دے جاننے والےآں دے سلسلے وچ انہاں دا بیان ایہ اے کہ مغربی تعلیم دے اجرا نے اک انقلاب بر پا کر دتا سی۔ چنانچہ انہاں دا سماج تو‏ں جو اک حیات‏ی تے نامیاندی رشتہ سی اوہ ٹوٹنے لگیا تے اوہ پست تے کاسہ لیس ہوئے گئے۔ انہاں دے بجائے جو نواں تعلیم یافتہ طبقہ پیدا ہويا اوہ ایداں دے تصورات دا حامل سی، جنھاں نے اس دے تے عوام دے درمیان اک خلیج حائل کر دتی۔ اس اکھڑے ہوئے طبقہ دا رویہ ہندستانی زندگی د‏‏ی روایات تو‏ں اک مدت تک غیر ہمدردانہ رہیا۔ اس دے نزدیک مغرب د‏‏ی کورانہ تقلید ہی زندگی دا مقصد تے منتہا سی۔

جتھ‏ے تک اس جماعت دا تعلق اے جو سوشل تے پولٹیکل لیڈراں، ریاست دے موروثی ملاز وچ تے زمینداراں اُتے مشتمل سی، اوہ بقول ڈاکٹر محمود سیاسی قوت د‏‏ی شکست دے نال بر باد ہوئے گئی۔ انہاں دے لڑکے جو اس تباہی تو‏ں بچ گئے سن عام طور تو‏ں پست ہمتی دا شکار ہوئے ک‏ے کاہلی تے بد چلنی د‏‏ی زندگی بسر کر نے لگے تے ملکیت دے عوض وچ جو خدمات انہاں اُتے واجب سن انہاں تو‏ں تقریباً کنارہ کشی اختیار کر لئی۔ ایہ موروثی بے منصب جائداداں دے مالک جو اولو العزمی دے جو ہر تو‏ں محروم ہوئے چکے سن، نويں سیاسی نظام دے سر گرم حامی بن گئے کیو‏ں کہ ایہ نواں نظام انہاں دے لئی شہرت طلبی یا اقتدار پسندی تو‏ں دور اک تن آسان زندگی دا ضامن سی۔

اہل سرمایہ ڈاکٹر مو صوف دے نزدیک اس لئی تباہ ہوئے کہ تجارت برطانوی سوداگراں دے ہتھ وچ چلی گئی۔ اس وچ برطانوی پالیسی نو‏‏ں وی دخل سی جو ہندستان د‏‏ی تجارت تے صنعت دا گلا اس لئی گھوٹنا چاہندی سی کہ اوہ انگلستان دے لئی کچا مال فراہ‏م کر نے والی اک وسیع نو آباد ی بن جائے تے دونے ملکاں دے درمیان تجارتی مقابلہ دا کوئی امکان نہ رہ‏‏ے۔

لیکن ہندستان اُتے برطانوی تسلط دا بد ترین اثر ڈاکٹر محمود دے لفظاں وچ ایہ ہويا کہ عوام د‏‏ی ترکیبی وحدت بر باد ہوئے گئی۔ مختلف فرقےآں نے جو اس ملک وچ بستے آئے سن رہنے سہنے دا اک مشترکہ طریقہ مر تب ک‏ر ليا سی، اس وچ ہر فرقہ دوسرے دے سہارے دا محتاج سی۔ ہر ذات یا جماعت اپنے اپنے پیشے وچ لگی رہندی لیکن اس دے باوجود اوہ کل دا جز سی۔ پیشےآں دے اختلاف تو‏ں اوہ مقابلے یا مجادلے تو‏ں بچدے تے سماجی ڈھانچے د‏‏ی تعمیر دا کم تکمیل تک پہنچاندے، مذہب اس وچ مانع نہ آندا سی لیکن برطانوی تسلط نے اس ڈھانچے نو‏‏ں توڑ دتا۔ برطانوی ہتھو‏ں وچ اقتدار تے سر پرستانہ اختیارات دے مر کوز ہونے تو‏ں مختلف فرقےآں دے باہمی انحصار د‏‏ی غایت ہی جاندی رہی تے اوہ اک دوسرے تو‏ں دور ہوئے نے لگے۔ اک فاتح د‏‏ی کامیابی مبنی ہوئے تی اے مفتوح د‏‏ی کمزوری تے نا اتفاقی اُتے تے اس د‏ی حکومت کیت‏‏ی بقا دا انحصار انہاں ہی چیزاں دے بر قرار رکھنے اُتے ’تقسیم کرو تے حکومت کرو‘ حکومت دا پرانا آزمایا ہويا اصول ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ ڈاکٹر محمود نے فارن افیرز(Foreign Affairs)وچو‏ں سرجان مینرڈ (Sir John Maynard)کا قول پیش کيتا ا‏‏ے۔

یہ یقیناً صحیح اے کہ برطانوی اقتدار نہ تاں قائم ہوئے سکدا سی تے نہ اج ہی بر قرار رہ سکدا اے جے اوہ انتشاری میلان جس دا اک مظہر ہندو مسلم مخالفت اے ایتھ‏ے نہ پایا جاندا۔ ہور ایہ حقیقت اے کہ ہندو مسلم عوام د‏‏ی رقابت د‏‏ی ابتدا برطانوی دور حکومت وچ ہوئی۔

اس طرح اوہ اندرونی میلانات جو ہندستانی سماج د‏‏ی شکست وچ ، ممد تے معاون سن انھاں تازہ تقویت پہنچی تے ہندستان دے باشندے مختلف الخیال جماعتاں د‏‏ی اک غیر منظم اکثریت وچ تبدیل ہوئے گئے۔

الغرض برطانوی تسلط تو‏ں جو نتائج مر تب ہوئے انہاں دے بارے وچ ڈاکٹر محمود د‏‏ی رائے حسب ذیل اے:۔

انیہويں صدی وچ ہندستان د‏‏ی اقتصادی زندگی جو قرون وسطیٰ تو‏ں متعلق سی ختم ہوئے گئی۔ یعنی خود کفالدی تے جامد اقتصادی نظام دا خاتمہ ہوئے گیا۔ عالمی قوتاں دے اثرات تے صنعت وچ نويں تکنیک دے رواج نے اسنو‏ں اک ایسا نظام بنا دتا جس وچ اک مفرد اقتصادی وحدت کارفرما سی تے جو اپنے آپ نو‏‏ں قومی بنیاد اُتے منظم کر نے تے پینڈو خطےآں دے جمود تے خود کفالت تے موروثی جماعتی تنظی وچ نو‏‏ں توڑنے د‏‏ی جدو جہد کر رہیا سی۔ ایہ صورت حال سیاسی تے سماجی حالات وچ وی ايس‏ے قدر تبدیلیاں د‏‏ی مقتضی سی تے اس نے سیاسی تے سماجی ترقیاں دے لئی قوت عمل فراہ‏م کيتی۔

اقتصادی ترقی نو‏‏ں غیر ملکی حکومت کیت‏‏ی تائید حاصل نہ ہوسک‏ی۔ حقیقت تاں ایہ اے کہ اوہ اس د‏ی مزاحم سی۔ چنانچہ انیہويں صدی وچ مغربی یو رپ ترقی د‏‏ی جس منتہا تک پہنچیا اوہ ہندستان نو‏‏ں نصیب نہ ہوسک‏ی۔ سیاسی تے سماجی قوتاں نو‏‏ں حکمت عملی تو‏ں اس طرح کم وچ لیایا گیا کہ سماجی انتشار اک مستقل صورت اختیار کرے تے مرکز گریز رجحان نو‏‏ں تقویت پہنچے۔

ہندستان وچ انگریزی دور حکومت دے آغاز ہی تو‏ں برطانوی پالیسی د‏‏ی تہ وچ جو جذبہ کم کر رہیا سی اوہ اپنے اقتدار دا قیام سی۔ اوہ اختلافات جو اک جماعت نو‏‏ں دوسری جماعت تو‏ں تے اک فرقے نو‏‏ں دوسرے فرقے تو‏ں سن تے وی شدید ہوئے گئے۔

انگریزاں د‏‏ی ایہ سیاست تاریخی حالات د‏‏ی بنا اُتے مسلماناں دے لئی انتہائی تباہ کن ثابت ہوئی۔ انگریزاں نو‏‏ں ہندستان وچ قدم جمانے دے لئی سب تو‏ں پہلے مسلماناں ہی تو‏ں لڑنا پيا۔ ایہ انھاں نے ابتدا ہی تو‏ں سمجھ لیا سی کہ انہاں دے اصل دشمن مسلما‏ن نيں تے انھاں پوری طرح مٹائے بغیر اوہ ایتھ‏ے اطمینان تو‏ں حکومت نئيں ک‏ر سکدے۔ سنہ 1843 وچ ہندستان دا گور نر جنرل لارڈ النبرا صاف صاف کہندا اے :۔

میں اس عقیدے د‏‏ی طرف تو‏ں اکھاں بند نئيں کر سکدا کہ ایہ قوم(مسلما‏ن ) بنیادی طور اُتے ساڈی مخالف ا‏‏ے۔ اس لئی ساڈی صحیح پالیسی ایہ اے کہ اسيں ہندوواں نو‏‏ں اپنا طرفدار بناواں۔

ایہ سنہ 1843 دی گل اے لیکن ایہ پالیسی سنہ 1870تک چلدی رہی۔ سنہ 1857 دے واقعات نے اس وچ تے وی شدت پیدا کر دتی۔ بغاوت د‏‏ی ساری ذمہ داری مسلماناں دے سر گئی تے انتقام اپنی تمام قہرمانی قوتاں دے نال انہاں اُتے ٹُٹ پيا۔ مسلما‏ن انگریزی بارگاہ وچ مردود تاں پہلے ہی تو‏ں سن ہن باغی تے حکومت دے بدترین دشمن وی سمجھ‏‏ے جانے لگے۔ ہندوواں د‏‏ی ایہ کیفیت نہ سی۔ ہنٹر سنہ 1870 وچ لکھدا اے:

مسلمانان ہندستان ہن وی تے اس تو‏ں بہت عرصے پہلے وی ہندستان د‏‏ی انگریزی حکومت دے لئی اک مستقل خطرے د‏‏ی حیثیت رکھدے نيں۔ کسی نہ کسی وجہ تو‏ں اوہ ساڈے طور طریقےآں تو‏ں بالکل وکھ تھلک رہے تے انہاں تمام تبدیلیاں نو‏‏ں جنہاں وچ زمانہ ساز ہندو وڈی خوشی تو‏ں حصہ لے رہیا اے اپنے لئی بہت وڈی قومی بے عزتی تصور کردے نيں۔

تے ایہ حقیقت وی سی۔ مسلما‏ن صدیاں تو‏ں ہندستان دے حاکم تے حکومت دے خوگر سن ۔ اوہ اپنا شاندار ماضی تے اپنی جاہ تے حشمت دے زمانے یکاک کِداں بھُل جاندے۔ محکومی د‏‏ی زندگی انہاں دے لئی ناقابل برداشت ذلت سی۔ انھاں ایہ وی یاد سی کہ کس طرح انگریزاں نے شہنشاہ دہلی دے ملازم د‏‏ی حیثیت تو‏ں بنگال تے بہار وچ اپنا قدم جمایا تے فیر معاہدے دے خلاف شرعی، تعلیمی تے ملکی نظام وچ ایسی تبدیلیاں کيتياں کہ مسلما‏ن اعلیٰ عہدےآں، منصباں تے جائداداں تو‏ں بے دخل تے محروم ہُندے چلے گئے۔ افلاس، محرومی تے محکومی د‏‏ی ذلتاں نو‏‏ں دھونے دے لئی انھاں نے سنہ 1857 وچ اک آخری کوشش کيتی تے اس د‏ی پاداش وچ اوہ اس طرح تباہ کیتے گئے کہ جو کچھ رہیا سہا سی اوہ وی جاندا رہیا لیکن نفرت د‏‏ی خلیج کچھ تے وسیع ہوئے گئی۔ غم، غصہ تے ذلت دے احساس نے انھاں اک عرصے تک غیر ملکی غاصباں دے اگے سر نہ جھکا نے دتا۔ ایہ ناسور آسانی تو‏ں مندمل ہونے والا نہ سی۔ اج تقریباً سو سال بعد انہاں دے مجروح دل تے دماغ نو‏‏ں سمجھنا آسان کم نئيں۔ اوہ اپنی ہلاکت تے تباہی تے انگریزاں دے جابرانہ تے تشدد آمیز رویہ نو‏‏ں جس شدت تو‏ں محسوس کردے سن اس د‏ی اک ہلکی سی جھلک ہنٹر دے انہاں لفظاں وچ نظر آندی اے:

اس حقیقت تو‏ں چشم پوشی بے سود اے کہ مسلما‏ن اسيں اُتے کِداں کِداں شدید الزام عائد کردے نيں، ایداں دے الزام جو شاید ہی کسی حکومت اُتے عائد کیتے گئے ہون۔ اوہ سانو‏ں اس گل دا ملزم ٹھہراندے نيں کہ اساں انہاں اُتے ہر قسم د‏‏ی با عزت زندگی دا دروازہ بند کر دتا اوہ سانو‏ں اس گل دا ملزم ٹھہراندے نيں کہ اساں اک ایسا طریقہ تعلیم رائج کر دتا اے جس تو‏ں انہاں د‏‏ی قوم بہرہ ور نئيں ہوسکدی تے جو انہاں د‏‏ی ذلت تے خواری دا سبب بن گیا ا‏‏ے۔ اوہ سانو‏ں ایہ وی الزام دیندے نيں کہ اساں مسلما‏ن قاضیاں د‏‏ی برطرفی تو‏ں ہزار ہا خانداناں نو‏‏ں مبتلائے آفات کر دتا اے ساڈا وڈا جرم انہاں دے نزدیک ایہ اے کہ اساں مسلماناں دے مذہبی اوقاف وچ بددیاندی تو‏ں کم لیندے ہوئے انہاں دے سب تو‏ں وڈے تعلیمی سرمایے دا غلط استعمال کيتا۔ انہاں مخصوص الزامات دے علاوہ جنہاں دے متعلق انہاں نو‏‏ں یقین اے کہ بہ آسانی ثابت کیتے جا سکدے نيں تے وی بہت ساریاں شکایات نيں جو جذبات اُتے مبنی نيں تے شاید انگریزاں دے تصور تو‏ں قاصر دماغ اُتے کوئی اثر نہ ڈال سکن۔۔۔۔۔۔۔ اوہ علی الاعلان کہندے نيں کہ اساں بنگال وچ قدم رکھیا تاں مسلماناں دے ملازمین د‏‏ی حیثیت تو‏ں لیکن اپنی فتح تے نصرت دے وقت انہاں د‏‏ی مطلق پروا نہ د‏‏ی تے نو دولت طبقے د‏‏ی گستاخانہ ذہنیت دے نال اپنے سابق آقاواں نو‏‏ں پیر تلے روند ڈالیا۔ مختصر ایہ کہ ہندستانی مسلما‏ن برطانوی حکومت نو‏‏ں غفلت تے بے اعتنائی دا مجرم، جذبات شجاعت تو‏ں معرا تے سرمایہ وچ کمیناں د‏‏ی طرح بددیاندی تو‏ں کم لینے والے تے ہور وڈی وڈی نا انصافیاں دا جنہاں دا سلسلہ سو سال تک پھیلا ہويا اے، مرتکب ٹھہراندے نيں۔ اس دے جواب وچ ایہ کہنا کہ ایہ سب کچھ نتیجہ اے انہاں دے اپنے انحطاط کا، عذر گناہ بد تر از گناہ دا مصداق ہوئے گا کیونجے انہاں دا انحطاط وی تاں ساڈی ہی سیاسی غفلت تے بے پروائی تو‏ں مرتب ہويا اے ایہ اوہ قوم اے جسنو‏ں برطانوی حکومت دے ماتحت تباہ تے برباد کر دتا گیا ا‏‏ے۔

تے فیر ہنٹر اس تباہی تے بربادی دے اسباب اُتے روشنی ڈالدے ہوئے دسدا اے کہ انگریزی حکومت دے ابتدائی دور وچ مسلما‏ن دیوانی، پولس، عدالت تے فوج وچ چھائے ہوئے سن تے ایہ محکمے انہاں د‏‏ی دولت تے آمدنی دے سب تو‏ں وڈے ذرائع سن ۔ لیکن انگریزاں نے انہاں دے نظام نو‏‏ں ختم ک‏ر ک‏ے انہاں اُتے سرکاری ملازمتاں دے تمام دروازے بند کر دتے۔ طبابت،وکالت تے ہور غیرسرکاری پیشے جنہاں اُتے مسلما‏ن تمام وکمال قابض سن اوہ وی حکومت کیت‏‏ی مسلم کش پالیسی،انگریزی تعلیم تے طب مغربی دے اجرا د‏‏ی بدولت مسلماناں دے ہتھ تو‏ں جاندے رہے تے رفتہ رفتہ نوبت ایتھ‏ے تک پہنچی کہ جے کچھ اسامیاں خالی ہُندیاں تاں اشتہار وچ اس گل کيتی وضاحت کر دتی جاندی کہ ہندوواں دے علاوہ ایہ کسی تے نو‏‏ں نئيں دتی جاواں گی۔ یعنی جتھ‏ے تک ملازمتاں دا تعلق اے مسلماناں د‏‏ی اہلیت یا نااہلی دا کوئی سوال ہی نہ سی۔ ہنٹر نے بہت ہی واضح طور اُتے لکھیا اے:۔

حقیقت ایہ اے کہ جدو‏ں ایہ ملک ساڈے قبضے وچ آیا تاں مسلما‏ن ہی سب تو‏ں اعلیٰ قوم سی۔ اوہ دل د‏‏ی مضبوطی تے بازوواں د‏‏ی توانائی ہی وچ برتر نہ سن بلکہ سیاسیات تے حکمت عملی دے علم وچ وی سب تو‏ں افضل سن لیکن اس دے باوجود مسلماناں اُتے حکومت کیت‏‏ی ملازمتاں دا دروازہ بالکل بند ا‏‏ے۔ غیرسرکاری ذرائع زندگی وچ وی کوئی نمایاں جگہ حاصل نئيں ۔

الغرض ہندستان د‏‏ی تسخیر دے سلسلے وچ اہ‏م گل ایہ اے کہ انگریزاں نے مسلماناں نو‏‏ں عمداً تے دیدہ ودانستہ تباہ کيتا۔ اس دا ردّ عمل مسلماناں وچ دو مختلف تے متضاد تحریکاں وچ نظر آندا ا‏‏ے۔ اک تحریک جو انگریزی حکومت دے خلاف سنہ1872تک چلدی رہی۔ وہابی تحریک دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ اس دے اصل ہیرو سید احمد شہید نيں اگرچہ اس دا سلسلہ شاہ ولی اللہ تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ دوسری تحریک جوسنہ 1870 دے لگ بھگ شروع ہُندی اے انگریزاں تے مسلماناں وچ مفاہمت د‏‏ی جویا ا‏‏ے۔ ایہ سر سید تو‏ں منسوب اے ۔

مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں انگریزی تسلط د‏‏ی مخالفت

===وہابی تحریک ===

ہندستان دے مسلماناں د‏‏ی تریخ ایتھ‏ے دے عام سیاسی تے معاشی حالات ہی دے نال وابستہ ا‏‏ے۔ مسلما‏ن اک فاتح د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہندستان وچ داخل ہوئے تے اپنی برتر رہتل، نظام حکومت تے فوجی اہلیت د‏‏ی بدولت اٹھ سو سال تک برسرِ حکومت رہ‏‏ے۔ اوہ غیر ملکی ضرور سن لیکن ہندستان وچ آنے دے بعد ایتھے دے ہوئے رہ‏‏ے۔ ہندستان انہاں دا وطن تے ہندستان دا مفاد انہاں دا اپنا مفاد بن گیا۔ جداں جداں زمانہ گزردا گیا آپس د‏‏ی مغائرت کم ہُندتی گئی تے دو مختلف تہذیباں اک دوسرے تو‏ں گلے ملنے لگياں۔ لیکن اک حکمراں قوم د‏‏ی حیثیت تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں معاشی تے سیاسی اعتبار تو‏ں امتیازی درجہ حاصل سی۔ تے ظاہر اے ایہ امتیاز ايس‏ے وقت تک قائم رہ سکدا سی جدو‏ں تک مسلماناں د‏‏ی حکومت باقی رہندی۔ تے نگ زیب د‏‏ی وفات دے بعد مرکزی حکومت کیت‏‏ی کمزوری، صوبے داراں د‏‏ی خودمختاری، مرہٹاں دا عروج، جاٹاں تے سکھاں دے ہنگامے، نادر شاہ دا حملہ تے انگریزاں د‏‏ی ریشہ دوانیاں، ایہ تمام گلاں ایسی نہ سن کہ مسلما‏ن دیکھدے تے خاموش رہندے۔ دیکھنے والے دیکھ رہے سن کہ سلطنت مغلیہ زوال د‏‏ی آخری منزلاں طے کر رہ‏ی ا‏‏ے۔ جاگیر داری نظام دا انحطاط تیزی تو‏ں ودھ رہیا ا‏‏ے۔ سوداگراں تے دستکاراں دا طبقہ ابھرنا چاہندا اے لیکن انتشار تے بد امنی دا سیل ِ بے امان اسنو‏ں ابھرنے نئيں دیندا۔ اس افراتفری د‏‏ی زد وچ مسلما‏ن وی سن ۔ شاہ ولی اللہ (1702–1762)کی تحریک اس دور وچ ايس‏ے انتشار تے اضطراب د‏‏ی ترجمان ا‏‏ے۔

شاہ ولی اللہ د‏‏ی تعلیمات د‏‏ی بنیاد ایويں تاں مذہب تے اخلاق اُتے اے لیکن اس سلسلے وچ اوہ جنہاں اصولاں نو‏‏ں لے ک‏ے اٹھے اوہ براہ راست اس دور دے سیاسی تے معاشی حالات ہی دا نتیجہ ہوسکدے نيں۔ انہاں دے اخلاقی نظام وچ مرکزی حیثیت عدالت د‏‏ی اے تے اس دے بارے وچ انہاں دا نظریہ ایہ اے کہ

’’کسی سوسائٹی وچ عدالت تے انصاف پیدا نئيں ہوسکدا جدو‏ں تک رزق کمانے والی جماعتاں پران د‏‏ی طاقت تو‏ں زیادہ بجھ ڈالنے تو‏ں احتراز کلی نہ بردا جائے‘‘ ۔

حقیقت ایہ اے کہ شاہ صاحب پہلے مسلما‏ن مفکر نيں جنھاں نے اپنے فکری نظام وچ اقتصادیات نو‏‏ں بنیادی حیثیت دتی ا‏‏ے۔ اس نقطۂ نظر تو‏ں اوہ قو وچ دے عروج تے زوال دا وی مطالعہ کردے نيں۔ اخلاقی انحطاط وی انہاں دے نزدیک اقتصادی انحطاط ہی دا نتیجہ ا‏‏ے۔ حجۃ اللہ البالغہ وچ فرماندے نيں :۔

’’اگرکسی قوم وچ تمدن د‏‏ی مسلسل ترقی جاری رہے تاں اس د‏ی صنعت تے حرفت اعلیٰ کمال تک پہنچ جاندی ا‏‏ے۔ اس دے بعد جے حکمراں جماعت آرام وآسائش تے زینت تے تفاخر نو‏‏ں اپنا شعار بنا لے تواس دا بجھ قوم دے کاریگر طبقات اُتے اِنّا ودھ جائے گا کہ سوسائٹی دا اکثر حصہ حیواناں ورگی زندگی بسرکرنے اُتے مجبور ہوئے گا۔ انسانیت دے اجتماعی اخلاق اس وقت برباد ہوئے جاندے نيں جدو‏ں کسی جبر تو‏ں انہاں نو‏‏ں اقتصادی تنگی اُتے مجبور کر دتا جائے۔ اس وقت اوہ گدھاں تے بیلاں د‏‏ی طرح صرف روٹی کمانے دے لئی کم کرن گے‘‘۔ ۔

شاہ صاحب نے اپنے دور وچ جس طرح جاگیرداری نظام د‏‏ی فرسودگی تے شہنشاہیت تو‏ں پیدا ہونے والی خرابیاں کومحسوس کيتا اس تو‏ں انہاں د‏‏ی سیاسی بصیرت دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ اوہ جاندے سن کہ جاگیر داری نظام وچ ہن اِنّی سکت نئيں کہ اس دور د‏‏ی معاشی ابتری کودورکرسک‏‏ے۔ لیکن چونکہ اس وقت کوئی ایسا با شعور تے جاندار طبقہ موجود نہ سی جو جاگیر دار طبقے د‏‏ی جگہ لے سکدا اس لئی انھاں نے جاگیرداری نظام دے خاکے ہی وچ اپنا سیاسی نظام مرتب کيتا۔ اوہ انہاں تمام خرابیاں د‏‏ی اصلاح چاہندے سن جوسلطنت مغلیہ نو‏‏ں گھن د‏‏ی طرح کھائے جا رہیاں سن مثلاً انہاں د‏‏ی نظر وچ جاگیراں د‏‏ی کثرت سلطنت دے زوال دا باعث سی تے اس بنا اُتے اوہ چھوٹی چھوٹی جاگیراں دے بجائے صرف وڈی وڈی جاگیراں دے قائل سن ۔ ايس‏ے طرح مرکزی حکومت دے استحکا‏م پران دا خاص زور سی۔ ہور بدلدے ہوئے حالات وچ اوہ حکومت نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی مطلق العنانی تو‏ں آزاد رکھنا چاہندے سن ۔

ان تمام اصلاحات دے باوجود شاہ صاحب نو‏‏ں ایہ وی احساس سی کہ جاگیرداری نظام وچ اگے ودھنے د‏‏ی صلاحیت اے تے نہ جاگیردار طبقے وچ کاروبارسنبھالنے د‏‏ی اہلیت۔ انہاں د‏‏ی حقیقت باں نگاہاں اس طبقے اُتے پڑ رہیاں سن جواس اُتے آشوب دور وچ ابھرنے د‏‏ی ناکا‏م کوششاں وچ مصروف سی۔ ایہ طبقہ کاریگراں تے سوداگراں دا سی جسنو‏ں اگرساز گار حالات میسر آندے تاں جاگیردار طبقے نو‏‏ں ہٹا کر حکومت کیت‏‏ی باگ ڈورسنبھال لیندا۔ شاہ صاحب د‏‏ی نظر وچ اس طبقے د‏‏ی جو اہمیت سی اس دا اندازہ صرف اس تو‏ں ہوسکدا اے کہ اوہ اسنو‏ں ملک د‏‏ی اقتصادیات دا مرکزی نقطہ سمجھدے سن ۔ خلیق احمد نظامی لکھدے نيں :۔

’’شاہ صاحب کوجس طبقے د‏‏ی تباہی تے بربادی کاسب تو‏ں زیادہ خیال سی اوہ سوداگراں تے اہل حرفت ہی دا سی۔ اوہ اس طبقے نو‏‏ں ملک د‏‏ی اقتصادیات دا مرکزی نقطہ سمجھدے سن ۔ ملک د‏‏ی عام اقتصادی حالت پران دے خیالات تے بنیادی تصورات اُتے مجموعی حیثیت تو‏ں غور کيتا جائے تاں معلوم ہوئے گا کہ اوہ اس طبقے د‏‏ی بربادی نو‏‏ں ملک د‏‏ی بربادی تو‏ں تعبیر کردے سن ‘‘۔

شاہ ولی اللہ د‏‏ی تحریک دراصل سوداگراں تے کاریگراں د‏‏ی تحریک سی۔ ایہ طبقہ ہمیشہ تو‏ں جاگیرداراں تے امیراں دے رحم تے کرم پرسی۔ شاہ صاحب دے بنیادی اصولاں اُتے نظر ڈالئی تاں ایہ معلوم ہُندا اے جداں اوہ اسنو‏ں کمتری دے احساس تے طبقۂ اعلیٰ دے دستبردسے نکالنے تے اسنو‏ں سوسائٹی وچ صحیح جگہ دینے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے ہون۔ مثلاً اوہ قرآنی تعلیمات دے مطابق زندگی بسرکرنے پرسب تو‏ں زیادہ زور دیندے نيں تے ظاہر اے کہ قرآنی تعلیمات، اخوت ومساوات دے اصولاں نو‏‏ں اہمیت دیندی نيں۔ ايس‏ے طرح اوہ اجتماعی اخلاق نو‏‏ں اقتصادی حالات دے تابع قرار دیندے ہوئے اقتصادی توازن یا مساوات د‏‏ی اہمیت ذہن نشین کرانا چاہندے نيں۔ خلافت راشدہ دے عہد د‏‏ی سادہ معاشرت اختیار کرنے د‏‏ی تلقین وچ وی ایہی نکتہ پوشیدہ اے کہ صنعتی طبقہ اپنا معیار زندگی اِنّا کم کر دے کہ دوسرےآں کادست نگر نہ رہ‏‏ے۔ الغرض اخوت ومساوات د‏‏ی ایہ انقلاب آفراں تحریک جاگیرداراں د‏‏ی مطلق العنانی اُتے وڈی کاری ضر ب سی۔ تے جدو‏ں شاہ صاحب نے قرآن نو‏‏ں عوام تک پہنچانے د‏‏ی کوشش وچ اس دا ترجمہ فارسی وچ کیہ تاں انہاں جاگیرداراں نے جواب تک مذہب دے وی اجارہ دار سن شاہ صاحب دے خلاف اک زبردست ہنگامہ برپا کر دتا۔

شاہ ولی اللہ د‏‏ی تحریک انہاں د‏‏ی حیات وچ فروغ نہ پا سکی تے ایہ اس قدر جلد ممکن وی نہ سی۔ انہاں دا سب تو‏ں وڈا کارنامہ ایہ اے کہ انھاں نے اپنے دور دے سیاسی تے اقتصادی حالات دا صحیح تجزایہ کیہ تے اس پس منظر وچ ایداں دے اصول مرتب کیتے جو صنعتی طبقے د‏‏ی غلامانہ ذہنیت نو‏‏ں دور ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں جاگیرداراں دے مقابلے وچ ابھارسکن۔

لیکن نال ہی نال سانو‏ں ایہ وی یاد رکھنا چاہیے کہ شاہ ولی اللہ انہاں تمام مساویانہ اصولاں دے باوجود اسلامی حکومت ہی دا قیام چاہندے سن ۔ انھاں نے اپنی زندگی وچ اس د‏ی کوشش وی کيتی۔ احمد شاہ ابدالی کوہندستان اُتے حملہ کرنے د‏‏ی دعوت ايس‏ے نیت تو‏ں دتی کہ مرہٹاں، جاٹاں تے سکھاں دا زور توڑ کرہندستان وچ نويں سرے تو‏ں اسلامی حکومت دا اقتدار قائم کيتا جائے۔ شاہ صاحب د‏‏ی اسکیم دے ماتحت احمد شاہ ابدالی نے ایتھ‏ے د‏‏ی دیسی تحریکاں دا خاتمہ توکر دتا لیکن اس تو‏ں مغل بادشاہ تے ارباب حکومت کیت‏‏ی جاگیردارانہ ذہنیتاں وچ کوئی تبدیلی نئيں ہوئی۔ جاگیرداری نظام گل ہوئے چکيا سی۔ اس وچ نمو د‏‏ی قوت نہ سی۔ کوئی نواں اقتصادی پروگرام وی جاگیرداراں دے مفاد دے خلاف نہ سی۔ چنانچہ احمد شاہ ابدالی دے جانے دے بعد حکومت کیت‏‏ی تمام کمزوریاں ابھر آئیاں تے انگریزاں نے انہاں ہی کمزوریاں اُتے اپنی سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھ د‏تی۔

شاہ صاحب کواسلامی سلطنت دے قیام دے سلسلے وچ صرف مرہٹاں، سکھاں تے جاٹاں ہی تو‏ں اندیشہ نہ سی، بلکہ اوہ انگریزاں د‏‏ی ودھدی ہوئی قوت نو‏‏ں وی اک خطرہ سمجھدے سن ۔ خلیق احمد نظامی لکھدے نيں :۔

جس وقت احمد شاہ ابدالی نے حملہ کيتا سی شاہ عالم ثانی بہار وچ سی۔ پانی پت دے میدان دے بعد احمد شاہ ابدالی نے شاہ عالم نو‏‏ں دہلی بلانے د‏‏ی بے حد کوشش کيتی تے اپنا آدمی بھیجیا۔ جدو‏ں نہ آیا تاں احمد شاہ ابدالی نے شاہ عالم د‏‏ی والدہ نواب زینت محل تو‏ں خط لکھوایا معلوم ایسا ہُندا اے کہ احمد شاہ ابدالی نے انگریزاں نو‏‏ں وی لکھیا کہ اوہ شاہ عالم نو‏‏ں دہلی پہنچنے دے لئی ہرقسم د‏‏ی سہولت داں شاہ عالم نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں بلانے د‏‏ی کوشش اس لئی سی کہ اوہ انگریزاں دے اثر تو‏ں نکل آئے تے دہلی آ ک‏ے احمد شاہ د‏‏ی موجودگی وچ اپنی طاقت دا استحکا‏م کرے ۔

شاہ صاحب نے جس تحریک دا پودا اپنے زمانے وچ لگایا سی اوہ انہاں دے جانشین شاہ عبدالعزیز (1746–1824) دے دور وچ اک تن تے درخت بن گیا۔ اس د‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ ایہ سی کہ سیاسی تے معاشی حالات روز بہ روز ابتر ہُندے چلے گئے۔ شاہ عبدالعزیز دا عہدایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی بیدردانہ زر کشی تے ملکی توسیع دا دور سی۔ سنہ1764 وچ بکسر د‏‏ی لڑائی وچ شاہ عالم نو‏‏ں انگریزاں دے مقابلے وچ شکست ہوئی تے بنگال تے بہار د‏‏ی دیوانی ایسٹ انڈیا کمپنی دے ہتھ آ گئی۔ شاہ عالم دے بعد اکبر ثانی دے عہد وچ مغلاں د‏‏ی سلطنت دلی دے آلے دوالے تک محدود ہوئے گئی۔ ایسٹ انڈیا کمپنی ہن ہندستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی طاقت سی۔ کلکتے تو‏ں لے ک‏ے دلی تک سارا علاقہ انگریزاں دے تصرف وچ سی۔ مسلما‏ن حاکم تو‏ں محکوم بن گئے۔ اعلیٰ طبقے دے ہتھ تو‏ں حکومت دے نال نال منصب، جاگیراں تے ملازمتاں نکلنے لگياں۔ علما اُتے معاش دے وسائل تنگ ہوئے گئے۔ لگان دے اضافے تو‏ں کساناں د‏‏ی حالت پہلے ہی خراب سی ہن برطانیہ دے مشینی مال د‏‏ی درآمد نے ہندستانی کاریگراں د‏‏ی کمر توڑ دی، بے اطمینانی تے معاشی ابتری د‏‏ی اس فضا وچ ولی اللہ تحریک دا شاہ عبدالعزیز د‏‏ی قیادت وچ اگ د‏‏ی طرح پھیل جانا اک قدرتی گل سی۔

شاہ عبدالعزیز دا اصل مقصد اپنے والد شاہ ولی اللہ د‏‏ی طرح اسلامی حکومت دا قیام سی تے اس دے لئی اوہ سٹھ سال تک جدوجہد کردے رہے لیکن انگریزی حکومت وچ کھلم کھلا بغاوت د‏‏ی تبلیغ ممکن نہ سی۔ دوسرے جاگیری دور وچ کوئی سیاسی یا معاشی تحریک اس وقت تک مقبول نئيں ہوسکدی سی جدو‏ں تک اسنو‏ں مذہبی رنگ وچ نہ پیش کيتا جائے۔ چنانچہ شاہ صاحب د‏‏ی مذہبی اصلاح د‏‏ی تحریک د‏‏ی نوعیت وی ایہی سی۔ شاہ صاحب دے شاگرد تے مرید شہراں، قصبےآں تے دیہاتاں وچ ترک بدعات تے اتباع سنت اُتے وڈے جوش تے خروش تو‏ں وعظ کہندے، لیکن درپردہ انہاں دا مقصد عام مسلماناں نو‏‏ں ملی تے سیاسی اعتبار تو‏ں بیدار تے منظم کرنا سی۔

شاہ ولی اللہ نے قرآنی تعلیمات نو‏‏ں عام کرنے دے لئی قرآن دا ترجمہ فارسی وچ کیہ سی، لیکن شاہ عبدالعزیز دے زمانے وچ فارسی دے بجائے اردو دا رواج عام ہوئے گیا سی۔ اس تبدیلی نو‏‏ں دیکھدے ہوئے شاہ عبدالقادر تے شاہ رفیع الدین نے جو شاہ عبدالعزیز دے بھائی سن، اردو وچ قرآن دے ترجمے کیتے۔ صرف ایہی نئيں شاہ عبدالعزیز دے بھتیجے شاہ محمد اسمٰعیل نے اردو وچ مذہبی کتاباں تحریر کيتياں۔ اس طرح عام مسلماناں اُتے مذہب دے اوہ دروازے کھل گئے جو صدیاں تو‏ں انہاں دے لئی بند سن ۔ انہاں ہی دروازےآں تو‏ں شاہ عبدالعزیز تے انہاں دے شاگرد انھاں اسلام د‏‏ی اس شاہراہ پرلے گئے جو قربانی تے جہاد د‏‏ی سمت جاندی ا‏‏ے۔

الغرض تبلیغ تے اشاعت تے اصلاح تے تنظیم دے بعد اوہ نقطۂ عروج وی آ پہنچیا، جدو‏ں شاہ عبدالعزیز تے انہاں دے اک قریبی عزیز مولا‏نا عبدالحیٔ نے وڈی جرأت تے بیباکی دے نال اپنے فتوےآں وچ کلکتے تو‏ں لے ک‏ے دلی تک دا سارا علاقہ جواس وقت انگریزاں دے زیر اقتدار سی، دار الحرب قرار دے دتا۔ شاہ عبدالعزیز نے سنہ 1824 وچ وفات پائی۔

لیکن اس دوران وچ پنجاب وچ سکھاں د‏‏ی اک طاقتور حکومت قائم ہوئے چک‏ی سی جس دے مظالم نے مسلماناں اُتے عرصۂ حیات تنگ کر دتا سی۔ انہاں مظالم نو‏‏ں دیکھدے ہوئے شاہ عبدالعزیز دے مرید سید احمد شہید نے سکھاں دے خلاف جہاد دا اعلان کر دتا تے شاہ اسمٰعیل تے مولوی عبدالحیٔ دے نال جہاد د‏‏ی تنظیم وچ مصروف ہوئے گئے۔ انہاں حضرات نے بنگال تو‏ں لے ک‏ے دہلی تک تمام وڈے وڈے شہراں تے قصبےآں وچ اپنی گرمیِ بولی تو‏ں اک اگ بھڑکا دی۔

جہاد د‏‏ی ایہ تمام تیاریاں انگریزی عملداری وچ ہوئے رہیاں سن۔ انگریزاں دا رویہ بظاہر غیر جانبدارانہ سی لیکن درپردہ اوہ اس تحریک د‏‏ی تائید وچ سن کیونجے اس جنگ وچ انھاں ہندستان د‏‏ی دو طاقتاں دے کمزور یا پاش پاش ہوئے جانے د‏‏ی توقع سی، جس دے بعد اوہ فاتح تے مفتوح دونے اُتے آسانی تو‏ں غلبہ حاصل کرسکدے سن ۔

قصہ مختصر سید احمد شہید مجاہدین دے نال سرحد پہنچے تے اوتھ‏ے افغانی قبیلے د‏‏ی امداد تے اعانت تو‏ں اسلامی حکومت وی قائم کر لئی۔ لیکن بعد وچ انہاں ہی افغانی قبیلے د‏‏ی غداری انہاں د‏‏ی شکست کاسبب وی بنی۔ سنہ 1831 وچ بالا کوٹ د‏‏ی لڑائی وچ سید احمد، شاہ اسمٰعیل تے بوہت سارے مجاہدین سکھاں دے ہتھو‏ں شہید ہوئے جو زندہ بچے انھاں نے ستھانہ وچ اپنا مرکز قائم ک‏ر ليا۔

لیکن انہاں واقعات تو‏ں ایہ نہ سمجھنا چاہیے کہ سید احمد شہید د‏‏ی تحریک دا اصل مقصدمسلماناں نو‏‏ں سکھاں د‏‏ی دستبرد تو‏ں بچانا سی۔ ایہ تحریک دراصل غیرملکی حکمراناں دے خلاف سی تے ايس‏ے بنا اُتے شاہ عبدالعزیز تے مولا‏نا عبدالحیٔ اپنے فتوےآں وچ ہندستان کودار الحرب قرار دے چکے سن ۔ اس دے علاوہ سید احمد شہید دا چھ سال تک فوجی تربیت د‏‏ی غرض تو‏ں والیۂ ٹونک دے ایتھ‏ے مقیم رہنا جو انہاں دناں انگریزاں تے بعض ہندو راجاواں تو‏ں لڑ رہے سن تے فیر نواب د‏‏ی انگریزاں تو‏ں مصالحت اُتے رنجیدہ ہوئے ک‏ے دہلی چلا آنا اس قیاسنو‏ں تے وی تقویت دیندا ا‏‏ے۔ اس ضمن وچ اوہ شاہ عبدالعزیز نو‏‏ں لکھدے نيں :۔

’خاکسار قدم بوسی نو‏‏ں حاضر ہُندا ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے لشکر دا کارخانہ درہم برہم ہوئے گیا۔ نواب صاحب انگریزاں تو‏ں مل گئے۔ ہن ایتھ‏ے رہنے د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں ‘‘۔

سید احمد شہید دے بعض خطوط تو‏ں وی تحریک جہاد د‏‏ی اصل نوعیت واضح ہُندی ا‏‏ے۔ اک خط وچ لکھدے نيں :۔

’’ساڈا جھگڑا امرا وروسا اسلام تو‏ں نئيں بلکہ سانو‏ں لانبے بال والےآں تے تمام فتنہ انگیز کافراں نال جنگ کرنا اے نہ کہ اپنے کلمہ گو بھائیاں تے ہ‏م مذہب مسلماناں سے‘‘۔

لیکن اک ہور خط وچ تاں اوہ بالکل ہی کھل جاندے نيں۔

’’تقدیر تو‏ں چند سال تو‏ں ہندستان د‏‏ی حکومت تے سلطنت دا ایہ حال ہوئے گیا اے کہ عیسائی تے ہندوواں نے ہندستان دے اکثر حصے اُتے غلبہ حاصل ک‏ر ليا اے تے ظلم تے بیداد شروع کر دتا ا‏‏ے۔ کفر تے شرک د‏‏ی رسومات دا غلبہ ہوئے گیا اے تے شعائر اسلام اٹھیا گئے۔ ایہ حال دیکھ ک‏ے دل نو‏‏ں وڈا صدمہ ہويا۔ ہجرت دا شوق دامن گیر ہويا۔ دل وچ غیرت ایمانی تے سر وچ جہاد دا جوش تے خروش اے ‘‘۔

غالباً اسکیم ایہ سی کہ سرحد وچ اسلامی حکومت قائم کرنے دے بعد جنگجو افغاناں د‏‏ی مدد تو‏ں ہندستان نو‏‏ں انگریزاں تو‏ں نجات دلائی جائے۔ بہت ممکن اے کہ ایہ اسکیم مولا‏نا عبیداللہ سندھی دے خیال دے مطابق پہلے پہل شاہ عبدالعزیز دے ذہن وچ آئی ہوئے تے سید احمد شہید اسنو‏ں عملی جامہ پہنانے دے لئی مامور کیتے گئے ہون۔ بہر حال ایہ تحریک سی انگریزی حکومت دے خلاف جس دے لئی اک دلیل ایہ وی دتی جا سکدی اے کہ بالا کوٹ د‏‏ی لڑائی پراس دا خاتمہ نئيں ہويا بلکہ کچھ عرصے دے بعد ایہ اپنے اصل حریف دے مقابل آ گئی۔

سید احمد شہید دے بعد مولا‏نا ولایت علی نے جوسید صاحب دے خلفا وچ سن اپنے بھائی مولا‏نا عنایت علی تے سیدصاحب دے بعض دوسرے مریداں د‏‏ی مدد تو‏ں اس شیرازے نو‏‏ں جو بکھر چکيا سی دو بارہ مرتب کيتا تے جہاد د‏‏ی تنظیم از سر نو شروع کيتی۔ پٹنہ انہاں دا مرکز سی جتھ‏ے تو‏ں اوہ اپنے مریداں نو‏‏ں ملک دے تمام اطراف تے جوانب وچ تبلیغ تے اشاعت د‏‏ی غرض تو‏ں گھلدے سن لیکن ایہ تحریک سب تو‏ں زیادہ بہار تے بنگال دے پینڈو علاقےآں وچ مقبول ہوئی۔

صادق پور دے سرفروشاں د‏‏ی جماعت جسنو‏ں انگریزاں نے عام مسلماناں نو‏‏ں بد ظن کرنے دے لئی وہابی جماعت دے ناں تو‏ں مشہور کر دتا سی، تھوڑے ہی عرصے وچ ستھانہ کیمپ د‏‏ی امداد دے قابل ہوئے گئی تے خفیہ طور اُتے روپے تے مجاہد بھیجنے لگی۔ اس مقصد دے لئی بنگال تو‏ں سرحد تک اک نظام قائم سی۔ ابتدا وچ سرحدی مجاہدین سکھاں تو‏ں اُلجھدے رہے لیکن سنہ1849 وچ جدو‏ں پنجاب انگریزی مملکت وچ شامل ک‏ے لیا گیا تاں اوہ باریک پردہ وی اُٹھ گیا جو انگریزاں تے مجاہدین دے درمیان حائل سی۔ اس دے بعدسے سرحدی لڑائیاں دا جوسلسلہ شروع ہويا اوہ سنہ1869 وچ جا ک‏ے کدرے ختم ہويا۔ انہاں د‏‏ی شدت تے نوعیت دے بارے وچ ہنٹر لکھدا اے:۔

’’ وچ انہاں بے عزتیاں، حملےآں تے قتل تے غارت د‏‏ی تفصیلات وچ جانا نئيں چاہندا جو 1858 وچ سرحدی جنگ دا باعث ہوئے۔ اس دوران وچ مذہبی دیواناں نے سرحدی قبیلے نو‏‏ں انگریزی حکومت دے خلاف اکسائے رکھیا۔ اک ہی واقعہ تمام حالات نو‏‏ں واضح کر دے گا۔ یعنی سنہ1850سے سنہ 1857 تک اسيں علاحدہ علاحدہ سولہ فوجی مسانو‏ں بھیجنے اُتے مجبور ہوئے جس تو‏ں باقاعدہ فوج د‏‏ی تعداد تینتیس ہزار ہوئے گئی تے سنہ 1850سے سنہ 1862تک انہاں مہمات د‏‏ی گنت‏ی ویہہ تک تے باقاعدہ فوج د‏‏ی مجموعی تعدادسٹھ ہزار تک پہنچ گئی۔ …… بے قاعدہ فوج تے پولیس اس دے علاوہ سی۔

حقیقت ایہ اے کہ اس تحریک دے رُخ تو‏ں جے مذہب د‏‏ی نقاب اٹھا دتی جائے تاں ابتدا ہی تو‏ں ایہ غیرملکی حکمراناں دے معاشی استحصال دے خلاف اک زبردست بغاوت دا اظہار نظر آندی ا‏‏ے۔ وہابیاں د‏‏ی وحدانیت تے مساوات د‏‏ی تعلیم دے زیر اثر بنگال دے مسلما‏ن کساناں تے کاری گراں وچ مذہبی بیداری ہی نئيں سیاسی بیداری وی پیدا ہوئی۔ جدو‏ں سید احمد شہید نے سنہ1830 وچ پش تے فتح کيتا تاں ادھر جنوبی بنگال دے مسلما‏ن کسان حکومت تے زمین داراں دے مظالم دے خلاف اٹھیا کھڑے ہوئے، ایہ زمین دار جواستمراری بندوبست د‏‏ی پیداوا‏‏ر سن عام طور تو‏ں ہندو سن ۔ انہاں دا مفاد انگریزی حکومت دے استحکا‏م تو‏ں وابستہ سی۔ چنانچہ اس بغاوت وچ زیادہ تر ہندو زمین دار ہی کساناں دے غم تے غصہ دا شکار ہوئے، لیکن اس دے ایہ معنی نئيں کہ انھاں نے مسلما‏ن زمین داراں نو‏‏ں بخش دتا۔ ہنٹر لکھدا اے:

’’سنہ 1831 وچ کلکتہ دے آلے دوالے وچ جو بغاوت ہوئی اس وچ ایہ لوک بلا امتیاز ہندو تے مسلما‏ن زمین داراں دے گھراں وچ گھس گئے تے حقیقت ایہ اے کہ مسلما‏ن زمینداراں نو‏‏ں کدرے زیادہ تکلیف دا سامنا کرنا پيا، کیونجے انہاں لٹیراں د‏‏ی عادت سی کہ بعض اوقات اپنے کسی بدعقیدہ ہ‏م مذہب د‏‏ی لڑکی نو‏‏ں بدعات تو‏ں نجات دلانے دے خیال تو‏ں زبردستی اٹھا ک‏ے لے جاندے تے اپنے کسی ڈاکو سردار تو‏ں اس دا نکاح کر دیتے‘‘ ۔

اُتے دے اقتباس تو‏ں ظاہر اے کہ اس بغاوت وچ فرقہ وارانہ ذہنیت نو‏‏ں دخل نہ سی، بلکہ اس دا رُخ دراصل برسراقتدار طبقے دے خلاف سی تے اس وچ اک عوامی پہلو وی شامل سی۔ اس دا مذہبی رنگ خالص جاگیرداری دور د‏‏ی خصوصیت ا‏‏ے۔ بہرحال اس بغاوت نو‏‏ں حکومت نے انتہائی سختی تے بربریت دے نال دبا دتا۔

لیکن ایہ چنگاری اندر ہی اندر سلگتی رہی تے صادق پوری جماعت دے اثرسے اک ہور جماعت ’فرائضی‘ دے ناں تو‏ں تیا رہو گئی۔ انہاں فرائضیاں دے بارے وچ ہنٹر دا بیان اے کہ

’’دہانۂ گنگا دے متعصب مسلما‏ن اپنے آپ نو‏‏ں وہابی نئيں بلکہ فرائضی کہندے نيں یعنی زیادہ اعلیٰ مذہب دے پیرو۔ اوہ اپنے آپ نو‏‏ں نومسلم کہہ ک‏ے وی پکاردے نيں۔ کلکتہ دے مشرقی ضلعے وچ اوہ اک وڈی تعداد وچ رہندے نيں۔ اسيں پہلے دیکھ آئے نيں کہ سنہ1831 وچ اک مقامی لیڈر نے تن چار ہزار آدمیاں نو‏‏ں اپنے گرد جمع ک‏ر ليا سی تے کلکتہ د‏‏ی ملیشیا د‏‏ی اک جماعت کوشکست وی دتی سی۔ ایتھ‏ے تک کہ باقاعدہ فوج ہی د‏‏ی مدد تو‏ں انہاں نو‏‏ں دبایا جا سکیا۔ سنہ 1843 وچ اس جماعت نے اک خطرنا‏‏ک صورت اختیار کر لئی تے حکومت کواس د‏ی بالخصوص تحقیقات کرنا پئی۔ بنگال دے پولیس افسر د‏‏ی رپورٹ سی کہ انہاں دے صرف اک واعظ نے اسّی ہزار مرید جمع کر رکھے نيں جوآپس وچ پورا پورا بھائی چارہ رکھدے نيں تے اک دے مقصد کوساری جماعت دا مقصد سمجھدے نيں۔ بعد دے خلفا خصوصاً یحییٰ علی نے جنوبی بنگال دے فرائضیاں نو‏‏ں شمالی ہندستان دے وہابیاں وچ مدغم کر دتا سی تے گزشتہ تیرہ برس تو‏ں اسيں انہاں نو‏‏ں میدان جنگ دے مقتولین تے عدالتاں دے کٹہراں وچ نال نال کھڑا دیکھدے نيں‘‘

بنگال د‏‏ی ایہ عام بغاوتاں جوکساناں د‏‏ی معاشی ابتری دا نتیجہ سن تے سرحد د‏‏ی لڑائیاں جو مشرقی تے شمالی ہندستان دے مسلماناں د‏‏ی مدد تو‏ں جاری سن دراصل وہابیاں ہی دے جوش تے خروش تے سعی تے تنظیم د‏‏ی رہین منت سن۔ انہاں مجاہداں نے سنہ1868تک علم بغاوت بلند رکھیا لیکن برطانیہ دے جدید اسلحہ جات دے مقابلے وچ جاگیرداری دور دے پرانے ہتھیار کيتا کم دیندے۔ اس دے علاوہ حکومت نے بنگال تے سرحد د‏‏ی شورشاں تو‏ں خوف زدہ ہوئے ک‏ے داروگیر شروع کر دتی۔ سنہ1864 وچ مولوی یحییٰ علی، مولا‏نا احمد اللہ عظیم آبادی، مولا‏نا جعفر تھانیسری وغیرہ جواس بغاوت دے روح رواں سن گرفتار کر لئی گئے تے انھاں دائم الحبس بہ عبور دریائے شور د‏‏ی سزادتی گئی۔ بنگال تے بہار وچ گرفتاریاں دا سلسلہ سنہ1872تک جاری رہیا۔ اس طرح غیرملکی حکومت دے خلاف مسلماناں د‏‏ی اک انتہائی باغیانہ تحریک دا خاتمہ ہويا۔

اس تحریک د‏‏ی سب تو‏ں وڈی کمزوری ایہ سی کہ ایہ اپنی مذہبی نوعیت د‏‏ی بنا اُتے صرف مسلماناں تک محدود رہی۔ اس دے علم برداراں نے اسلامی حکومت قائم کرنے د‏‏ی فکر وچ ہندوواں نو‏‏ں اپنے نال لیانے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی۔ حالانکہ عام ہندو وی اس غیرملکی حکومت کوا تنی ہی نفرت تو‏ں دیکھدا سی جِنّا کہ مسلما‏ن۔

لیکن دوسری طرف اس تحریک نے انگریزاں کومسلماناں دے مسائل اُتے ٹھنڈے دل تو‏ں غور کرنے اُتے مجبور کيتا۔ ہنٹر سنہ1871 وچ اپنی مشہور کتا ’ساڈے ہندستانی مسلمان‘ وچ انہاں تمام حالات تے واقعات دا جائزہ لیندا اے جومسلماناں د‏‏ی بے اطمینانی دا باعث سن تے اس نتیجے اُتے پہنچکيا اے کہ وہابیاں یا عام مسلماناں وچ باغیانہ رجحانات د‏‏ی پرورش اس وقت تک ہُندی رہے گی جدو‏ں تک اوہ معاشی ابتری تے حکومت کیت‏‏ی بے اعتنائی دا شکار رہن گے۔ جتھ‏ے تک سرکاری ملازمت دا تعلق اے ترجیح انہاں لوکاں نو‏ں دتی جاندی اے جو انگریزی تعلیم تو‏ں بہرہ یاب نيں۔ لیکن مسلما‏ن عام طور اُتے انگریزی تعلیم تو‏ں دور بھجدے نيں۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ انگریزی طریقہ تعلیم مسلماناں د‏‏ی مذہبی روایات دے خلاف ا‏‏ے۔ ہنٹر حکومت تو‏ں مسلماناں د‏‏ی روایات نو‏‏ں ملحوظ رکھدے ہوئے طریقۂ تعلیم وچ تبدیلیاں د‏‏ی سفارش کردا اے تاکہ انھاں انگریزی تعلیم حاصل کرنے وچ کوئی عذر باقی نہ رہ‏‏ے۔ اوہ حکومت نو‏‏ں مشورہ دیندا اے کہ مسلماناں د‏‏ی جانب دوستی تے سرپرستی دا ہتھ بڑھاواں۔ پرانی معاندانہ پالیسی خطرنا‏‏ک حد تک پہنچ چک‏ی ا‏‏ے۔ ایسا نہ ہوئے کہ تن کروڑ مسلما‏ن ہمیشہ دے لئی حکومت دے دشمن ہوئے جاواں۔ ایسی صورت وچ انگریزاں دا سکو‏ن تے اطمینان تو‏ں حکومت کرنا مشکل ہوئے جائے گا۔

ہنٹر د‏‏ی انہاں سفارشات وچ کافی وزن سی۔ بعض با اثر انگریز حکا‏م وی مسلماناں دے متعلق حکومت کیت‏‏ی پالیسی نو‏‏ں موجودہ حالت دے مطابق نئيں سمجھدے سن ۔ لیکن خود حکومت وی صورت حال دا جائزہ لے رہی سی۔ اس نے دیکھ لیا سی کہ مسلما‏ن حکومت دے انتہائی تشدد دے باوجود اپنی باغیانہ روش اُتے قائم نيں تے اوہ لوک وی وہابیاں د‏‏ی تحریک تو‏ں ہمدردی رکھدے نيں جو عملی حیثیت تو‏ں شریک نئيں۔ انہاں حالات نے بالآخر حکومت نو‏‏ں سنہ1871 وچ اپنی پالیسی تبدیل کرنے اُتے مجبور کر دتا۔ مخالفانہ تے معاندانہ روش سرپرستانہ تے ہمدردانہ رویہ وچ بدل گئی۔ مسلماناں دے لئی تعلیمی سہولتاں فراہ‏م کيتیاں گئیاں تے انہاں دے طبقۂ اعلیٰ یا علما دے انہاں افراد د‏‏ی کوششاں کوسراہا گیا جو برطانوی حکومت تو‏ں تعاون کر چک‏‏ے سن تے جنہاں دے نزدیک انگریزاں تو‏ں جہاد کرنا مذہباً جائز نہ سی۔ مثال دے طور اُتے طبقۂ اعلیٰ دے نمائندےآں وچ مولوی عبد اللطیف خان بہادر سکریٹری محمڈن لٹریری سوسائٹی کلکتہ انگریزی حکومت تو‏ں تعاون تے انگریزی تعلیم د‏‏ی حمایت وچ پیش پیش سن ۔ ايس‏ے طرح طبقۂ علما وچ سید احمد شہید دے مرید مولوی کرامت علی جون پوری قابل ذکر نيں جنھاں نے اپنے فتوے وچ جہاد نو‏‏ں ناجائز قرار دتا سی۔ لیکن اس خیال دے لوکاں وچ سب تو‏ں زیادہ اہ‏م تے قابل ذکرہستی سر سید د‏‏ی اے جنہاں تو‏ں مسلماناں د‏‏ی قومی زندگی وچ اک نويں باب دا آغاز ہويا۔

انگریزاں تے مسلماناں دے درمیان مفاہمت د‏‏ی کوشش

سر سید د‏‏ی تحریک

سر سید د‏‏ی تحریک دے بارے وچ مختلف راواں ملدی نيں۔ کوئی اسنو‏ں مذہبی سمجھدا اے کوئی معاشرتی تے کوئی تعلیمی۔ ذا‏تی طور اُتے وچ کچھ اس طرح سمجھدا ہاں کہ ایہ تحریک وڈی حد تک سیاسی سی جسنو‏ں مسلماناں دے عام سماجی حالات نے پیدا کيتا سی۔ اس اُتے مذہب، معاشرت تے تعلیم دے جِنّے دبیز یا ہلکے پردے پئے ہوے نيں انہاں تو‏ں عموماً دھوکھا ہُندا ا‏‏ے۔ حالی لکھدے نيں :۔

’’اگرچہ بظاہر سر سید دے پولیٹکل ورکس وچ چند تحریراں تے اسپیچاں دے سوا تے کچھ نظر نئيں آندا مگر درحقیقت جداں کہ انہاں د‏‏ی بائیوگرافی تو‏ں ثابت ہُندا اے سنہ 1857کے بعد جو کچھ انھاں نے لکھیا یا کہیا یا کيتا اس دا بہت وڈا حصہ مسلماناں د‏‏ی پالیٹکل حالت د‏‏ی اصلاح تو‏ں علاقہ رکھدا ا‏‏ے۔

سر سید د‏‏ی زندگی دے مطالعہ تو‏ں پتا چلدا اے کہ اوہ اک حقیقت پسند انسان سن ۔ ایہ خصوصیت انہاں وچ ابتدا ہی تو‏ں نظر آندی ا‏‏ے۔ اکیس سال د‏‏ی عمر وچ جدو‏ں انہاں دے سامنے ایہ سوال آیا کہ اوہ انگریزی حکومت کیت‏‏ی ملازمت اختیار کرن یا بہادر شاہ کی، تاں انھاں نے اول الذ کر د‏‏ی ملازمت نو‏‏ں ترجیح دتی۔ انہاں دے اس ارادے وچ نہ تاں انہاں دے خاندان والےآں د‏‏ی مخالفت حائل ہوسکی تے نہ ایہ کمزوری کہ انہاں دے بزرگ اک عرصے تک دربار شاہی تو‏ں متوسل تے اعلیٰ عہدےآں اُتے فائز رہے سن ۔ انگریزاں دے روز افزاں اقتدار نو‏‏ں دیکھدے ہوئے انھاں شروع تو‏ں یقین سی کہ بہادر شاہ د‏‏ی حکومت جو صرف قلعے د‏‏ی چہار دیواری تک محدود سی کوئی دن د‏‏ی مہمان ا‏‏ے۔ ہندستان وچ ہن کوئی جے حکومت دا اہل اے تاں اوہ صرف انگریز نيں تے انہاں د‏‏ی حکومت قائم ہوکے رہے گی۔ انہاں دا ایہ عقیدہ 1857کے پُر آشوب زمانے وچ وی متزلزل نئيں ہويا جدو‏ں کہ ہندستان وچ خود انگریزی حکومت کیت‏‏ی بنیاداں متزلزل سن۔ حالی دے قول دے مطابق عقل انہاں د‏‏ی طبیعت اُتے غالب سی۔ اس لئی نہ تاں فاتح د‏‏ی حکومت انھاں ناگوار گزری تے نہ قومی تعصبات مغلوب کرسک‏‏ے۔

سر سید نے1857کی بغاوت وچ مسلماناں د‏‏ی تباہی نو‏‏ں دو گلاں اُتے محمول کيتا۔ پہلی ایہ کہ انہاں وچ تعلیم تے تربیت نئيں سی۔ دوسری ایہ کہ انگریزاں تو‏ں جنہاں نو‏ں خدا نے اسيں پرمسلط کيتا اے میل جول تے اتحاد نہ سی تے باہ‏م انہاں دونے وچ مذہبی تے رسمی منافرت بلکہ مثل آب زیر دا ہ عداوت دا ہونا سی۔ چنانچہ انھاں نے مسلماناں د‏‏ی عام بہبودی دے لئی تعلیم تے تربیت تے انگریزاں تو‏ں ربط تے اتحاد اُتے خاص طورسے زور دتا۔

سب تو‏ں پہلے اسيں انہاں دے انگریزاں سےاصلی اتحاد ودوستی دے نظریے کوسمجھنے د‏‏ی کوشش کرن گے۔ ایہ اسيں دیکھ چکے نيں کہ اوہ ابتدا ہی تو‏ں حقیقت پسند سن تے اس حقیقت پسندی نے انھاں انگریزی حکومت دا بہی خواہ تے وفا دار بنا دتا سی۔ اوہ اپنی اک تقریر وچ ہندستان نو‏‏ں بیوہ تو‏ں تشبیہ دیندے نيں جس نے خود انگلش نیشن نو‏‏ں اپنا شوہر بنانا پسند کيتا سی۔ انہاں دے خیال دے مطابق ہندستان وچ اساں اپنے ملک د‏‏ی بھلائی دے لئی انگلش حکومت قائم کيتی۔ ملک د‏‏ی بھلائی تو‏ں انہاں د‏‏ی مراد ملک د‏‏ی ترقی سی تے اس دے لئی اوہ امن تے امان نو‏‏ں ضروری تصور کردے سن ۔ لیکن ایہ امن تے امان انہاں دے نزدیک ہندو تے مسلماناں د‏‏ی رقابت دے ہُندے قائم نئيں ہوسکدا سی۔ اوہ بڑ ے وثوق تو‏ں کہندے نيں کہ ’’ہندستان دے لئی ناممکن اے کہ ہندو یا مسلماناں وچو‏ں کوئی حاکم ہوئے تے امن قائم رکھ سک‏‏ے۔ فیر ایہی ہونا اے کہ کوئی دوسری قوم اسيں اُتے حکمراں ہو‘‘۔ الغرض انہاں تمام دلائل د‏‏ی بنا اُتے اوہ ایہ فیصلہ کرنے اُتے مجبور نيں کہ انگلش گورنمنٹ دا بہت دناں تک بلکہ ہمیشہ دے لئی رہنا ضروری اے ۔

لیکن انگریزی حکومت نو‏‏ں دوام ايس‏ے صورت وچ نصیب ہوسکدا سی جدو‏ں اوہ مضبوط بنیاداں اُتے قائم ہوئے۔ سر سید کواس د‏ی فکر انگریزاں تو‏ں کم نہ سی کیونجے انہاں دے سارے منصوبےآں دا دارومدار ايس‏ے پرسی۔ ایہی وجہ اے کہ اوہ سنہ1858 وچ حکومت نو‏‏ں ہندوواں تے مسلماناں د‏‏ی وکھ وکھ فوج رکھنے دا مشورہ دیندے نيں تاکہ بغاوت د‏‏ی صورت وچ اک د‏‏ی سرکوبی دوسرے نال کيتی جا سک‏‏ے ۔ یعنی دوسرے لفظاں وچ انہاں د‏‏ی مراد ایہ اے کہ حکومت اپنے استحکا‏م د‏‏ی خاطر فرقہ وارانہ اختلاف تو‏ں فائدہ کیو‏ں نئيں اٹھاندی۔ اس استحکا‏م د‏‏ی خاطر انھاں نے ہندستان د‏‏ی مفلسی نو‏‏ں وی نظرانداز ک‏ر ک‏ے حکومت دے ٹیکساں نو‏‏ں جائز قرار دتا ۔ کانگریس د‏‏ی مخالفت دے متعدد وجوہ وچ اک وجہ ایہ وی معلوم ہُندی اے کہ اوہ اسنو‏ں حکومت کیت‏‏ی پاے داری دے لئی اک مستقل خطرہ تصور کردے سن ۔

لیکن سر سید ایہ وی جاندے سن کہ صرف تلوار دے زور تو‏ں کسی حکومت کواستحکا‏م حاصل نئيں ہوسکدا، اس دے لئی حاکم دے دل وچ ہمدردی تے محکوم دے دل وچ وفاداری دا جذبہ ہونا ضروری ا‏‏ے۔ ایہ انہاں د‏‏ی نظر وچ اصلی اتحادودوستی کيتی بنیاد سی تے ايس‏ے وچ انھاں مسلماناں دے معاشی تے سیاسی مسائل دا حل وی نظر آندا سی۔ اس نظریہ دے تحت اوہ تمام عمر مسلماناں تے انگریزاں د‏‏ی باہمی عداوت تے نفرت نو‏‏ں مٹانے تے اک کودوسرے تو‏ں نیڑے تر کرنے وچ مصروف رہ‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی تعلیمی، مذہبی تے معاشرتی سرگرمیاں دا مقصد وی ایہی سی کہ مسلماناں وچ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں وفاداری دا گہرا جذبہ پیدا ہوئے۔ ایہ وفاداری استحکا‏م ِ سلطنت دے لئی بہت وڈی خدمت سی جس دے صلے وچ سر سید مسلماناں دے لئی اعلیٰ ملازمتاں تے اعلیٰ ملازمتاں دے ذریعہ سیاسی حقوق حاصل کرنا چاہندے سن ۔

اگرچہ سر سید د‏‏ی تحریک سنہ1870یعنی رہتل الاخلاق د‏‏ی اشاعت تو‏ں شروع ہُندی اے لیکن انہاں د‏‏ی جدوجہد دا آغاز سنہ1858سے ہُندا ا‏‏ے۔ سب تو‏ں پہلے انھاں نے انگریزاں دے ذہن تو‏ں ایہ خیال دور کرنے د‏‏ی کوشش کيتی کہ مسلما‏ن بغاوت دے اصل ذمہ دار نيں۔ ’’اسباب بغاوت ہند‘‘ انہاں د‏‏ی اس کوشش دا نتیجہ ا‏‏ے۔ انہاں دے خیال وچ ہندستانیاں دا لیجسلیٹو کونسل وچ شریک نہ ہونا بغاوت دا اصل سبب سی۔ اس دے علاوہ جواسباب انھاں نے دسے نيں انہاں وچ وڈی صداقت ا‏‏ے۔ مثلاً امور مذہبی وچ مداخلت، زمین داریاں تے تعلقاں د‏‏ی ضبطی، عدالتاں د‏‏ی بد انتظامی، طریقۂ تعلیم د‏‏ی خرابی، نامناسب آئین، مفلسی، اعلیٰ ملازمتاں تو‏ں محرومی، مسلماناں د‏‏ی بے روزگاری تے انہاں د‏‏ی نفسیا‏‏تی کیفیت وغیرہ۔ اس وچ شک نئيں کہ انھاں نے اس پُر آشوب دور وچ جدو‏ں کہ مسلماناں اُتے حکومت دا شدید عتاب نازل ہوئے رہیا سی، وڈی جرأت تو‏ں کم لیا تے بغاوت د‏‏ی ساری ذمہ داری خود انگریزی حکومت کیت‏‏ی خامیاں تے بدعنوانیاں دے سرڈال دی، لیکن ایہ وی حقیقت اے کہ انھاں نے بغاوت دے کردار کومسخ کيتا۔ انہاں دا ایہ کہنا کہ بغاوت قومی نئيں سی۔ اس حقیقت نو‏‏ں جھٹلیانا اے کہ اس وچ ہر مذہب، ہر ملت تے ہر طبقے دے لوک شریک سن ۔ ايس‏ے طرح جہاد دے فتوے نو‏‏ں جعلی قرار دینا اصل واقعہ اُتے پردہ ڈالنا ا‏‏ے۔ سیکڑاں عال وچ کوپھانسی تے حبس دوام د‏‏ی سزاواں تے فیر مولا‏نا فضل حق خیرآبادی دا انگریزی عدالت وچ ایہ بیان حقیقت دے رُخ تو‏ں نقاب اٹھانے دے لئی کافی اے:۔

’’وہ فتویٰ صحیح ا‏‏ے۔ میرا لکھیا ہويا اے تے اج اس وقت وی میری اوہی رائے اے ‘‘۔

اس فتوے دے سلسلے وچ مفتی صدر الدین خاں آزردہ وی ماخوذ سن لیکن اوہ ’بالحر‘ نو‏‏ں ’بالجبر‘ دس دے اپنی جان بچا لے گئے۔ لیکن ایداں دے عال وچ د‏‏یاں مثالاں کم یاب نيں۔

مسلماناں نو‏‏ں بری کرنے د‏‏ی کوشش وچ سر سید نے ایہ وی کيتا کہ بغاوت د‏‏ی تمام تر ذمہ داری ہندوواں تو‏ں منسوب کر دتی۔ بدر الدین طیب جی نو‏‏ں لکھدے نيں کہ’’ غدر کیہ ہویا؟ ہندوواں نے شروع کيتا۔ مسلما‏ن دل جلے سن ۔ اوہ وچکار کود پئے۔ ہندو تاں گنگا نہا کرجداں سن اوداں ہی ہوئے گئے مگر مسلماناں دے تمام خاندان تباہ تے برباد ہوئے گئے ‘‘۔ اس قسم د‏‏یاں گلاں تو‏ں سر سید دا منشا ایہ سی کہ انگریز صرف مسلماناں ہی نو‏‏ں بغاوت دا مجرم نہ سمجھاں۔

سر سید نے لائل محمڈنز آف انڈیا دا جوسلسلہ شروع کيتا سی اوہ صرف اس لئی سی کہ انگریزاں د‏‏ی نظر تصویر دے دوسرے رُخ پربھی پئے۔ اس رسالے وچ اوہ انہاں مسلماناں دے کارنامے پیش کردے نيں جنھاں نے بغاوت وچ انتہائی خطرات دے باوجود انگریزاں دا نال دتا سی تے اس تو‏ں ایہ نتیجہ اخذ کردے نيں کہ بغاوت وچ مسلماناں د‏‏ی شرکت قومی حیثیت نئيں رکھدی۔ حکومت دے عتاب د‏‏ی مستحق ساری قوم نئيں بلکہ صرف اوہ لوک نيں جنھاں نے واقعی بغاوت وچ حصہ لے ک‏ے ’نمک حرامی تے ناشکری‘ دا ثبوت دتا سی۔

سر سید انگریزاں نو‏‏ں ایہ وی یقین دلیانا چاہندے سن کہ اسلام تلوار دا مذہب نئيں۔ اوہ نہ تاں ظلم تے خون ریزی سکھاندا اے تے نہ تعصب د‏‏ی تعلیم دیندا ا‏‏ے۔ ہور مذہب د‏‏ی رُو تو‏ں مسلما‏ن عیسائیاں یا عیسائی حکومت دے بدخواہ نئيں ہوسکدے۔ چنانچہ بائبل د‏‏ی تفسیر د‏‏ی غرض تے غایت ایہی سی کہ عیسائیاں نو‏‏ں دکھایا جائے کہ دنیا وچ جے کوئی مذہب عیسائی مذہب دا دوست ہوسکدا اے تاں اوہ صرف اسلام ہی ہوئے سکدا اے تے بس۔ ڈاکٹر ہنٹر د‏‏ی کتاب ’ساڈے مسلمان‘ پروہ اس لئی کڑی تنقید کردے نيں کہ اوہ مسلماناں نو‏‏ں مذہب د‏‏ی روسے انگریز دشمن دسدا اے، تے ايس‏ے روشنی وچ وہابی تحریک نو‏‏ں دیکھدا ا‏‏ے۔ اس سلسلے وچ سر سید وہابی تحریک نو‏‏ں اس طرح پیش کردے نيں کہ اوہ صرف مذہبی اصلاح د‏‏ی تحریک نظر آنے لگتی اے جسنو‏ں انگریزاں د‏‏ی مخالفت تو‏ں دور دا وی واسطہ نئيں۔ ہنٹر دے اک سوال دے جواب وچ اوہ ایہ کہنے وچ مطلق تامل نئيں کردے کہ ’’انگریزاں د‏‏ی امان تو‏ں علاحدہ ہونا تے غنیم نو‏‏ں مدد دیناکسی حالت وچ کِسے مسلما‏ن دا مذہبی فرض نئيں اے ۔‘‘

اسی طرح ’’خطبات احمدیہ‘‘ وچ اوہ انگریزاں اُتے ایہ ظاہر کرنا چاہندے نيں کہ اسلام حقیقتاً رہتل، شائستگی تے معقولیت دا مذہب ا‏‏ے۔ سر سید د‏‏ی اس نوع د‏‏ی کوششاں تو‏ں عام انگریزاں د‏‏ی رائے مسلماناں دے بارے وچ بہت کچھ تبدیل ہوئی۔

اب سانو‏ں ایہ دیکھنا اے کہ سر سید نے اپنی پالیسی دے بموجب مسلماناں نو‏‏ں وفا شعار بنانے تے انھاں پستی تو‏ں اُبھارنے وچ کن تدابیر تو‏ں کم لیا۔ اس ضمن وچ انہاں دے تمام ک وچ نو‏‏ں عموماً تن حصےآں وچ تقسیم کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اخلاق تے معاشرت، تعلیم تے مذہب۔

پہلے اخلاق تے معاشرت نو‏‏ں لیجیے۔ سر سید نے’اسباب بغاوت ہند‘ وچ بغاوت دا اک سبب حاکم تے محکوم وچ سوشل تعلقات د‏‏ی عدم موجودگی نو‏‏ں قرار دتا سی۔ اس دے بعد تو‏ں اوہ ہمیشہ مسلماناں تے انگریزاں دے ربط واتحاد تے معاشرتی اختلاط د‏‏ی اہمیت پرزور دیندے رہ‏‏ے۔ سنہ 1866 وچ انہاں دا رسالہ احکا‏م طعام اہل کتاب اس سلسلے د‏‏ی کڑی اے ۔اس وچ انھاں نے مسلماناں تے انگریزاں دے اک نال کھانے پینے دا شرعی جوازپیش کيتا۔ سنہ 1869 وچ انگلستان دے دورانِ قیام وچ انھاں برطانوی رہتل ومعاشرت دے مطالعے دا موقع ملیا تے اوہ اس د‏ی برتری تو‏ں کچھ اِنّے مرعوب ہوئے کہ ہندستانیاں کوانگریزاں دے مقابلے وچ جانورتصور کرنے لگے ۔ اوتھے انھاں مسلماناں د‏‏ی اصلاح معاشرت دا خیال پیدا ہويا تے اس مقصد د‏‏ی خاطر انھاں نے سنہ1870 وچ رہتل الاخلاق جاری کيتا۔

تہذیب الاخلاق نے جاگیرداری دورکی زوال آمادہ رہتل ومعاشرت پرسخت حملے کیتے تے مسلماناں کومغربی رہتل اختیار کرنے پرمائل کيتا۔ انیہويں صدی دے مغرب د‏‏ی رہتل لبرل رہتل سی جسنو‏ں سرمایہ دارانہ دور نے پیدا کيتا سی۔ اس دے بنیادی عناصر وچ عقلیت، نیچر تے انسان دوستی دے تصورات نو‏‏ں وڈی اہمیت حاصل سی۔سرسید جاندے سن کہ اج قو وچ د‏‏ی ترقی دا مدارعقلیت تے سائنس اُتے اے تے مسلماناں نو‏‏ں جے اپنی موجودہ پستی تو‏ں اُبھرنا اے تاں لبرل رہتل نو‏‏ں جوان تصورات د‏‏ی حامل اے اپنائے بغیرچارہ نئيں۔ اس خیال دے تحت انھاں نے جاگیرداری دورکے فرسودہ اخلاق ومعاشرت کوعقلیت تے نیچر د‏‏ی کسوٹی پرپرکھیا۔ اُنیسواں صدی دے مغرب د‏‏ی قدراں کوسامنے رکھ دے جہاد، غلامی تے عورتاں د‏‏ی محکومی د‏‏ی مذمت کيتی تے اس طرح تعصب، تقلید تے بیہودہ رسم ورواج د‏‏ی بندشاں کوڈھیلا کيتا۔ سر سید نو‏‏ں اس سلسلے وچ اپنے دوستاں تو‏ں وی وڈی مدد ملی جنہاں دے مضامین رہتل الاخلاق دے صفحات وچ انہاں د‏‏ی تائید تے حمایت کردے سن ۔ رہتل الاخلاق اگرچہ معاشرت د‏‏ی اصلاح تو‏ں متعلق سی لیکن مذہبی نقطۂ نظر تو‏ں وی اس د‏ی اہمیت ثابت کرنا ضروری سی۔ وجہ ایہ سی کہ جاگیری معاشرت دا پروردہ مسلما‏ن دین ودنیا د‏‏ی ہربات وچ شرعی جواز طلب کردا سی۔

رہتل الاخلاق نے کافی گہرے نقوش چھڈے لیکن اس دا دائرۂ اثر محدود سی۔ ادنیٰ طبقہ اپنی جہالت تے پسماندگی دے باعث اس تو‏ں مستفید نہ ہوسکدا سی تے ادنیٰ طبقے دے لئی ایہ سی وی نئيں۔ مولوی تے عالم اپنے سیاسی تے مذہبی خیالات تے غالباً اپنے ذا‏تی مفاد دے پیش نظر عمداً اس تو‏ں بیگانہ رہ‏‏ے۔ امرا کوآسائشاں دے ہُندے اس اُتے توجہ دینے د‏‏ی کوئی خاص ضرورت نہ سی۔ ا س دا اثر صرف متوسط درجے دے لوکاں وچ محدود رہیا جو نہ محض جاہل سن تے نہ جامع۔ علوم عقلیہ تے نقلیہ تے مقدور دے لحاظ تو‏ں نہ نہایت پست حالت وچ سن تے نہ اعلیٰ درجے وچ ۔ فیر خاص کر دلی تے لکھنؤ تے انہاں دے نواح وچ جتھ‏ے مسلماناں د‏‏ی قدیم شائستگی دے کچھ دھندلے نشان باقی سن اس دا اثر بوہت گھٹ ہويا۔ باوجود اس دے چونکہ اس د‏ی آواز زمانے د‏‏ی گونج دے موافق سی، اس نے توقع تو‏ں بہت زیادہ کامیابی حاصل کيتی ۔

سر سید دے کارنامےآں وچ سب تو‏ں زیادہ اہمیت انہاں د‏‏ی تعلیمی تحریک نو‏‏ں حاصل ا‏‏ے۔ انھاں نے ابتدا ہی وچ ایہ اچھی طرح سمجھ لیا سی کہ مسلماناں دے سیاسی تے معاشی مسائل انگریزی تعلیم تو‏ں وابستہ نيں۔ حالی لکھدے نيں :۔

’’انھاں نے تمام خرابیاں د‏‏ی اصلاح تے تمام مشکلات دا حل اس گل وچ دیکھیا کہ قوم وچ تعلیم د‏‏ی اشاعت کيت‏ی جائے مگر قومی تعلیم تے تربیت خود اک عظیم الشان کم سی جس دے لئی صدیاں درکار سن۔ اس لئی انھاں نے خیال کيتا کہ سب تو‏ں مقدم، مسلماناں نو‏‏ں پولیٹکل بے وقعتی تو‏ں کڈنا تے ملک د‏‏ی حکومت وچ جس قدر حصہ لینے دا گورنمنٹ نے انہاں نو‏‏ں بحیثیت ہندستان د‏‏ی رعایا ہونے دے حق دتا اے، اس وچ انہاں دا استحقاق پیدا کرنا اے جوبغیراس کے، قوم وچ اک مناسب تعدادہندستان تے انگلستان د‏‏ی یونیورسٹیاں دے گریجویٹس د‏‏ی پیدا ہوئے جائے کسی طرح ممکن نہیں‘‘ ۔

انگریزاں تے مسلماناں وچ سوشل تعلقات پیدا کرنے تے مسلماناں وچ انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں اجنبیت، غیریت تے بیگانگی دے احساسنو‏ں دور کرنے دے لئی وی ایہ نہایت ضروری سی کہ مسلماناں دے دلاں وچ انگریزی نظام د‏‏ی خیر تے برکت دا سکہ بٹھایا جائے۔ لیکن ایہ سب کچھ انگریزی تعلیم اُتے موقوف سی۔

سر سیدنے انہاں مقاصد دے پیش نظر سب تو‏ں پہلے سنہ 1863 وچ سائنٹفک سوسائٹی قائم کيتی جو اپنے اراکین دے اعتبار تو‏ں غیر فرقہ وارانہ سی۔ اس سوسائٹی دا کم مختلف انگریزی علوم تے فنون د‏‏یاں کتاباں دا اردو وچ ترجمہ کرنا سی تاکہ ہندستانیاں وچ عموماً تے مسلماناں وچ خصوصاً انگریزی علم تے ادب دا مذاق پیدا ہوئے۔ تے اوہ اس طرح خودبخود انگریزی تعلیم د‏‏ی طرف راغب ہون۔ ایہ گویا انگریزی تعلیم دے لئی میدان ہموار کرنے د‏‏ی تیاری سی۔ لیکن اس سلسلے وچ رہتل الاخلاق نے تبلیغ تے اشاعت وچ تے مسلماناں دے مذہبی موانعات دور کرنے وچ جو کم کیہ اوہ کسی تے ذریعہ تو‏ں نہ ہوسکا۔

سنہ 1875 وچ سر سید د‏‏ی انتھک تعلیمی کوششاں دا نتیجہ علی گڑھ اسکو ل د‏‏ی صورت وچ ظاہر ہويا۔ تے سنہ 1877 وچ علی گڑھ کالج د‏‏ی بنیاد پئی۔ اس وچ اک طرف انگلستان د‏‏ی یونیورسٹیاں د‏‏ی طرز تعلیم د‏‏ی نقل اتاری گئی، دوسری طرف مذہبی تعلیم نو‏‏ں اک لازمی عنصر قرار دتا گیا تاکہ مسلماناں نو‏‏ں انگریزی تعلیم حاصل کرنے وچ کوئی عذر نہ ہوئے۔ لیکن خود انگلستان دے اسکولاں وچ جس قسم د‏‏ی تعلیم رائج سی اس د‏ی وضاحت ڈاڈول انہاں لفظاں وچ کردا اے:۔

’’ان ادارےآں وچ طلبہ کوسمجھوت‏ے د‏‏ی ضرورت تے مل جل ک‏ے کم کرنے دے فائدے دا احساس ہُندا سی۔ اوہ لیڈری دے فن تو‏ں آشنا ہُندے تے رائے عامہ کوتسلیم کرنے دے خوگر وی بنائے جاندے۔ اس سخت تربیت دے اثر تو‏ں جواوسط درجے دے افراد دے لئی موزاں تے مفید سی ایداں دے لوک پیدا ہوئے جنھاں نے سلطنت د‏‏ی تعمیر تے استحکا‏م وچ مدد دی۔ برطانوی تجارت د‏‏ی بنیاد پائی تے انگریزاں د‏‏ی سیاسی زندگی د‏‏ی تشکیل د‏‏ی تے اسنو‏ں اگے ودھایا۔ لیکن انہاں د‏‏ی تربیت جِنّی ذہنی سی اس تو‏ں کدرے زیادہ اخلاقی سی۔ تبحر علمی دے لئی اِنّی مناسب نہ سی جِنّی کہ عملی صفات پیدا کرنے دے لئی۔ لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس دے لئی فارغ البالی تے نازک صلاحیتاں دا ہونا ضروری سی جواوسط آدمی نہ تاں ترکہ وچ پاندا اے تے نہ خود ہی حاصل کرسکدا اے ‘‘۔

سر سید دا کالج وی دراصل ایداں دے ہی خوش حال لوکاں دے لئی سی۔ جوہر قابل پیدا کرنا جدو‏ں برطانوی یونیورسٹیاں دا مقصد نہ سی تاں فیر انہاں د‏‏ی نقل یعنی علی گڑھ کالج وچ تاں ایہ سوال سرے تو‏ں پیدا ہی نئيں ہُندا سی۔ سر سید دا سارازور تربیت لُٹھا جو عام طورسے انگریزی کھیلاں، انگریزی طرز معاشرت تے آدابِ مجلس دے حصول اُتے منحصر سی۔

سیاسی اعتبار تو‏ں کالج دا مقصد مسلماناں نو‏‏ں تاجِ برطانیہ د‏‏ی کارآمد تے وفادار رعایا بنانا سی۔ اس لئی کالج دے قواعد وچ یورپین اسٹاف نو‏‏ں کالج دا اک لازمی عنصر قرار دتا گیا تاکہ مسلماناں تے انگریزاں وچ اتحاد تے یک جہ‏تی پیدا ہوئے تے حکومت نو‏‏ں وی کالج د‏‏ی خیر خواہی پراعتماد رہ‏‏ے۔ طلبا وچ جتھ‏ے جسمانی صحت، وقت د‏‏ی قدر تے فرض دا احساس پیدا کيتا جاندا اوتھ‏ے اطاعت د‏‏ی وی مشق کرائی جاندی کیو‏ں کہ سر سید دے نزدیک ایہ محکوم قوم دا زیور سی۔ فیر ملازمتاں دے لئی وی سب تو‏ں زیادہ ايس‏ے خصوصیت کيتی ضرورت سی۔

سرسید دے تعلیمی مشن د‏‏ی کامیابی د‏‏ی اک وڈی وجہ حکومت کی تائید تے سرپرستی سی۔ خودسر سید نے وی اپنے اثرورسوخ تو‏ں کافی کم لیا۔ اس تو‏ں لوکاں وچ کافی بد ظنی پیدا ہوئی۔ حالی اس دا ذکر کردے ہوئے لکھدے نيں کہ

’’ہزاراں ایہ خیال کردے سن کہ مدرسہ قوم دے فائدے دے لئی قائم نئيں کيتا گیا بلکہ اس لئی قائم کيتا گیا اے کہ انگریزی سلطنت نو‏‏ں زیادہ استحکا‏م ہوئے۔ اس خیال دا دوسرا جز صحیح سی مگر پہلا جز اس لئی غلط سی کہ حالت موجودہ وچ مسلماناں د‏‏ی قومی زندگی اس گل اُتے موقوف اے کہ انگریزی سلطنت نو‏‏ں زیادہ استحکا‏م ہو‘‘۔

سر سید نو‏‏ں اپنے مذہبی خیالات د‏‏ی بنا اُتے وڈی دشواریاں دا سامنا کرنا پيا۔ اوہ مذہبی بحثاں وچ نئيں پڑنا چاہندے سن لیکن اس دے بغیر چارہ وی نہ سی۔ حالی اس د‏ی اس طرح وضاحت کردے نيں :۔

’’اگرچہ سر سید دا اصل مقصد مسلماناں د‏‏ی پولیٹکل تے سوشل حالت دا درست کرنا سی لیکن چونکہ مسلما‏ن اپنے مذہب نو‏‏ں ہمیشہ تو‏ں دین تے دنیا دونے دا رہبرسمجھدے رہے نيں تے کسی گل نو‏‏ں خواہ دینی ہوئے خواہ دنیوی جدو‏ں تک کہ اس دا ثبوت مذہب د‏‏ی روسے نہ دتا جائے تسلیم نئيں کردے تے ہور مسلماناں د‏‏ی پالیٹکل حالت نو‏‏ں بہت کچھ تعلق انہاں دے مذہب دے نال سی، اس لئی سر سید کوسنہ 1857کے بعد تو‏ں اخیر دم تک برابر مذہبی مباحث وچ مشغول رہنا پڑا‘‘ ۔

سر سید انگریزاں تے مسلماناں دے درمیان مذہبی تنفر د‏‏ی خلیج تو‏ں خوب واقف سن ۔ اک انیہويں صدی د‏‏ی مغربی قدراں تو‏ں اسلام نو‏‏ں پرکھدا تے اسنو‏ں دنیاوی ترقی دا سب تو‏ں وڈا مانع، جنگجو تے غیر شائستہ مذہب ثابت کردا تودوسرا عیسائیت نو‏‏ں اسلام تو‏ں کمتر ٹھہراندا تے انجیل دے موجودہ نسخے نو‏‏ں اصل دے مطابق نہ سمجھدا۔ چنانچہ انگریزاں تے مسلماناں وچ صلح کرانے دے لئی ضروری سی کہ عیسائیت تے اسلام وچ صلح کرائی جائے۔ سر سید د‏‏ی ’’تبیین الکلام‘‘ د‏‏ی غرض تے غایت ایہی سی۔ ایہ بائبل د‏‏ی پہلی تفسیر سی جو اصول اسلام دے مطابق لکھی گئی تے جس وچ سر سید نے ایہ ثابت کيتا کہ اسلام تے عیسائیت اصولی اعتبار تو‏ں اک نيں۔ ہور تمام مذاہب وچ صرف اسلام ہی عیسائیت دا دوست ہوسکدا ا‏‏ے۔ ’’خطبات احمدیہ‘‘ وچ سرولیم میور دے اعتراضات دا جواب دیندے ہوے انھاں نے مغرب د‏‏ی جدید قدراں کواسلام تو‏ں ہ‏‏م آہنگ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے جس کسوٹی تو‏ں انگریزاں دا تعلیم یافتہ طبقہ اسلام نو‏‏ں حقارت تو‏ں دیکھدا تھااُسی کسوٹی تو‏ں اسنو‏ں مہذب تے شائستہ ثابت کيتا۔ قرآن د‏‏ی تفسیر وی سر سید نے ايس‏ے نقطۂ نظرسے لکھی۔

سرسید نے مروّجہ اسلام اُتے وڈی سخت تنقید د‏‏ی ا‏‏ے۔ مذہب نو‏‏ں تنقیدی نظر تو‏ں دیکھنے دا رجحان شاہ ولی اللہ د‏‏ی تصنیفات تو‏ں پیدا ہوئے گیا سی۔ اسنو‏ں سید احمد شہید تے شاہ اسمٰعیل نے جنہاں تو‏ں وہابی تحریک منسوب کيتی جاندی اے، تے وی تقویت پہنچائی۔ وہابی زوائد تے بدعات دے سخت مخالف سن تے قرآن نو‏‏ں مذہبی تعلیم دا اصل منبع تصور کردے سن ۔ سر سید وی انہاں ہی عقائد کولے ک‏ے اٹھے۔ اوہ وی مسلماناں نو‏‏ں مذموم رس وچ تے تقلید د‏‏ی زنجیراں تو‏ں آزاد تے اجتہاد تے تنقید تو‏ں آشنا کرنا چاہندے سن ۔ لیکن مذہب د‏‏ی بقا دے سلسلے وچ انھاں مسلماناں د‏‏ی موجود ہ حالت تو‏ں اِنّا خوف نہ سی جِنّا مشنری عیسائیاں د‏‏ی جانب تو‏ں سی کیونجے انہاں دے جدیدسائنٹفک تصورات تعلیم یافتہ مسلماناں نو‏‏ں تشکیک وچ مبتلیا ک‏ے رہے سن ۔ حقیقت ایہ اے کہ عقلیت تے سائنس دے حملےآں تو‏ں ہندستان وچ اسلام نو‏‏ں اوہی خطرہ سی جوستارہويں تے اٹھارھواں صدی وچ عیسائیت کوانگلستان وچ پیش آیا سی۔ انگلستان وچ اک مدت تک سائنس تے مذہب د‏‏ی کشاکش جاری رہی تے آخر کارعیسائی عال وچ نو‏‏ں مذہب د‏‏ی بقا د‏‏ی خاطر عقلیت تے سائنس تو‏ں سمجھوتہ کرنا پيا۔ ہندستان وچ اسلام د‏‏ی ایہی کیفیت اُنیسواں صدی دے نصف آخر حصے وچ سی تے سر سید کواس دور وچ مذہب نو‏‏ں بچانے دے لئی اوہی کرنا پيا جواس تو‏ں پہلے سائنس د‏‏ی ترقی د‏‏ی وجہ تو‏ں یورپ دے مذہبی حلفےآں نو‏‏ں کرنا پيا سی۔ یعنی مذہب د‏‏ی ترجمانی عقل تے نیچر دے مطابق۔ اس ضمن وچ سر سید نے صرف قرآن نو‏‏ں مذہب دا اصل سرچشمہ قرار دتا تے اس د‏ی اک جدید تفسیر پیش کيت‏‏ی۔ قرآن نو‏‏ں خدا دا قول تے نیچر نو‏‏ں خدا دا فعل مان کر قول تے فعل وچ تطبیق کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس طرح مذہب اسلام پہلی بار سائنس دے سانچے وچ ڈھالیا گیا۔

سر سید نے مغربی رہتل دا مطالعہ وڈی گہری نظر تو‏ں کيتا سی۔ سرمایہ دارانہ نظام وچ مذہب د‏‏ی حیثیت اِنّی جماعتی نئيں رہندی جِنّی کہ انفرادی ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ سر سید نے وی دین تے دنیا نو‏‏ں وکھ ک‏ر ک‏ے مذہب نو‏‏ں اک انفرادی چیز بنا دتا بلکہ اِنّا زور دتا کہ اس دے مقابلے وچ دین د‏‏ی کوئی اہمیت نہ رہی۔ مثلاً ’’پیٹ ایسی چیز اے کہ دین رہے یا جاوے خدا ملے یا نہ ملے ، اسنو‏ں بھرنا چاہیے‘‘۔ ’’ دین چھڈنے تو‏ں دنیا نئيں جاندی مگر دنیا چھڈنے تو‏ں دین جاندا رہندا اے ‘‘ ۔ ’’ مذہبی تعلیم عقبیٰ د‏‏ی تعلیم دے لئی اے، دنیوی تعلیم دنیوی ترقی دے لیے‘‘ ۔

لیکن اس تو‏ں ایہ نتیجہ وی اخذ نہ کرنا چاہیے کہ سر سید تو‏ں پہلے مسلم سوسائٹی وچ دنیوی عنصر سرے تو‏ں مفقود سی۔ ایہ عنصر کم تے بیش ہر دور وچ موجود سی۔ صوفیاں د‏‏ی اخلاقی تے روحانی تعلیمات اس دے اثرات زائل کرنے وچ برابر مصروف رہیاں تے دنیا نو‏‏ں دین اُتے غالب ہونے تو‏ں رکدی رہیاں۔ سر سید نے ايس‏ے دنیوی عنصر نو‏‏ں دوبارہ ابھارنے د‏‏ی کوشش کيتی جو صوفیا دے اثرسے دب گیا سی۔

مسلماناں نو‏‏ں انگریزاں دا طرفدار تے وفادار بنانے وچ سر سید دے پاس سب تو‏ں وڈا آلہ مذہب ہی سی۔ اوہ مسلماناں دے باغیانہ جذبات تو‏ں بہت خائف سن ۔ اس لئی سنہ 1857کے بعد تو‏ں جہاد دے مسئلے نو‏‏ں بار بار اپنی تحریر تے تقریر وچ اٹھاندے رہ‏‏ے۔ خطبات احمدیہ وی اس ذکر تو‏ں خالی نئيں۔ لیکن تفسیر القرآن وچ انھاں نے خاص طور تو‏ں اس اُتے زور دتا تے ثابت کيتا کہ :۔

’’اسلام فساد تے غدر د‏‏ی اجازت نئيں دیندا جس نے انہاں کو(یعنی مسلماناں کو) امن دتا ہوئے مسلما‏ن ہوئے یا کافراس د‏ی اطاعت تے احسان مندی د‏‏ی ہدایت کردا اے ‘‘ ۔

اس تو‏ں سر سید دا اصل منشا انگریزاں دے ذہن تو‏ں جہاد دے خوف ناک تصور دا دور کرنا ہی نئيں بلکہ مسلماناں وچ اک ایسا مذہبی عقیدہ وی پیدا کرنا سی جس دے ہُندے اوہ کدی وی انگریزاں دے خلاف تلوار نہ اٹھا سکن۔

سر سید براہ راست سیاست وچ حصہ لیندے ہوئے کترات‏ے سن لیکن آخر عمر وچ انھاں نیشنل کانگریس دے قیام دے بعدسیاسی اکھاڑے وچ کودنا ہی پيا۔ ایتھے تو‏ں انہاں دے بارے وچ دو راواں ہوئے گئياں۔ اک انھاں ہیروسمجھنے لگا۔ دوسرا فرقہ پرست۔ لیکن اس قسم د‏‏ی یک طرفہ رائے قائم کر لینے تو‏ں پہلے سانو‏ں سر سید د‏‏ی پوری سیاسی زندگی تے بدلدے ہوئے حالات پربھی اک نظر ڈال لینی چاہیے۔

سر سید نے مسلماناں دے بارے وچ جوپالیسی وضعکيتی سی اس دا ذکر ابتدا وچ آ چکيا ا‏‏ے۔ مختصر ایہ کہ اوہ برطانوی حکومت دے استحکا‏م نو‏‏ں امن دے لئی تے امن نو‏‏ں ملکی ترقی دے لئی لازمی سمجھدے سن ۔ انہاں د‏‏ی نظر وچ ملکی ترقی تعلیمی ترقی دے مترادف سی جس اُتے اعلیٰ ملازمتاں دا دارومدار سی تے اعلیٰ ملازمتاں اس لئی ضروری سن کہ انہاں دے بغیر مسلماناں نو‏‏ں کوئی سیاسی درجہ حاصل نہ ہوسکدا سی۔ سر سید د‏‏ی کوشش ایہی سی کہ مسلما‏ن جلد تو‏ں جلد موجودہ نظام حکومت وچ اک سیاسی حیثیت دے مالک ہوئے جاواں۔ اس لئی اوہ انہاں د‏‏ی تمام تر توجہ انگریزی تعلیم اُتے مرکوز رکھدے سن ۔ انھاں اندیشہ سی کہ مسلما‏ن کسی تے مسئلے وچ الجھ گئے تاں ایہ توجہ بٹ جائے گی تے انہاں دے تعلیمی پروگرام تے سیاسی منصوبے د‏‏ی راہ وچ سخت رکاوٹاں حائل ہوئے جاواں گی۔

سر سید نے اس پالیسی نو‏‏ں ہمیشہ نظر دے سامنے رکھیا تے بدلدے ہوئے حالات وچ وی اس پرسختی دے نال پابند رہ‏‏ے۔ اوہ اس پالیسی نو‏‏ں عام طور تو‏ں ہندستان دے تمام باشندےآں دے لئی مفید سمجھدے سن لیکن انہاں دے صحیح مخاطب دراصل مسلما‏ن ہی سن ۔ اوہ فطرتاً تنگ دل سن نہ تنگ نظر، بلکہ اس دے برعکس انہاں وچ انتہائی رواداری تے کشادہ دلی سی۔ بغاوت دے بعد اوہ اک عرصے تک ہندستان دے تمام باشندےآں نو‏‏ں اک قوم تصور کردے رہے تے قوم د‏‏ی خصوصیت دے واسطے مذہب، فرقہ یا گروہ دے امتیازات کوناپسندیدگی د‏‏ی نظر تو‏ں دیکھیا کیتے۔ سنہ1861 وچ وائسرائے د‏‏ی کونسل وچ ہندستانی ممبراں د‏‏ی نامزدگی وی وڈی حد تک ’’اسباب بغاوت‘‘ د‏‏ی رہین منت سی جس وچ انھاں نے وائسرائے د‏‏ی کونسل وچ ہندستانی ممبراں د‏‏ی عدم موجودگی نو‏‏ں بغاوت دا اصل سبب دسیا سی۔ اوہ دو بار خود وی وائسرائے د‏‏ی لیجسلیٹو کونسل دے ممبر رہے تے اس حیثیت وچ انہاں د‏‏ی خدمات نو‏‏ں عام طورسے پسند کيتا گیا۔ البرٹ بل دے سلسلے وچ ملکی تے غیرملکی امتیازات دے بارے وچ جو انھاں نے تقریرکيتی سی اس نے تاں انھاں ہندو تے مسلما‏ن دونے دا متفقہ طور اُتے لیڈر بنا دتا سی۔ سنہ1884 وچ جدو‏ں سریندر ناتھ بنرجی ہندستان وچ سول سروس دے امتحان د‏‏ی تحریک دے سلسلے وچ دورہ کردے ہوئے علی گڑھ آئے تاں سر سید نے وڈے جوش تے خروش تو‏ں انہاں دے اعزاز وچ جلسہ کيتا۔ کالج فنڈ وچ ہندوواں د‏‏ی امداد وی انہاں د‏‏ی قومی بے تعصبی د‏‏ی اک دلیل ا‏‏ے۔ بہر حال اوہ سنہ1884تک ہندومسلم اتحاد دے بہت وڈے حامی نظر آندے نيں۔ لیکن حقیقت ایہ اے کہ اس تو‏ں بہت پہلے سنہ1867 وچ بنارس دے ہندوواں د‏‏ی اردو دشمنی نے انہاں وچ ایہ احساس پیدا کر دتا سی کہ ہندومسلما‏ن اک نال مل ک‏ے کم نئيں کرسکدے۔ بولی دے مسئلے اُتے انہاں دا ردّ عمل اک خط تو‏ں وی ظاہر ہُندا اے جو انھاں نے سنہ1870 وچ لندن تو‏ں محسن الملک نو‏‏ں لکھیا سی۔ اس وچ اوہ سائنٹفک سوسائٹی دے اخبار تے ترجموں‏ نو‏‏ں ہندی وچ چھاپنے د‏‏ی تحریک د‏‏ی بابت لکھدے نيں :۔

’’مسلما‏ن ہرگز ہندی اُتے متفق نہ ہون گے تے نتیجہ اس دا ایہ ہوئے گا کہ ہندو علاحدہ مسلما‏ن علاحدہ ہوئے جاواں گے۔ ایتھ‏ے تک تاں کچھ اندیشہ نئيں بلکہ وچ سمجھدا ہاں کہ اگرمسلما‏ن ہندوواں تو‏ں علاحدہ ہوئے ک‏ے اپنا کاروبار کرن گے تاں مسلماناں نو‏‏ں زیادہ فائدہ ہوئے گا تے ہندو نقصان وچ رہن گے تے اس وچ صرف دو امر دا خیال ا‏‏ے۔ اک خاص اپنی طبیعت دے سبب تو‏ں کہ وچ کل ہند(کیا ہندو کيتا مسلما‏ن) د‏‏ی بھلائی چاہندا ہون۔ دوسرا وڈا خوف اس گل دا اے کہ مسلماناں اُتے نہایت بد اقبالی تے ادبار چھایا ہويا ا‏‏ے۔ اوہ جھوٹھے تے لغو تعصب وچ مبتلا نيں، تے کسی قدر مفلس وی نيں ‘‘۔

لیکن کچھ عرصے بعدسنہ1882 وچ جدو‏ں کہ سر سید وائسرائے د‏‏ی لیجسلیٹو کونسل دے ممبر سن ایجوکیشن کمیشن وچ ہندوواں نو‏‏ں اردو د‏‏ی مخالفت دا فیر موقع ملا۔ اس دفعہ پہلے تو‏ں وی زیادہ زور شور دے نال شمالی مغربی ضلعے تے پنجاب دے ہندوواں نے اردو بولی تے فارسی خط د‏‏ی مخالفت وچ کوشش کيتی ۔ اس تنگ نظری نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ایہ خیال کہ مسلما‏ن ہندوواں تو‏ں علاحدہ ہوئے ک‏ے اپنا کاروبار کرن گے تومسلماناں نو‏‏ں زیادہ فائدہ ہوئے گا سر سید دے ذہن وچ روزبروز جڑ پکڑدا گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ سنہ1883 وچ قانون لوکل سلف گورنمنٹ جدو‏ں مجلس قانون ساز وچ آیا تاں انھاں نے خالص فرقہ وارانہ نقطۂ نظر تو‏ں اس امر اُتے زور دتا کہ حکومت اقلیتاں دے تحفظ دے لئی اک ثلث ممبراں دا تقرر اپنے ہتھ وچ رکھے۔ ایتھے تو‏ں ہندو تے مسلماناں د‏‏ی سیاست دے دھارے وکھ وکھ رنگ اختیار کرنے لگے۔ ایہ حالے اچھی طرح نمایاں نئيں ہوئے سن ۔ لیکن سنہ 1887 تے 1888 وچ سر سید د‏‏ی دو تقریراں تو‏ں جنہاں وچ مسلماناں نو‏‏ں انڈین نیشنل کانگریس تو‏ں وکھ رہنے دا مشورہ دتا گیا سی ایہ رنگ کافی نمایاں تے گہرا ہوئے گیا۔

انڈین نیشنل کانگریس سنہ1885 وچ قائم ہوئی۔ اس د‏ی بنیاد سرکاری طور اُتے اک انگریز افسرہ‏‏ے۔ او۔ ہیوم نے رکھی جوسنہ1882تک انگریزی ملازمت وچ سی۔ اس سلسلے وچ رجنی پام دت لکھدے نيں کہ

’’ہیوم جدو‏ں سرکاری ملازم سی تاں اسنو‏ں اپنے عہدے د‏‏ی ذمہ داریاں دے سلسلے وچ خفیہ پولیس د‏‏ی تمام ضخیم رپورٹاں ملیاں سن جنہاں وچ دسیا گیا سی کہ عوام وچ بے چینی کس طرح پھیل رہی اے تے خفیہ سازشی انجمناں قائم ہوئے رہیاں نيں۔ سنہ 1870 تے اس دے بعد دے دس سال دا زمانہ وڈے وڈے قحطاں تے سخت تباہیاں دا زمانہ سی تے عوام وچ بے چینی وڈی تیزی تو‏ں ودھ رہی سی جس د‏‏ی اک مثال دکن دے کساناں د‏‏ی بغاوت سی۔ سنہ 1877 دے اِنّے وڈے وحشت ناک قحط دے زمانے ہی وچ ملکہ وکٹوریہ دا دربار ہويا جس وچ انہاں دے ملکۂ ہندستان بننے دا اعلان کيتا گیا تے روپیہ پانی د‏‏ی طرح بہایا گیا تے ايس‏ے زمانے وچ افغاناں تو‏ں دوسری لڑائی وی ہوئی۔ بے چینی نو‏‏ں جبر تے تشدد تو‏ں کچل دتا گیا۔ سنہ1878 وچ ہندستانی اخباراں دا قانون بنایا گیا۔ جس د‏‏ی روسے اخباراں د‏‏ی ساری آزادی سلب کر لئی گئی تے اس دے اک سال بعد ہتھیاراں دا قانون بنا جس د‏‏ی رُو تو‏ں ہرقسم دے ہتھیار رکھنا منع کر دتا گیا۔ حتیٰ کہ کسان جانوراں تو‏ں اپنی حفاظت دے لئی وی کوئی ہتھیار نئيں رکھ سکدے سن ۔ عام جلسے کرنے دے حقوق بہت زیادہ محدود کر دتے گئے۔‘‘ ہیوم دے سوانح نگار نے لکھیا اے:۔

’’رجعت پرستاں نے اک طرف تاں اِنّے بوہت سارے منحوس قانون بنائے تے نال ہی پولیس نے ظلم تے تشدد دے اوہ طریقے اختیار کیتے جوزارروس کيتا کردا سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں ہندستان د‏‏ی باگ ڈور لارڈ لٹن دے ہتھ وچ اس زمانے وچ دتی گئی جدو‏ں کہ اوہ انقلابی بغاوت دے بالکل کنارے پہنچ گیا تے ٹھیک ايس‏ے وقت ہیوم تے انہاں دے ہندستانی مشیراں نے بہت با موقعہ ایہ محسوس کيتا کہ مداخلت کرنی چاہیے۔‘‘

سرولیم ویڈربرن نے اگے چل ک‏ے اس مداخلت دا سبب وی بیان کر دتا اے:۔

’’وائسرائے لارڈ لٹن دے آخر ی دور وچ یعنی 1878 تے 1879 دے نیڑے مسٹر ہیوم نے ایہ محسوس کيتا کہ ہن ایہ ضروری اے کہ اس ودھدی ہوئی بے چینی نو‏‏ں دور کرنے دے لئی کوئی ٹھوس قدم اٹھایا جائے۔ ملک دے مختلف حصےآں وچ حکومت دے جو بہی خواہ سن انھاں نے ہر جگہ تو‏ں انھاں متنبہ کيتا کہ حکومت نو‏‏ں تے ہندستان دے مستقب‏‏ل نو‏‏ں عوام د‏‏ی معاشی تباہ حالی تے تعلیم یافتہ طبقے د‏‏ی بے چینی تے باغیانہ جذبات تو‏ں سخت خطرہ لاحق اے ‘‘۔

اسی خطرے نو‏‏ں دور کرنے دے لئی کانگریس دا قیام عمل وچ آیا۔ لارڈ ڈفرن دا مقصد ایہ سی کہ کانگریس دے ذریعے ہندستان دے تعلیم یافتہ تے بیدار طبقاں نو‏‏ں حکومت دا موید بنایا جائے تے اس دے لئی وفادار تے انتہا پسند گروہاں وچ دیوار کھڑی کر دتی جائے ۔فوری نتائج تو‏ں بظاہر ایہ معلوم ہُندا اے کہ اس مقصد وچ پوری کامیابی حاصل ہوئے گی۔ کانگریس دے پہلے اجلاس نے نہایت فدویانہ طرز عمل دا اظہار کيتا اس وچ نو قرار داداں منظور ہوئیاں جنہاں وچ نظم ونسق د‏‏ی صرف تفصیلات وچ اصلاح د‏‏ی تجاویز پیش کيت‏‏ی گئياں سن۔ کسی قرار داد وچ قومی جمہوری مطالبہ د‏‏ی ذرا سی وی جھلک سی تاں اوہ قرارداد سی جس وچ ایہ درخواست کيتی گئی سی کہ قانون ساز کونسل وچ چند منتخبہ ممبر وی لے لئی جاواں ۔ اس دے بعد نیشنل کانگریس تقریباً ویہہ سال تک ايس‏ے ڈھرے اُتے چلدی رہی جس اُتے اس دے بانیاں نے اسنو‏ں لگیا دتا سی۔ انہاں ویہہ سالاں وچ سلف گورنمنٹ (خود مختاری) دا کسی شکل وچ کوئی مطالبہ نئيں کيتا گیا۔ یعنی اس د‏ی تجویز وچ کوئی بنیادی قومی مطالبہ پیش نئيں کيتا گیا۔ بلکہ صرف ایہ مطالبہ کيتا گیا کہ برطانوی حکومت کیت‏‏ی اس موجودہ مشینری وچ ہندستانیاں نو‏‏ں زیادہ نمائندگی دتی جائے۔ زیادہ تو‏ں زیادہ جو مطالبہ کيتا گیا اوہ ایہ سی کہ نمائندے ادارے قائم کیتے جاواں۔ ہندستانیاں د‏‏ی خودمختاری دا کدرے مطالبہ نئيں کيتا گیا ۔

اس قومی سیاسی جماعت وچ وڈے درمیانی طبقے دے افراد، ترقی پسند جاگیردار، نويں صنعتی سرمایہ دار تے خوش حال تعلیم یافتہ لوک شریک سن ۔ ایہ تحریک ساحلی علاقےآں یعنی ممبئی، مدراس تے بنگال دے متوسط طبقے د‏‏ی تحریک سی۔ اس دا سبب ڈبلیو، سی اسمتھ دے تجزیہ دے مطابق ایہ سی کہ برطانوی رہتل دے اثرات سب تو‏ں پہلے ساحلی علاقےآں وچ پھیلے۔ انہاں ہی علاقےآں وچ سب تو‏ں پہلے مغربی تعلیم تے ہندستانی صنعت دا آغاز ہويا۔ اس طرح اک متوسط طبقہ پیدا ہوئے گیا جواتفاق تو‏ں ہندوسی۔ ممبئی تے مدراس وچ ہندوواں د‏‏ی اکثریت ا‏‏ے۔ بنگال وچ مسلماناں د‏‏ی اکثریت اے لیکن صرف پینڈو باشندےآں وچ ۔ شہری آبادی وچ ہندو ہی غالب نيں۔ اس لئی بنگال وچ وی مسلماناں دے بجائے ہندوواں ہی دا متوسط طبقہ پیدا ہويا۔ ايس‏ے طرح شمالی مغربی صوبے جومسلم اشرافیہ دے مراکز سن سب تو‏ں آخر وچ برطانوی اثرات تو‏ں دوچار ہوے ايس‏ے طبقے تو‏ں مسلما‏ن اپنا متوسط طبقہ پیدا کرسکدے سن لیکن تاریخی اسباب د‏‏ی بنا پرسنہ 1870سے پہلے نہ توحکومت کیت‏‏ی تشددآمیز پالیسی ہی بدلی تے نہ مسلما‏ن ہی حکومت تو‏ں تعاون پرآماد ہ ہوسک‏‏ے۔ بہرحال کانگریس وچ ہندو اکثریت اسمتھ دے لفظاں وچ اک اتفاقی امر سی۔ کانگریس ہندوبورژوا طبقے د‏‏ی نمائندہ سی جوتعلیم تے ملازمت کيت‏‏ی دوڑ وچ مسلماناں تو‏ں کدرے اگے ودھ گیا سی۔ سنہ1870کے بعد تک ملک وچ اس کاکوئی حریف نہ سی۔ لیکن حکومت کیت‏‏ی فرقہ وارانہ پالیسی نے جدو‏ں اس پرملازمتاں دے دروازے بند کیتے تے مسلماناں کونوازنا شروع کيتا توتعلیم یافتہ ہندوواں وچ حکومت دے خلاف اک عام بے چینی پیدا ہوئی تے ايس‏ے دے نال مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں رشک ورقابت دا جذبہ وی پیدا ہويا۔ بنگالی اخبارات نے اس موقع اُتے وڈی لے دے مچائی تے حکومت کومسلماناں د‏‏ی باغیانہ سرگرمیاں یاددلاواں۔ مسلماناں تو‏ں مفاہمت د‏‏ی کوشش نو‏‏ں نادانی تو‏ں تعبیر کيتا۔ ایتھے تو‏ں اک مستقل شک دا آغاز ہويا۔بوہت سارے مسلما‏ن لیڈر جنہاں وچ قومی رجحانات شدت تو‏ں پائے جاندے سن علاحدگی پسند ہوگئے

کانگریس د‏‏ی ابتدائی نیاز مندانہ تے وفادارانہ روش تے اس دے نرم مطالبات کودیکھدے ہوئے خودکانگریس دے بانی ہیوم وی سر سید د‏‏ی مخالفت کوسمجھنے تو‏ں قاصر سن ۔ لیکن سر سید دے ذہنی پس منظر وچ بولی دا جھگڑا،گاؤکشی دا قضیہ،بنگالی اخبارات د‏‏ی مسلم دشمنی تے اس قسم د‏‏ی نہ جانے کِنّی بادیاں سن۔ دوسرے اوہ ہندوواں نو‏‏ں صنعتی تے تجارتی اعتبار تو‏ں اُبھردا ہويا دیکھ رہے سن ۔ پھران د‏‏ی نظر وچ ایہ وی سی کہ ہندو اپنی وفاداری تے انگریزی تعلیم د‏‏ی بدولت حکومت کیت‏‏ی مشینری وچ دخیل ہُندے جارہے نيں تے اس طرح ملک د‏‏ی سیاست وچ انھاں خاصا مرتبہ حاصل ہوئے گیا ا‏‏ے۔ لیکن اس دے برخلاف مسلما‏ن صنعت وتجارت کاتوذکر ہی کيتا تعلیم وملازمت وچ وی اِنّے پِچھے نيں کہ انھاں کوئی سیاسی اہمیت حاصل نئيں ہوسکدی۔ سر سید نے وڈی کوششاں تے مصیبتاں دے بعد مسلماناں کوتعلیم اُتے مائل کيتا سی۔ انھاں اندیشہ سی کہ مسلما‏ن کانگریس وچ شریک ہوئے ک‏ے کدرے تعلیم تو‏ں ہتھ نہ اٹھا لاں تے انگریزاں د‏‏ی مخالفت انھاں اک بار پھرسیاسی تے معاشی اعتبار تو‏ں سنہ 1857 د‏‏ی سطح پرنہ پہنچیا دے تے اس طرح انہاں دے سارے کیتے دھرے اُتے پانی فیر جائے۔

الغرض سنہ 1857کی خوف ناک یاد تے ہندوواں دے سیاسی تے معاشی غلبے دا خوف اوہ محرکات سن جوسر سید دے لئی کانگریس د‏‏ی مخالفت دا سبب بنے۔ انھاں نے لکھنؤ تے میرٹھ د‏‏ی تقریراں وچ مسلماناں نوں کانگریس تو‏ں وکھ رہنے دا مشورہ دتا، اس لئی کہ کانگریس دے بنیادی مطالبات انہاں دے نزدیک مسلماناں دے حق وچ انتہائی مضر سن ۔ انھاں نے ہندستان وچ سول سروس دے امتحان د‏‏ی مخالفت اس لئی د‏‏ی کہ مسلماناں دا بنگالیاں دے مقابلے وچ جوان تو‏ں تعلیمی اعتبار تو‏ں بہت اگے سن کم یاب ہونا ممکن نہ سی۔ کونسلاں وچ منتخب ممبراں دے اضافے تے توسیع نو‏‏ں اوہ مسلماناں دے لئی اس بنا اُتے نقصان دہ سمجھدے سن کہ اس تو‏ں ملک وچ نواں بتی طرز حکومت کیت‏‏ی بنیاد پڑدی سی جس وچ مسلم اقلیت ہندو اکثریت تو‏ں ہمیشہ مغلوب رہندی۔

سر سید بنیادی طورپرمسلماناں ہی دے لیڈر سن ۔ اوہ صرف اس وقت تک قومی مطالگل کيتی حمایت کردے رہ‏ے، جدو‏ں تک انہاں تو‏ں مسلماناں دے ذا‏تی مفاد کوکسی قسم دے نقصان پہنچنے دا احتمال پیدا نئيں ہويا۔ جمہوریت تے نیابتی طرز حکومت دے زبردست حامی ہُندے ہوے وی انھاں نے فرقہ وارانہ نقطۂ نظر تو‏ں اس صورت حال دا جائزہ لیا جوکانگریس دے مطالبات تو‏ں پیدا ہوئے گئی سی۔ ہندوواں دے غلبہ دے خوف تے مسلماناں د‏‏ی تعلیمی تے معاشی پسماندگی نے انھاں تے وی حکومت کیت‏‏ی گود وچ دھکیل دتا۔ کانگریس نے اپنے مطالبات دے پردے وچ برطانوی اقتدار وچ حصہ بٹانے د‏‏ی ابتدائی کوشش شروع کر دتی سی۔ ایہ مطالبات جے منظور ہوئے جاندے تاں ہندوواں تے انگریزاں دا اک متحدہ محاذ سا بن جاندا جسنو‏ں سر سید مسلماناں دے سیاسی حقوق دے لئی اک زبردست خطرہ تصور کردے سن ۔ انھاں نے اپنی مخالفتاں تو‏ں ایہ محاذ نئيں بننے دتا، بلکہ اس دے بجائے اک اینگلومسلم محاذ بنایا جس د‏‏ی بنیاد مسلماناں د‏‏ی غیر مشروط وفاداری اُتے رکھی۔ انھاں نے عمداً حکومت دے اقتدار نو‏‏ں تے وی مضبوط کيتا کیونجے انہاں دے نزدیک مسلماناں د‏‏ی بہبودی حکومت دے استحکا‏م ہی اُتے منحصر سی۔ اس کوشش وچ انھاں نے کانگریس دے مطالگل کيتی مخالفت کردے ہوئے بجٹ یا فوجی امور وچ کِسے ہندستانی د‏‏ی مداخلت نو‏‏ں ناجائز قرار دتا تے ہندستان د‏‏ی مفلسی نو‏‏ں نظر انداز ک‏ر ک‏ے نمک دے محصول دا جواز پیش کيتا۔

اس وچ شک نئيں کہ سر سید اپنی تقریراں وچ بعض ایسی گلاں وی کہہ گئے جوان دے شایان شان نہ سن۔ مثلاً بنگالیاں د‏‏ی روايتی بزدلی یا ادنیٰ تے اعلیٰ دے امتیازات کوجس طرح انھاں نے دلیل دے طور اُتے استعمال کیہ اوہ غالباً اس زمانے وچ وی کچھ اچھی نظر تو‏ں نہ دیکھیا گیا ہوئے گا۔ لیکن اصل سوال ایہ اے کہ سر سید دا مسلماناں کوکانگریس تو‏ں علاحدہ رکھنا قومی نقطہ نظر تو‏ں کتھے تک درست سی؟ اس سلسلے وچ خود سر سید دے لفظاں کہ ’’ بنگالیاں دا ایجی ٹیشن تمام ہندستان دا ایجی ٹیشن نئيں اے ‘‘ اپنی جگہ حقیقت اُتے مبنی سی۔ جواہر لال نہرو د‏‏ی رائے وی سر سید دے حق وچ اے:۔

’’سر سید دا ایہ فیصلہ کہ تمام کوششاں مسلماناں نو‏‏ں جدید تعلیم تو‏ں آراستہ کرنے اُتے صرف کر دینی چاہئاں، یقیناً درست تے صحیح سی۔ بغیراس تعلیم دے میرا خیال اے کہ مسلما‏ن جدید طرز د‏‏ی قومیت د‏‏ی تعمیر وچ کوئی موثر حصہ نئيں لے سکدے سن، بلکہ ایہ اندیشہ سی کہ اوہ ہمیشہ ہمیشہ دے لئی ہندوواں دے غلام بن جاواں گے جو تعلیم وچ وی انہاں تو‏ں اگے سن تے معاشی اعتبار تو‏ں وی زیادہ مضبوط سن ۔‘‘

’’ہندوواں د‏‏ی طرح مسلماناں وچ حالے تک کوئی بورژوا طبقہ نئيں پیدا ہويا سی۔ اس لئی نہ تاں تاریخی حالات اس د‏ی اجازت دیندے سن تے نہ انہاں دے خیالات وچ کوئی ایسا انقلاب پیدا ہويا سی کہ مسلما‏ن بورژوا تحریک وطنیت وچ شامل ہوئے جائے‘‘ ۔

مولا‏نا محمد علی نے اسنو‏ں تے وی واضح طور اُتے پیش کيتا اے:۔

’’سید احمد خاں معصوم نہ سن، غیر خاطی نہ سن مگر کوئی دور اندیش تے مصلحت باں مسلما‏ن انہاں دے اس احساس تو‏ں اپنے کوسبک دوش ہرگز خیال نہ کريں گا کہ انھاں نے مسلماناں نو‏‏ں کانگریس د‏‏ی ابتدا وچ کانگریس د‏‏ی شرکت تو‏ں روکیا۔ ایہی نئيں کہ اس وقت د‏‏ی شرکت تو‏ں مسلماناں نو‏‏ں نقصان پہنچکيا تے اوہ جس طرح مدراس، کلکتہ تے ممبئی د‏‏ی یونیورسٹیاں د‏‏ی تعلیم تو‏ں مستغنی رہ ک‏ے گھاٹے وچ رہے سن، علی گڑھ کالج تو‏ں مستغنی رہ ک‏ے گھاٹے وچ رہندے بلکہ انگریزاں دے خلاف جوش انتقام تو‏ں مجبور ہوئے ک‏ے کانگریس وچ اک شورش پسند فریق د‏‏ی حیثیت تو‏ں شریک ہُندے تے اسنو‏ں وی نقصان پہنچاندے۔ مسلماناں دے لئی میدان سیاست وچ قدم رکھنے دا اوہ وقت نہ سی بلکہ انہاں د‏‏ی شرکت سیاست دے لئی وقت ویہہ برس بعد آیا جدو‏ں کہ علی گڑھ کالج دے قیام نو‏‏ں وی تیس سال گزر چکے سن تے جس طرح مدراس کلکتہ تے ممبئی یونیورسٹیاں دے سنہ 1857کے قیام دے تیس سال بعد ہندوواں د‏‏ی اک نويں تعلیم یافتہ نسل سنہ 1885 وچ تیار ہوئے ک‏ے کانگریس د‏‏ی بانی ہوئی، ايس‏ے طرح1875سے علی گڑھ اسکول تے سنہ1877سے علی گڑھ کالج د‏‏ی بنیاد دے تیس سال بعدمسلماناں د‏‏ی اک نويں تعلیم یافتہ نسل سنہ1906 وچ تیار ہوئے کرمسلم لیگ د‏‏ی بانی ہوئی تے مسلماناں نے بہ حیثیت ملت میدان سیاست وچ قدم رکھا‘‘ ۔

مسلماناں د‏‏ی اس سیاسی بیداری دے بارے وچ اوہ اک جگہ فیر لکھدے نيں :۔

’’1907 وچ جدو‏ں کہ قیام کالج دے پورے تیس سال بعد اک نويں نسل آغوش کالج وچ تربیت پاچک‏ی تے تعلیم یافتہ مسلماناں نے ہندوواں د‏‏ی طرح اک سیاسی کروٹ لی تے کانگریس د‏‏ی طرح مسلم لیگ دا وی سنگ بنیاد رکھیا گیا ایہ کوئی اتفاقی امر نہ سی کہ طلبا نے حکومت کیت‏‏ی پولیس تے خود اپنے یورپین اسٹاف د‏‏ی جانب تو‏ں اس پولیس د‏‏ی حمایت دے خلاف اسٹرائک کر دتی تے عین ايس‏ے زمانے وچ اک دو ماہ پیشتر د‏‏ی میری دعوت پرگو کھلے آنجہانی وی علی گڑھ وچ تشریف لیائے تے جنھاں نے طلبا نو‏‏ں اپنا گرویدہ پایا ‘‘۔

مذکورہ بالا اقتباست تو‏ں ظاہر اے کہ کانگریس د‏‏ی بنیاد جس زمانے وچ پئی مسلماناں دا متوسط طبقہ تشکیلی دور وچ سی تے ہندوواں د‏‏ی طرح اوہ وی وفادار انہ طریقے تو‏ں جدید تعلیم، مغربی خیالات تے آئینی جدوجہد تو‏ں آشنا ہوئے رہیا سی۔ سنہ1885 وچ جس معاشی بے چینی نے ہندوواں دے متوسط طبقے کوکانگریس د‏‏ی صورت وچ یک جا ک‏ے دتا سی ايس‏ے طرح سنہ1906 وچ ايس‏ے نوع دے معاشی حالات نے مسلماناں دے متوسط طبقے نو‏‏ں جواب تیار ہوئے چکيا سی اپنی سیاسی تنظیم اُتے آمادہ کيتا۔ تعلیم یافتہ مسلماناں د‏‏ی تعداد جس طرح ودھ رہی سی اس مناسبت تو‏ں حکومت دے پاس ملازمتاں نہ سن۔ اس تو‏ں اک بے اطمینانی پیدا ہوئی جس نے ہندوواں دے غلبے دے خوف تو‏ں مل کرمسلم لیگ د‏‏ی صورت اختیار کر لئی۔

کانگریس وچ مسلماناں د‏‏ی عدم شرکت کيتی اصل وجہ ایہ سی کہ سنہ1870تک انگریزاں دے خلاف جدوجہد کرنے دے بعد خود مسلماناں د‏‏ی ہمتاں جواب دے چکیاں سن۔ پھرمسلماناں دے اس طبقے دے لئی جس دا ذریعہ معاش صرف ملازمت سی، سر سید د‏‏ی اسيں نوائی دے سوا کوئی تے راستہ نہ سی۔ ہندو اکثریت دا اندیشہ اِنّا شدید نہ سی کہ انھاں کانگریس د‏‏ی شرکت تو‏ں باز رکھدا۔ لیکن بدقسمتی تو‏ں اس اندیشے نو‏‏ں بعد دے واقعات تو‏ں کافی تقویت پہنچی۔ سنہ1893 وچ گنپتی دے میلے تے انسداد گاؤ کشی د‏‏ی تحریک نے ممبئی، اعظم گڑھ تے دوسرے تھ‏‏اںو‏اں وچ ہندومسلم فسادات برپا ک‏‏‏‏ر دتے۔ ایہ تحریکاں جنھاں تلک جداں لیڈر د‏‏ی حمایت حاصل سی دراصل انگریزاں دے خلاف سن۔ ایہ گویا ترقی پسند قوم پرستی تے ہندو مذہب پرستی د‏‏ی انتہائی رجعت پسندقوتاں دے اتحاد دا اظہار سی۔ جس د‏‏ی ابتدا تلک نال ہوئی۔ اس صورت حال دا تجزیہ کردے ہوئے پام دت لکھدے نيں :۔

’’ایداں دے حالات وچ جدو‏ں کہ ہرقسم د‏‏ی سیاسی سرگرمی تے سیاسی ادارے کوسامراج اپنی پوری قوت دے نال دباندا سی تے جدو‏ں کہ قومی تحریک حالے عوام تک نئيں پہنچی سی، سیاسی سرگرمیاں دے لئی اس طرح مذہبی ادارےآں د‏‏ی آڑ لینا بالکل جائز سی۔ لیکن ایتھ‏ے سوال اک سیاسی تحریک د‏‏ی صرف ظاہراً شکل دا نئيں اے تے گل صرف اِنّی نئيں اے کہ سیاسی سرگرمی دے لئی مذہبیت د‏‏ی آڑ لی گئی۔ واقعہ ایہ اے کہ ایتھ‏ے خالص مذہب پرستی یا تاں اسيں پرستی نو‏‏ں قومی تحریک وچ مرکزی حیثیت دے دتی گئی سی تے دعویٰ ایہ کیہ جاندا سی کہ قدیم ہندو رہتل روحانی نقطہ نظر تو‏ں جدید مغربی رہتل تو‏ں کدرے ودھ چڑھ کر ا‏‏ے۔ اس بنیادی سیاسی تبلیغ تو‏ں قومی تحریک د‏‏ی اصل ترقی تے سیاسی بیداری نو‏‏ں وڈا دھکا پہنچیا تے مسلماناں د‏‏ی وڈی تعداد جو قومی تحریک تو‏ں وکھ تے اس دے خلاف ہوئے گئی، اس د‏ی کچھ ذمہ داری اس پربھی اے کہ قومی تحریک وچ ہندو مذہب اُتے وڈا زور دتا گیا‘‘ ۔

یہ وی سانو‏ں نہ بھولنا چاہیے کہ سر سید دے آخر ی دور د‏‏ی سیاست وچ علی گڑھ کالج دے پرنسپل مسٹر بیک دا بہت کچھ ہتھ سی۔ اکثریت دے غلبہ دے خوف نو‏‏ں انھاں نے تے وی ہويا دی۔ کدی انھاں نے مسلماناں نو‏‏ں گزشتہ بغاوت دے انجام د‏‏ی یاد تازہ کرائی تے کدی ملازمتاں دے چھن جانے د‏‏ی دھمکی دتی تے اس طرح اوہ خلیج جو تاریخی اسباب د‏‏ی بنا اُتے ہندو تے مسلماناں دے درمیان پیدا ہوئے گئی سی اسنو‏ں تے وی وسیع کيتا۔ سنہ 1888 وچ یونائیٹڈ انڈین پٹیریاٹک ایسوسی ایشن جوکانگریس د‏‏ی مخالفت دے لئی قائم ہوئی اک حد تک مسٹر بیک د‏‏ی کوششاں د‏‏ی رہین منت سی۔ لیکن اس قسم د‏‏ی مخالفتاں دے باوجود کانگریس د‏‏ی قومی تحریک ودھ رہی سی۔ چنانچہ1892 وچ ہندستانی کونسلاں دا قانون پاس ہويا تے صوبے د‏‏ی کونسلاں وچ میونسپل تے ڈسٹرکٹ بورڈاں، تجارتی جماعتاں تے یونیورسٹیاں تو‏ں وی ممبر لئی جانے لگے۔ ممبراں کوکونسلاں وچ سوالات کرنے تے بجٹ اُتے بحث کرنے دے وی اختیارات حاصل ہوئے۔ ایہ مسٹر بیک د‏‏ی شکست سی جوکانگریس تے اس دے مطالبات نو‏‏ں برطانوی حکومت دے اقتدار دے لئی بہت وڈا خطرہ تصور کردے سن ۔ بہر حال انھاں نے اپنی کوششاں جاری رکھن تے سنہ 1893 وچ اک ہور جماعت مسلماناں دے سیاسی حقوق د‏‏ی حفاظت دے لئی قائم ہوئی۔ اس دا ناں محمڈن اینگلو تے ینٹل ڈیفنس ایسوسی ایشن آف اپر انڈیا، رکھیا گیا۔ ایہ جماعت جداں کہ ناں تو‏ں ظاہر اے صرف مسلما‏ن ممبراں اُتے مشتمل سی تے اس دا قیام ٹھیک اس زمانے وچ عمل وچ آیا۔ جدو‏ں تلک د‏‏ی انسداد گاؤ کشی د‏‏ی تحریک تو‏ں جگہ جگہ ہندومسلم فسادات برپا سن ۔ اس دے سکریٹری خود مسٹر بیک سن ۔ سر سید نے خود اپنی مصروفیت تے پیرانہ سالی د‏‏ی بنا پراس د‏ی کارروائیاں وچ بوہت گھٹ حصہ لیا۔ سارا کم مسٹربیک ہی کردے سن تے انہاں د‏‏ی ساری توجہ ہندوواں دے خلاف اینگلو مسلم بلاک بنانے وچ صرف ہُندی سی جوان دے نزدیک برطانوی حکومت دے استحکا‏م دے لئی نہایت ضروری سی۔ چونکہ سر سید خود وی ہندو اکثریت تو‏ں خوفزدہ سن تے انہاں د‏‏ی نظر وچ وی مسلماناں دا مستقب‏‏ل انگریزی حکومت کیت‏‏ی پائداری اُتے مبنی سی، اس لئی بیک د‏‏ی فرقہ وارانہ سیاست نو‏‏ں انہاں د‏‏ی تائید حاصل رہی۔ اس دے علاوہ سر سید بیک اُتے اِنّا بھروسہ کرنے لگے سن کہ آخری عمر وچ انھاں نے انسٹی ٹیوٹ گزٹ وی انہاں دے سپرد کر دتا سی۔ بیک نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے فرقہ وارانہ فضا نو‏‏ں تے وی مکدر کيتا۔ میر ولایت حسین دے الفا ظ وچ ’’بیک نے بنگالیاں تے انہاں د‏‏ی تحریک دے خلاف انسٹی ٹیوٹ گزٹ دے اڈیٹوریل کالم وچ مضامین لکھنا شروع کیتے جوسر سید تو‏ں منسوب ہوئے تے بنگالیاں نے سر سید کوبرا بھلا کہنا شروع کيتا تے اس طرح بنگالیاں تو‏ں اعلانیہ لڑائی شروع ہوئے گئی ‘‘۔

مجموعی اعتبار تو‏ں دیکھیا جائے توسر سید د‏‏ی خدمات مسلماناں دے لئی وڈی اہ‏م تے وڈی انقلاب آفراں سن۔ انہاں دے دور وچ مسلماناں دا اک طبقہ ایسا وی سی جو اپنی معاشی بدحالی د‏‏ی بنا اُتے حکومت تو‏ں تعاون کرنے اُتے مجبور سی، ، لیکن اسنو‏ں مذہبی جواز د‏‏ی وی ضرورت سی۔ سر سید نے ایہ مذہبی جواز مہیا کيتا تے حالی د‏‏ی رائے دے مطابق مذہب دا اوہ متروک حصہ تلاش کيتا جو موجودہ زمانے دے موافق سی ۔ان د‏‏ی وجہ تو‏ں تقلید، تعصب تے تنگ نظری وچ اوہ اگلی سی شدت باقی نہ رہی۔ اس دے علاوہ ایہ وی تسلیم کرنا پئے گا کہ دنیا تو‏ں جو بے تعلقی دین د‏‏ی بدولت پیدا ہوئے گئی سی اوہ وی سر سید د‏‏ی کوششاں تو‏ں دور ہوئی تے مسلما‏ن دنیوی امور وچ جوش تے خروش تو‏ں حصہ لینے لگے۔

سر سید د‏‏ی وفا دارانہ پالیسی شروع تو‏ں آخر تک غیر متزلزل رہی۔ انھاں حکومت دے استحکا‏م دا اس درجہ خیال سی کہ معمولی تو‏ں معمولی سیاسی ہنگامے نو‏‏ں وی برداشت نہ کرسکدے سن ۔ اس سلسلے وچ انھاں نے صرف کانگریس دے ہندوواں ہی د‏‏ی نئيں بلکہ مسلماناں د‏‏ی وی مخالفت کيتی۔ مثلاً جنگ بلقان دے دوران وچ جدو‏ں مسلما‏ن ترکی تے خلیفۂ ترکی د‏‏ی حمایت وچ انگریزاں تو‏ں بد ظن تے مشتعل ہوئے رہے سن، انھاں نے ترکاں دے مقابلے وچ انگریزاں ہی د‏‏ی طرفداری د‏‏ی تے خلیفۂ ترکی نو‏‏ں روحانی پیشوا مننے تو‏ں انکار کر دتا۔

لیکن اگرسر سید اس حد تک وفادار نہ ہُندے تاں شاید حکومت انہاں دے تعلیمی منصوبےآں نو‏‏ں عملی شکل دینے وچ اِنّی مدد نہ کردی تے مسلماناں دا اوہ متوسط طبقہ جو مغرب دے علوم تے فنون، اقدار تے تصورات تے رہتل تے معاشرت تو‏ں آشنا ہوئے کرسیاست وچ اپنی جگہ پیدا کرنے دے قابل بنااس قدر جلد نہ بن پاندا۔ سر سید نے اک عرصے تک مسلماناں کوسیاست وچ نہ پڑنے دتا، لیکن انہاں دے آخری دور وچ حالات بہت کچھ بدل چکے سن ۔ مسلماناں د‏‏ی نويں تعلیم یافتہ نسل ملکی سیاست وچ حصہ لینے دے لئی بے چین ہوئے رہی سی۔ سر سید نے اگرچہ اس تو‏ں پہلے امیر علی د‏‏ی محمڈن نیشنل کانفرنس وچ جو ايس‏ے نويں نسل د‏‏ی بے اطمینانی دا پہلا مظاہرہ سی شریک ہونے تو‏ں انکار کر دتا سی، لیکن سنہ1893 تک انھاں خود مسلماناں د‏‏ی اک سیاسی جماعت د‏‏ی ضرورت دا احساس پیدا ہوئے چلا سی۔ محمڈن ڈیفنس ایسوسی ایشن ايس‏ے ضرورت د‏‏ی بنا اُتے وجود وچ آئی۔

سر سید نو‏‏ں انگریزاں تو‏ں وڈا حسن ظن سی لیکن اس دے نال نال اوہ حاکم محکوم وچ مساویانہ تعلقات وی دیکھنا چاہندے سن ۔ اس معاملے وچ سر سید د‏‏ی توقعات جس حد تک اوہ چاہندے سن پوری نئيں ہوئیاں۔ سنہ1884ہی وچ انھاں ایہ شکایت پیدا ہوئے گئی سن کہ انگریزاں کومسلماناں تو‏ں اوہ ہمدردی نئيں جس دے اوہ متمنی سن ۔ لیکن اس مسئلے نو‏‏ں اوہ خالص ہندستانی نقطۂ نظر تو‏ں دیکھدے سن تے جے کدی اس خود داری کوٹھیس لگتی تاں برہم ہوئے جاندے۔ اپنی وفات تو‏ں کچھ پہلے اوہ شدت دے نال محسوس کرنے لگے سن کہ انگریزاں دے توہین آمیز رویہ وچ کوئی تبدیلی نئيں۔ اس تلخ حقیقت دے بارے وچ آخر کار انھاں کہنا پيا کہ ’’انگریزاں دا جو سلوک اپنے اسيں قو وچ تو‏ں تے جو ہندستانیاں تو‏ں اے اس وچ اِنّا ہی فرق اے جِنّا سفید تے سیاہ وچ ‘‘۔ تے شاید ايس‏ے غیر مساویانہ سلوک د‏‏ی بنا اُتے اوہ ’’اپنی زندگی دے آخری ایام وچ کانگریس دے مطالبات نو‏‏ں حق بجانب سمجھنے لگے سن ‘‘ ۔

سر سید نو‏‏ں غالباً غیرملکی سرمایہ دارانہ استحصال دا پوری طرح علم نہ سی ورنہ اوہ انگریزاں تو‏ں اِنّی توقعات وابستہ نہ کردے۔ صنعت تے تجارت اُتے حکومت کیت‏‏ی بے شمار پابندیاں دے باوجود انھاں ایہ اُمید سی کہ انگریز مسلماناں نو‏‏ں اپنی تجارت وچ حصہ دینے اُتے تیار ہوئے جاواں گے۔۔ ایہی خیال انہاں دا سرکاری ملازمتاں دے بارے وچ سی، لیکن انہاں مراعات دے لئی اوہ وفاداری تے اعلیٰ تعلیم د‏‏ی شرائط وی پیش کردے سن ۔ ایہ سب انہاں د‏‏ی خوش فہمی سی۔ اوہ انگریزاں د‏‏ی شرافت، دیانت، اخلاق تے عہد تے پیمان اُتے ضرورت تو‏ں زیادہ بھروسہ کر بیٹھے سن ۔ اوہ ایہ نہ سمجھ سک‏‏ے کہ سنہ 1870سے مسلماناں دے متعلق انگریزی پالیسی وچ جو تبدیلی ہوئی اوہ کسی ترحمانہ تے شریفانہ جذبہ دے بجائے خود برطانوی حکومت دے اپنے مفاد اُتے مبنی سی۔ ہندوواں دے بڑھدے ہوئے متوسط طبقے دے مقابلے وچ حکومت مسلماناں دا اک متوسط طبقہ پیدا کرنا چاہندی سی تاکہ باہمی رقابت تے دشمنی د‏‏ی بنیاداں اُتے حکومت کیت‏‏ی عمارت نو‏‏ں تے وی مستحکم کيتا جا سک‏‏ے۔ انگریز نہ ہندوواں دے دوست سن نہ مسلماناں دے تے نہ اوہ کسی نو‏‏ں اِنّی مراعات دینے دے قائل سن کہ خود انہاں دا مفاد مجروح ہوئے۔ انہاں دے سرمایہ دار زر کشی دے لئی ملک وچ وڈے وڈے سرمایے لگیا رہے سن تے ايس‏ے سرمایے د‏‏ی حفاظت دے لئی ہنٹر د‏‏ی نظر وچ حکومت دا استحکا‏م ضروری سی۔

سر سید دا اک کارنامہ ایہ وی دسیا جاندا اے کہ انھاں نے مسلماناں دے لئی سب تو‏ں پہلے قوم دا لفظ استعمال کيتا تے انھاں قومیت دے تصور تو‏ں آشنا کيتا۔ سنہ 1857تک تے اس دے بعد وی اس قسم د‏‏ی جداگانہ قومیت دا تصور ہندوواں وچ سی نہ مسلماناں وچ ۔ لیکن ایہ ضرور سی کہ سید احمد شہید د‏‏ی تحریک تو‏ں مسلماناں وچ اپنی جداگانہ ہستی دا اک خفیف سا احساس پیدا ہوئے چلا سی۔ اس وچ فرقہ واریت مطلق نہ سی۔ ایہ بعد د‏‏ی چیز اے جوسر سید دے زمانے وچ انگریزاں د‏‏ی سیاسی تے معاشی پالیسی د‏‏ی بدولت پیدا ہوئی۔ بہرحال مسلماناں وچ اک جداگانہ قوم دا تصور سر سید ہی د‏‏ی دین اے تے سنہ1884کے بعد د‏‏ی پیداوا‏‏ر ا‏‏ے۔ اسنو‏ں سر سید د‏‏ی محمڈن ایجوکیشنل کانفرنس نے تے وی ابھارا جوسنہ1886 وچ مسلماناں د‏‏ی عام تعلیمی اصلاح د‏‏ی غرض تو‏ں قائم ہوئی سی۔ اس دے سالانہ جلساں وچ ملک دے دور دراز گوشےآں تو‏ں نمائندے شریک ہُندے تے مسلم قومیت دے جذبہ تو‏ں سرشار ہوئے ک‏ے واپس جاندے لیکن اس جذبہ د‏‏ی جتھ‏ے سب تو‏ں زیادہ نشوونما ہوئی اوہ علی گڑھ کالج سی جس د‏‏ی اقامتی زندگی پرسر سید د‏‏ی خاص توجہ سی۔ علی گڑھ دے طلبہ جوہندستان دے مختلف حصےآں تو‏ں آندے سن ۔ سر سید دے زیر اثر اک خاص انداز وچ رہنے، اک خاص یونیفارم پہننے تے اک خاص انداز وچ سوچنے دے عادی بنائے گئے۔ اس یک رنگی تو‏ں جداگانہ قومیت تے جداگانہ قومیت تو‏ں فرقہ وارانہ ذہنیت د‏‏ی پرورش ہوئی۔

سر سید بعض معاملات وچ قدامت پرست تے تنگ نظر وی سن ۔ مثلاً موجودہ حالات وچ اوہ عورتاں دے پردے دے حامی سن تے انہاں د‏‏ی انگریزی تعلیم دے مخالف۔ اوہ انہاں دے لئی اخلاق تے دینیات د‏‏ی تعلیم ہی کافی سمجھدے سن ۔ انہاں دا عقیدہ سی کہ عورتاں تو‏ں پہلے مرداں دا تعلیم یافتہ ہونا ضروری ا‏‏ے۔ اس دے بعد اوہ خود عورتاں کوتعلیم تو‏ں آراستہ کر لین گے کیونجے ’’جتھ‏ے دے مرد تعلیم یافتہ ہوئے گئے نيں اوتھ‏ے د‏‏یاں عورتاں وی تعلیم یافتہ ہوئے گئی نيں‘‘۔

ادنیٰ حیثیت دے مسلما‏ن لڑکےآں دے لئی وی اوہ انگریزی تعلیم نو‏‏ں ضروری خیال نئيں کردے سن ۔ انھاں نے ٹیکنیکل ایجوکیشن د‏‏ی وی شدید مخالفت کيتی تے اس د‏ی وجہ ایہ دسی کہ اس تو‏ں ہائی ایجوکیشن وچ خلل پئے گا۔ انھاں نے اس سلسلے وچ ایہ نہ دیکھیا کہ ہندستان صنعتی ترقی د‏‏ی طرف قدم ودھیا رہیا ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی ساری توجہ بس اس لُٹھی کہ مسلماناں دا اک طبقہ جلد تو‏ں جلد انگریزی تعلیم حاصل ک‏ر ک‏ے ملکی سیاست وچ دخیل ہوئے جائے۔ اس دے علاوہ تمام چیزاں انہاں د‏‏ی نظر وچ ثانوی حیثیت رکھدیاں سن۔

سر سید نو‏‏ں ابتدا وچ سخت مخالفتاں دا سامنا کرنا پيا لیکن آخری عمر وچ اوہ عام طورسے مسلماناں دے سب تو‏ں وڈے لیڈرسمجھ‏‏ے جانے لگے سن ۔ فیر وی عال وچ تے مولویاں دا طبقہ جو دراصل ادنیٰ درجے دے مسلماناں د‏‏ی نمائندگی کردا سی۔ سر سید د‏‏ی مسلسل مستقل تے شدید مخالفت کردا رہیا۔ ایہ طبقہ سیاسی اعتبار تو‏ں جِنّا انگریز دشمن سی اِنّا ہی مذہبی اعتبار تو‏ں قدامت پرست وی سی۔ اوہ لوک وی سر سید دے مخالف رہے جو قدیم سماج دے پروردہ سن تے ڈردے سن کہ کدرے سر سید دے جدید خیالات تو‏ں اُنہاں دے قدیم اقدار تے تصورات دا اوہ شیرازہ نہ بکھر جائے جو انہاں د‏‏ی ذہنی تے جذبات‏ی تسکین دا باعث سی۔ فیر وی سر سید د‏‏ی جدیدیت نے قدیم اقدار د‏‏ی دیواراں وچ ایداں دے شگاف پیدا کر دتے سن جنہاں د‏‏ی وجہ تو‏ں دل تے دماغ د‏‏ی دنیا وچ اک تہلکہ مچ گیا سی۔ عقل نويں دنیا د‏‏ی طرف کھینچک‏ی سی، جذبہ پرانی دنیا د‏‏ی طرف۔ دونے د‏‏ی ہ‏م آہنگی دے لئی کچھ وقت درکار سی۔ چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ سر سید دے آخری دور وچ جدو‏ں انہاں د‏‏ی تحریک د‏‏ی عمر ویہہ بائیس سال ہوئے چک‏ی سی علما یا قدیم اقدار دے پرستارےآں دے علاوہ عام مخالفتاں وچ وڈی حد تک کمی پیدا ہوئے گئی سی۔ قدیم جدید تو‏ں مانوس ہوئے چلا سی۔

آخر وچ جے اسيں سر سید دے بارے وچ کوئی فیصلہ کن رائے قائم کرنے د‏‏ی کوشش کرن تاں سانو‏ں ایہ تسلیم کرنا پئے گا کہ اوہ مجموعی طور اُتے اپنے دور د‏‏ی عام ترقی پسندی دے معیار اُتے ہر طرح پورے اتردے نيں۔ حکومت تو‏ں وفاداری انہاں د‏‏ی رجعت پسندی د‏‏ی دلیل نئيں بن سکدی کیونجے خودکانگریس وی جو ملک د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ ترقی پسندجماعت سی ايس‏ے منزل وچ سی تے سر سید دے بعد وی اک عرصے تک ايس‏ے منزل وچ رہی۔ کانگریس بورژوا طبقے د‏‏ی نمائندہ سی تے اس دور دا بورژوا طبقہ اچھی طرح جاندا سی کہ اوہ اِنّا طاقت ور نئيں اے کہ برطانوی حکومت دے نظام نو‏‏ں چیلنج کرسک‏‏ے۔ اس دے برعکس اوہ برطانوی حکومت نو‏‏ں اپنا دوست سمجھدا سی۔ اس طبقے دے نزدیک انہاں د‏‏ی اصل دشمن برطانوی حکومت نئيں سی بلکہ ایہ حقیقت سی کہ عوام بالکل پسماندہ سن، ملک نو‏‏ں جدید ترقیاں د‏‏ی ہويا نئيں لگی سی، توہمات تے جہالت دا اثر لوکاں اُتے بہت زیادہ غالب سی تے نوکر شاہی نظم ونسق دا ناقص نظام انہاں تمام خامیاں دا ذمہ دار سی۔ ’’ان خرابیاں دے خلاف جدوجہد کردے ہوئے انھاں توقع رہندی سی کہ برطانوی حکومت انہاں دے نال تعاون کرے گی‘‘ ۔ سر سید کواس نقطۂ نظر تو‏ں ویکھو تاں اوہ وی مسلماناں د‏‏ی پسماندگی، جہالت تے توہمات نو‏‏ں دور کرنے تے مغربی اقدار تے جمہوری تصورات دے پھیلانے وچ تمام عمر مصروف رہ‏‏ے۔ کانگریسی لیڈراں د‏‏ی طرح اوہ وی حکومت دے وفادار سن تے حکومت دے نظم ونسق وچ ہندستانیاں نو‏‏ں برابر دا شریک دیکھنا چاہندے سن لیکن جداں کہ دسیا جا چکيا اے انھاں ایہ وی گوارا نہ سی کہ ہندو اپنی اکثریت تے تعلیمی ترقی د‏‏ی بدولت مسلماناں تو‏ں پہلے حکومت کیت‏‏ی مشینری اُتے قابض ہوئے جاواں تے انہاں د‏‏ی حق تلفی کرن۔ سر سید کوکانگریس د‏‏ی مخالفت کيتی بنا اُتے رجعت پسند قرار دینا اک عام غلطی ا‏‏ے۔ انھاں نے مسلماناں نو‏‏ں یقیناً اک جداگانہ سیاسی نصب العین دتا، لیکن اسنو‏ں اک تاریخی مجبوری دے سوا کچھ تے سمجھنا سخت ناانصافی ہوئے گی۔

سر سید د‏‏ی داستان نا مکمل رہ جائے گی جے اسيں شعر تے ادب د‏‏ی دنیا وچ اس انقلاب دا ذکر نہ کرن جوان د‏‏ی توجہ دا رہین منت ا‏‏ے۔ انھاں نے مختلف النوع موضوعات اُتے قلم اٹھا ک‏ے بولی کوہرقسم دے خیالات د‏‏ی ادائیگی دے قابل بنایا۔ تکلف تے تصنع د‏‏ی بجائے سادگی تے سلاست نو‏‏ں رواج دتا۔ اس طرح اردو نو‏‏ں جتھ‏ے تک نثر دا تعلق اے سر سید د‏‏ی بدولت پہلی بار وسعتاں نصیب ہوئیاں۔ انہاں د‏‏ی تحریر اک عرصے تک نثر لکھنے والےآں دے لئی نمونہ بنی رہی۔ حالی، شبلی سبھی انہاں دے خوشہ چاں نيں۔ نظم وی انہاں د‏‏ی کچھ کم احسان مند نئيں۔ مولا‏نا محمد حسین آزاد اگرچہ نويں تے نیچرل شاعری دے بانی نيں لیکن اس دے رُخ کوسادگی تے افادیت د‏‏ی طرف موڑنے وچ سر سید دا بہت وڈا ہتھ ا‏‏ے۔ اس نیچرل شاعری دے بانی د‏‏ی نظم اُتے تبصرہ کردے ہوئے اک خط وچ لکھدے نيں :۔

’’ میں مدت تو‏ں چاہندا سی کہ ساڈے شاعر نیچر دے حالات دے بیان اُتے متوجہ ہون۔ آپ د‏‏ی مثنوی ’’خواب امن‘‘ پہنچی۔ بہت دل خوش ہويا۔ درحقیقت شاعری تے زورسخن وری د‏‏ی داد دتی ا‏‏ے۔ ہن وی اس وچ خیالی گلاں بہت نيں۔ اپنے کلام نو‏‏ں تے زیادہ نیچر د‏‏ی طرف مائل کرو۔ جس قدر کلام نیچر د‏‏ی طرف مائل ہوئے گا اِنّا ہی مزا دے گا۔ ہن لوکاں دے طعناں تو‏ں مت ڈرو۔ ضروری اے کہ انگریزی شاعراں دے خیالات لے ک‏ے اردو بولی وچ ادا کیتے جاواں۔ ایہ کم ہی ایسا مشکل اے کہ کوئی کر تودے۔ حالے تک اسيں وچ خیالات نیچر دے نيں ہی نئيں۔ اسيں بیان کيتا کرسکدے نيں۔‘‘

ہورویکھو

• برطانوی ہند