ہندوستانی قوم پرستی
اک قوم نوں اک ایداں دے گروہ دے طور اُتے تعبیر کيتا جاسکدا اے جو جغرافیائی حدود دے پار اک مخصوص ملک وچ رہندا اے ، ايسے روایت ، مشترکہ مفادات تے مشترکہ جذبات دے پابند اے تے جس وچ اتحاد تے یکساں سیاسی دھاگے وچ جکڑے جانے دی بے تابی اے عزائم مل گئے۔ وچ قوم پرستی دے فیصلہ کن عناصر، قوم پرستی دا احساس سب توں زیادہ اہم اے . قوم پرستی دا احساس اک ایسی قوم دے ممبراں دے درمیان پائی جانے والی برادری دی روح اے جو انہاں دی تنظیم نوں مضبوط کردا اے۔
قدیم ہندوستانی قوم پرستی
سودھوجدوں ہندوستانی سبھیاچار دی گل آندی اے تاں ، بوہت سارے مغربی اسکالر اس تشریح نوں بھُل جاندے نيں تے یقین کردے نيں کہ ایہ برطانوی عوام دی وجہ توں ہی ہندوستان وچ قوم پرستی دی روح پیدا ہوئی سی۔ نیشنلزم دا شعور برطانوی حکمرانی کيتی پیداوار اے تے اس توں پہلے ہندوستانی اس شعور توں بے خبر سن ۔ لیکن شاید ایہ سچ نئيں اے۔
ہندوستان دی لمبی تریخ ، جدید دور وچ ، ہندوستان وچ برطانوی حکومت خاص طور اُتے اس دور وچ قوم پرستی دے جذبات نوں ودھیا۔ ہندوستان وچ انگریزی تعلیم دے پھیلاؤ دے نتیجے وچ اک وکھ طبقے دی تشکیل ہوئی جس نے آزادی نوں اک بنیادی حق سمجھیا تے جس وچ اس محرک نوں اپنے ملک نوں دوسرے مغربی ملکاں دے مساوی بنانے دی ترغیب دتی گئی۔ مغربی ملکاں دی تریخ نوں پڑھنے دے بعد اس وچ قوم پرست جذباتیت پیدا ہوئی۔ اس دا مطلب ایہ نئيں اے کہ نويں نسل نوں ہندوستان دی قدیم تریخ توں قوم پرست پریردا نئيں ملیا اے۔
در حقیقت ہندوستان دا قومی شعور ویداں توں ہی موجود اے۔ اتھروید دے زمین سوکت وچ زمین دی ماں دا يشوگان کيتا گیا نيں. ماندا بھومی: پوترہنم پرتھیویا (بھومی ماں اے تے وچ زمین دا بیٹا ہاں)۔ وشنوپوران وچ ، قوم دے لئی عقیدت اپنے عروج اُتے اے۔ اس وچ ، ہندوستان دے یشوگان نوں 'زمین اُتے آسمان' دے طور اُتے بیان کيتا گیا اے۔
اتراپی ہندوستان بہترین جمبوڈویپ مہگنے نيں۔
یتاوہی کرما بھورشا ہیٹوننیا بھوگہ بھومے
گیاندی دیوا: کِل گیتکانی دھنیاستو بھاگومِوم وچ بھج گ.۔
سوراگپاسورگسپاڈمیرج بھوٹے بھوندی بھیا: پُوراشا: سرواتوت
اسی طرح ، وایو پرانا نے ہندوستان نوں اک انوکھا کارممدی دسیا اے۔ وچ بھاگوت پورن، بھارت بھومی پوری دنیا وچ 'سب توں زیادہ مقدس سرزمین' کہیا جاندا اے . ایتھے تک کہ اس مقدس ہندوستان بھومی اُتے وی دیوتا جنم لینے دی آرزو رکھدے نيں تاکہ اوہ سکرام ادا کرکے ویکنٹھادھم نوں حاصل کرسکن۔
شاید اوہ خود ہندوستان بھولی وچ پیدا ہويا سی۔
کڑا پنین مہتہ پرپٹیسام: پیرم پیام۔
بھارت ورش دے جلال وچ گایا کيتا گیا اے بھیشم تصدیق دی مہا بھارت وچ اس طرح سے؛
اتر تی کیرتیشامی سال بھرت
پریمیندرسیا دیوسیا نفسیات
کدرے تے مہاراج کشتریانرام بالیاسم۔
سروشمیف راجندر پریم بھارت بھرم
گروڈ پرانا وچ ، قومی آزادی دی خواہش دا اظہار اس طرح کيتا گیا اے:
آزاد کامیابی ، کامیابی نئيں
یہ پروردگار مخلوق زندگی گزاردے نيں
رامائن وچ ، راوناوادھا دے بعد ، رام لکشمن توں کہندے ہیں-
لکشمن اپنے گولڈن سونگ وچ روندا سی۔
جمی جنم بھومی سوارگدپ گاریاسی
4
(معنی: اے لکشمن! اگرچہ ایہ لنکا سورميي اے، اُتے مینوں اس وچ دلچسپی نئيں اے . (کیونجے) جنني تے جنم بھومی آسمان توں وی عظیم نيں. جنني جنمبھومشچ سورگادپ گرييسي دیکھو)
جدید دور وچ ہندوستانی قوم پرستی دا عروج
سودھوکچھ ہندوستانی قوم پرستی نوں اک جدید عنصر سمجھدے نيں۔ اس قوم پرستی دا مطالعہ بہت سارے نظارےآں توں اہم اے۔ قوم پرستی دے عروج دا عمل انتہائی پیچیدہ تے کثیر الجہتی رہیا اے۔ ہندوستان وچ انگریزاں دی آمد توں پہلے اس ملک دا ایسا معاشرتی ڈھانچہ موجود سی جو دنیا دے کسی تے ملک وچ شاید ہی کدرے ملیا ہوئے۔ اوہ قرون وسطی توں پہلے دے یورپی معاشراں توں معاشی طور اُتے مختلف سن۔ ہندوستان اک وڈی آبادی والا ملک اے جس دی متعدد زباناں تے متعدد مذاہب دے پیروکار نيں۔ سماجی طور اُتے ہندوجو معاشرے ملک دی آبادی دا سب توں وڈا طبقہ اے اسنوں مختلف ذاتاں تے ذیلی ذاتاں وچ تقسیم کيتا گیا اے۔ ہندو مت خود عبادت دے کسی خاص طریقہ دا ناں نئيں لیندے نيں۔ بلکہ فلسفہ تے عبادت دے بہت سارے قسماں نيں۔ اس طرح توں ہندو معاشرے نوں بہت سارے سماجی تے مذہبی محکمےآں وچ تقسیم کيتا گیا اے۔ ہندوستان دے معاشرتی ، معاشی تے سیاسی ڈھانچے تے وڈے سائز دی وجہ توں ، دوسرے ملکاں دے مقابلے وچ ایتھے قومیت زیادہ مشکل توں پیدا ہوئی اے۔ شاید ہی دنیا دے کسی تے ملک نے اِنّی ظاہری سرزمین وچ قوم پرستی دا خروج دیکھیا ہوئے۔ سر جان اسٹراشی نے ہندوستان دی مختلف حالتاں دے بارے وچ کہیا اے کہ "ہندوستان دے بارے وچ جاننے دے لئی پہلی اہم گل ایہ اے کہ ہندوستان کدی وی اک قوم نئيں سی ، نہ ہی اے تے نہ ہی اس دی کوئی جغرافیائی ، سیاسی اے ، یورپی خیالات دے مطابق سماجی یا مذہبی اتحاد سی ،پولیٹیکل سائنس قبول نئيں کردی تے قابو پانے دی کوشش کردی اے۔ ہندوستان کوئی سیاسی ناں نئيں بلکہ یورپ یا افریقہ جغرافیائی ناں اے۔ "
مذکورہ بالا خیالات توں ایہ گل واضح اے کہ ہندوستان وچ قوم پرستی دا عروج تے ترقی ایداں دے حالات وچ ہوئی اے جو قوم پرستی دی راہ وچ امداد فراہم کرنے دے بجائے رکاوٹاں پیدا کردی نيں۔ حقیقت ایہ اے کہ ہندوستانی معاشرے دی مختلف حالتاں وچ بنیادی اتحاد ہمیشہ موجود رہیا اے تے وقتا فوقتا سیاسی اتحاد دا احساس وی ابھردا رہیا اے۔ وی اے اسمتھ دے لفظاں وچ "دراصل ہندوستان دا اتحاد اس دے تنوع وچ جڑا ہويا اے "۔ برطانوی حکمرانی دے قیام نے ہندوستانی معاشرے وچ نويں آئیڈیاز تے نويں نظام نوں جنم دتا اے ، انہاں نظریات تے نظاماں دے وچکار عمل تے رد عمل دے نتیجے وچ ہندوستان وچ قومی خیالات نوں جنم ملا۔
برطانوی سماجی پس منظر
سودھو
ہندوستانی قوم پرستی نوں سمجھنے دے لئی اس دے معاشرتی پس منظر نوں سمجھنا ضروری اے۔ ہندوستان وچ انگریزاں دی آمد توں پہلے ، ہندوستانی دیہات خود کفیل برادریاں دے مالک سن ۔ اوہ چھوٹے جمہوریہ دی طرح سن جو ہر چیز وچ خود کفیل سن ۔ پہلے از برطانوی ہندوستان زراعت تے کاٹیج صنعتاں وچ پینڈو معیشتپر مبنی سی تے صدیاں توں جاری اے۔ زراعت تے صنعت وچ تکنیکی سطح بوہت گھٹ سی۔ معاشرتی شعبے وچ ، کنبے ، ذات پاتائتاں تے پینڈو پنچایتاں سماجی کنٹرول دا کم کردیاں سن۔ شہری علاقے دے کچھ شہر سیاسی ، کچھ مذہبی تے کچھ کاروبار دے لحاظ توں اہم سن ۔ زیادہ تر ریاستاں دا اپنا راجگڑھ اک یا دوسرے شہر وچ سی۔ شہراں وچ زیادہ تر چھوٹی صنعتاں چل رہیاں سن۔ انہاں صنعتاں نوں ریاستی امداد ملی۔ زیادہ تر دیہات تے قصبےآں وچ ، باہمی ثقافتی تبادلہ بوہت گھٹ سی ، کیونجے آوا جائی تے آمد و رفت دے ذرائع بوہت گھٹ ترقی یافتہ سن ۔ اس طرح سیاسی تبدیلیاں دا پنڈ دی سماجی حیثیت اُتے بوہت گھٹ اثر پيا۔ مختلف دیہات تے شہر اک دوسرے توں مختلف ہونے دی وجہ توں ، ملک وچ کدی وی ہندوستان دی قوم دا احساس پیدا نئيں ہوسکدا اے۔ ہندوستان وچ جو وی قومیت سی ، اوہ زیادہ تر مذہبی تے نظریاتی اتحاد دا احساس سی ، اوہ سیاسی و معاشی اتحاد دا جذبہ نئيں سی۔ لوک یاترا کرنے دے لئی مشرق توں مغرب تے شمال توں جنوبی ہندوستان دا سفر کردے سن تے اس توں ملک وچ مذہبی اتحاد دا احساس پیدا ہُندا سی ، لیکن پورا ملک چھوٹی چھوٹی متصادم ریاستاں وچ تقسیم ہوگیا سی ، جس وچ مساوی جنگاں سن۔ . دوسری طرف ، پینڈو معاشرے انہاں سیاسی تبدیلیاں توں تقریبا اچھے ہوئے سن ۔ ہندوستانی سبھیاچار بنیادی طور اُتے مذہبی رہی اے۔ اس وچ سیاسی تے معاشی اقدار نوں اِنّی اہمیت کدی نئيں دتی گئی جِنّی کہ جدید سبھیاچار وچ دتی جاندی اے۔ ہندوستانی سبھیاچار دا اتحاد مذہبی آئیڈیلسٹک اتحاد وی اے۔ اس وچ قومی احساس دی زیادہ تر کمی نظر آندی اے۔ لیکن پورا ملک چھوٹی ، متضاد ریاستاں وچ منقسم سی ، جس وچ مساوی جنگاں ہودیاں سن۔ دوسری طرف ، پینڈو معاشرے انہاں سیاسی تبدیلیاں توں تقریبا اچھے ہوئے سن ۔ ہندوستانی سبھیاچار بنیادی طور اُتے مذہبی رہی اے۔ اس وچ سیاسی تے معاشی اقدار نوں اِنّی اہمیت کدی نئيں دتی گئی جِنّی کہ جدید سبھیاچار وچ دتی جاندی اے۔ ہندوستانی سبھیاچار دا اتحاد مذہبی آئیڈیلسٹک اتحاد وی اے۔ اس وچ قومی احساس دی زیادہ تر کمی نظر آندی اے۔ لیکن پورا ملک چھوٹی ، متضاد ریاستاں وچ منقسم سی ، جس وچ مساوی جنگاں ہودیاں سن۔ دوسری طرف ، پینڈو معاشرے انہاں سیاسی تبدیلیاں توں تقریبا اچھے ہوئے سن ۔ ہندوستانی سبھیاچار بنیادی طور اُتے مذہبی رہی اے۔ اس وچ سیاسی تے معاشی اقدار نوں اِنّی اہمیت کدی نئيں دتی گئی جِنّی کہ جدید سبھیاچار وچ دتی جاندی اے۔ ہندوستانی سبھیاچار دا اتحاد مذہبی آئیڈیلسٹک اتحاد وی اے۔ اس وچ قومی احساس دی زیادہ تر کمی نظر آندی اے۔
زرعی نظام وچ تبدیلیاں
سودھوہندوستان وچ انگریزاں دی فتح دے بعد ہندوستانی معاشرے وچ وڈے پیمانے اُتے تبدیلی آئی۔ برطانوی سلطنت دے قیام دی وجہ مغل سلطنت دا زوال تے بہت ساریاں چھوٹی چھوٹی ریاستاں وچ ملک دا تقسیم سی۔ برطانوی حکمرانی بوہت سارے معاملات وچ مسلم پہلے حکومتاں توں مختلف سی۔ انگریزاں وچ ہندوستانی عوام توں زیادہ قومیت ، نظم و ضبط ، حب الوطنی تے تعاون دا زیادہ احساس سی۔ انہاں دی خصوصیات نے ہندوستانی اشرافیہ نوں وی متاثر کيتا۔ ہندوستان دے معاشی ڈھانچے اُتے برطانوی حکمرانی دے دور رس اثرات مرتب ہوئے۔ اس توں کسی دوسرے ملک وچ قدیم ایشین معاشرے نوں دھچکيا لگیا تے دوسری طرف مغربی معاشرے دا قیام عمل وچ آیا۔ اس توں ملک وچ سیاسی اتحاد پیدا ہويا۔ اس دے اثر و رسوخ دی وجہ توں ، ملک وچ قوم پرستی دی تحریک تیار ہوئی۔ اس دے نتیجے وچ ملک دے زرعی نظام وچ مکمل تبدیلی واقع ہوئی۔ انگریزاں دی آمد توں پہلے ہی لینڈ کریںبادشاہ نئيں منیا جاندا سی۔ جو شاہ اس نے ہل چلایا اس اُتے ٹیکس لگاندے سن ، استو دی سرزمین نوں وی نجی ملکیت نئيں سمجھیا جاندا سی۔ انگریزاں دی آمد دے نال ، اس زمین اُتے پینڈو برادری دا حق نئيں سی ، لیکن ایہ افراد دی ذاتی ملکیت بن گیا۔ اس طرح ، ملک دے کچھ حصےآں وچ ، زمینداراں تے دوسرے حصےآں وچ کساناں نوں زمین دا حق مل گیا۔ لارڈ کارنوالس دے دور وچ ، زمیندار طبقے دا وجود بنگال ، بہار تے اڑیسہ وچ ہويا ۔ اس دی وجہ توں پینڈو معیشت وچ دور دراز تبدیلیاں آئیاں ۔ ملک دے دوسرے حصےآں وچ ، ریوٹواڑی انتظامیہ دے نال ، کساناں نوں جوندی کيتی گئی اس زمین اُتے حقوق دتے گئے۔ مدرس بذریعہ سر ٹامس1820 وچ ، جدوں رائیتواڑی نظام دے گورنر نے آغاز کيتا۔ اس دے نتیجے وچ ملک وچ وسیع پیمانے اُتے معاشرتی ، سیاسی ، ثقافتی تے نفسیاتی تبدیلیاں آئیاں ۔ کرایہ ادا کرنے دے نويں نظام وچ ، پینڈو پنچایت نئيں ، بلکہ زمینداراں تے کساناں نے حکومت نوں براہ راست ٹیکس دینا شروع کردتا۔ اس طرح ، زرعی نظام تجارت دی حالت وچ آگیا تے روايتی ہندوستانی پینڈو نظام بگڑ گیا۔ زرعی نظام آہستہ آہستہ تبدیل ہونا شروع ہويا۔ زمین اُتے نجی حقوق دے قیام دے نال ہی ، زمین دے چھوٹے چھوٹے ٹکڑےآں وچ اضافہ ہونے لگیا۔ اس کٹاؤ توں کاشتکاری بری طرح متاثر ہوئی۔ محصول وصول کرنے دے نويں نظام نے سرکاری ملازمین دی اک نويں کلاس پیدا کردتی۔ جنہاں دی دور رس سیاسی اہمیت اے۔ ملک دی معاشی حالت خراب ہونے لگی ، غربت وچ اضافہ ہونے لگیا۔ دیہاتاں وچ ، لوکاں اُتے قرض ودھنے لگیا ، جس دی وجہ توں بالترتیب زمین کاشتکاراں دے ہتھ توں نکل گئی تے کاشتکاراں دے ہتھ وچ چلی گئی۔ اس توں زمینی غلاماں دا اک نواں طبقہ پیدا ہويا ، جس دے مفادات زمینداراں دے مفادات دے خلاف سن ۔ زراعت دے میدان وچ ، اک طرف پرولتاری زمینی غلام تشکیل دتے گئے سن تے دوسری طرف پردیسی زمیندار طبقہ ، جس وچ باہمی تنازعات تے تناؤ وچ اضافہ ہويا سی۔ انہاں طبقات دی تشکیل توں وسیع پیمانے اُتے معاشرتی تے سیاسی تبدیلیاں ہوئیاں۔
شہری معیشت وچ تبدیلی
سودھوبرطانوی حکمرانی دے دوران شہری معیشت وچ وی وڈے پیمانے اُتے تبدیلیاں آئیاں ۔ کاٹیج صنعتاں نوں اک دھچکيا لگیا۔ غیر ملکی حکمرانی دے تحت انہاں دے مفادات نوں رسوا کيتا گیا ، انہاں دے سامان دی کھپت وچ کمی واقع ہوئی ، جس توں روايتی صنعتاں دا خاتمہ ہويا۔ کاریگراں دی سماجی حیثیت زوال پزیر ہونے لگی تے دوسرے پیشےآں نے فن کاری دا کم چھڈنا شروع کردتا۔ بیرون ملک توں تیار سامان دے مقابلے وچ ، گھریلو سامان دی کھپت وچ کمی آنا شروع ہوگئی ، اس دے نتیجے وچ ، ہندوستان زیادہ تر خام مال دی تیاری دا ذریعہ بن گیا تے ملکی منڈیاں وچ غیر ملکی سامان توں بھرنا شروع ہوگیا۔ اس پس منظر نوں ملک وچ جدید صنعتاں دی ترقی وچ بہت اہمیت حاصل اے۔ انگریزاں نے اپنے مفادات دے لئی ملک وچ آوا جائی تے آمد و رفت دے ذرائع وچ اضافہ کيتا۔ اس نے نويں صنعتاں قائم کيتیاں۔ ایہ سب بتدریج احساس قومیت دے فروغ وچ معاون ثابت ہويا۔ انگریزی دا مطالعہ کرنے والے نويں لوکاں نے انگریز دی معاشی پالیسی اُتے کڑی تنقید کيتی۔ ملک وچ صنعتاں دی ترقی دے نال ہی سرمایہ دار طبقے نے ترقی کرنا شروع کيتی۔ زیادہ تر ہندوستانی صنعتاں دا غیر ملکی سرمایہ سی۔ اس طرح ملک دی معیشت ملک دے لئی نقصان دہ سی تے انگریزاں دے لئی فائدہ مند سی ، دوسری طرف تجارت تے صنعت دے میدان وچ انہاں دی اجارہ داری وچ اضافہ ہويا۔
تعلیم دا پھیلاؤ
سودھوانگریزاں نے ملک وچ اک ایسی طبقے دی تشکیل دے لئی انگریزی تعلیم دا پرچار کيتا جو حکمرانی وچ انہاں دی مدد کرسکے۔ برطانیہ توں پہلے دے ہندوستان وچ زیادہ تر تعلیم مذہبی تعلیم سی جو سنسکرت اسکولاں تے مسلم مدرسےآں دے ذریعہ دتی جاندی سی۔ عیسائیاں نے ملک وچ جدید تعلیم دا پرچار کيتا ، حالانکہ انہاں دی تعلیم دا اک مقصد ملک وچ عیسائیاں دی تعداد وچ اضافہ سی ، لیکن اس نے مغربی تے جدید کاری دے عمل دی وی حوصلہ افزائی کيتی۔ عام تعلیم دے علاوہ انگریزاں نے پیشہ ورانہ تعلیم دے لئی وی اسکول کھولے۔ مغربی تعلیم دے اثر و رسوخ دی وجہ توں ، ملک وچ اک خاص طبقہ تشکیل دتا گیا جس نے قومی تعلیم اُتے توجہ دتی۔ ایہ طبقہ تعلیم دی اہمیت توں بخوبی واقف سی۔ برہما سماج ، آریہ سماج ، رام کرشن مشن، علی گڑھ تحریک نے وی تعلیم دی ترغیب دی۔ علی گڑھ وچ کاشی ہندو یونیورسٹی تے مسلم یونیورسٹی قائم ہوئی۔ دیانند ایگلو ویدک اسکول تے کالج ملک وچ بوہت سارے تھاںواں اُتے قائم ہوئے سن ۔ اک طرف انگریزی تعلیم دے پھیلاؤ دے نال ہی ، سیاہ فام برطانوی طبقے دا عروج سی جو صرف پیدائشی طور اُتے ہندوستانی سی تے ہر لحاظ توں ، ایسی تعلیم یافتہ طبقے وی تشکیل دتے گئے سن جو ملک دی قدیم روایات اُتے فخر محسوس کردے سن ۔ انہاں لوکاں نے ملک وچ قومی تحریک دا آغاز کيتا۔ ہندوستان وچ انگریزی تعلیمی نظام اُتے جو وی تنقید کيتی جائے ، ایہ گل یقینی اے کہ اس دی وجہ توں ملک وچ قومی تحریک چل رہی اے۔ اس توں قوم پرستی ، جمہوریت تے سوشلزم دی لہر نوں جنم ملیا ۔
برطانوی حکمرانی وچ قانونی اتحاد
سودھوانگریزاں توں پہلے ہندوستان وچ بنیادی ، سیاسی تے انتظامی اتحاد دی مکمل کمی سی۔ انگریزاں نے پورے ملک وچ سیاسی تے انتظامی لحاظ توں عمومی نظام قائم کيتا ، انہاں نے اپنی ریاست وچ اک قانون دی حکومت قائم کيتی۔ ایہ قوانین ریاست دے ہر شہری اُتے لاگو ہُندے سن تے انہاں نوں نافذ کرنے دے لئی ملک وچ اک پیچیدہ عدالدی نظام تشکیل دتا گیا سی ، ریاست دے ذریعہ مقرر کردہ ججاں نے انہاں قوانین دی ترجمانی دی سی۔ تے شہریاں اُتے ریاست دے ایکٹ دا اطلاق کيتا۔ لوئر کورٹ پورے ملک وچ ، اعلیٰ عدالتاں تے وفاقی عدالتاں تے کونسلاں قائم کيتیاں گئیاں۔ جس توں پرویی کونسل وچ اپیل کيتی جاسکدی اے۔ اس طرح قوانین رسم و رواج اُتے مبنی ہونے دے بجائے زیادہ واضح ہوگئے۔ ریاست قانون دے قیام توں مقامی پنچایتاں دے حقوق کم ہوگئے تے عدالدی نظام وچ یکسانیت قائم ہوئی۔ انگریزاں دی آمد توں پہلے ہندوستان تے انگریزی ریاستی قانونی نظام وچ بہت فرق اے ۔جدوں کہ پہلے از برطانوی قانون زیادہ تر مذہبی مقاصد اُتے مبنی سی ، لیکن برطانوی قانون ذات تے طبقاتی امتیازی سلوک دے قانون تے اک جمہوری اقدار اُتے مبنی سی۔ ریاست دے بغیر ہر شہری دے مساوی حقوق سن ۔ چنانچہ برطانوی حکمرانی دے دوران ہندوستانی تریخ وچ پہلی بار جمہوری بنیاداں اُتے ملک دے عوام وچ اتحاد قائم ہويا۔ قانونی اتحاد دے علاوہ ، برطانوی راج وچ انتظامی اتحاد وی قائم کيتا گیا سی ، اس شہر وچ جس وچ پورے ملک وچ صوبے دا انتظامی نظام اک طرح دا سی۔ کرایہ دے نظام وچ وسیع پیمانے اُتے تبدیلیاں دی وجہ توں ، ملک وچ زمین توں متعلقہ امن و امان قائم ہويا ، جس وچ زمین دی خرید و فروخت تے رہائش دے سلسلے وچ پورے ملک وچ قوانین پھیلائے گئے۔ معاشی شعبے وچ ، برطانوی حکومت نے ایہ سکہ پورے ملک توں پھیلادتا ، جس وچ تجارت تے خریداری وچ غیرمعمولی اضافہ ہويا۔
نويں طبقے وچ اضافے
سودھوبرطانوی حکمرانی دے دوران ، نويں معاشرتی تے معاشی نظام تے نويں انتظامی نظام تے نويں تعلیم دی توسیع دے نال نويں کلاساں ابھراں۔ قدیم ہندوستانی معاشرے وچ ایہ کلاساں نئيں پائی گئياں۔ انہاں دی ابتدا برطانوی حکومت دے دوران سرمایہ دارانہ نظام توں ہوئی سی۔ لیکن ایہ نويں کلاساں ملک دے مختلف حصےآں وچ اک طرح توں نئيں ودھ سکيتیاں نيں۔ اس دی وجہ ایہ سی کہ ملک دے مختلف حصےآں وچ اک نال انگریزی حکمرانی قائم نئيں ہوئی سی تے نہ ہی بیک وقت اصلاحات نافذ کيتیاں گئیاں۔ پہلے بنگال وچ انگریزاں دا راج قائم ہويا سی تے اوتھے توں پہلے زمیندار طبقے نے جنم لیا سی۔ ايسے طرح سب توں پہلے بنگال تے بمبئی وچ وڈی صنعتاں قائم کيتیاں گئیاں تے اوتھے صنعت کاراں تے مزدوراں دی کلاساں قائم کيتیاں گئیاں۔ آخر کار ، جدوں پورے ملک وچ انگریزاں دا راج قائم ہويا ، ہر جگہ قومی سطح اُتے نويں سماجی کلاساں آنا شروع ہوگئياں۔ سابقہ برطانوی معاشرتی تے معاشی ڈھانچے دی انہاں نويں کلاساں دی تشکیل وچ اک اہم شراکت سی۔ مثال دے طور اُتے ، انگریزاں دی آمد توں پہلے تجارت تے صنعت بنیاں وچ زیادہ سی تے برطانوی دور حکومت وچ وی انہاں لوکاں نے سب توں پہلے سرمایہ دار طبقے دی تشکیل دی ، ہندوواں دی نسبت مسلم آبادی وچ تعلیم دے کم پھیلاؤ دی وجہ توں ، انہاں دے پاس دانشور ، متوسط طبقے تے سن ۔ بورژوازی ہندو برادریاں دے مقابلے وچ بہت بعد وچ ظاہر ہويا۔ اس طرح ، انگریز دے دور حکومت وچ زمیندار طبقہ ، زمین دا ہل چلانے والا ، زمیندار طبقہ ، زرعی مزدور ، مرچنٹ کلاس ، ساہوکار طبقہ ، سرمایہ دار طبقہ ، متوسط طبقے ، چھوٹے تاجر تے دکاندار طبقے ، ڈاکٹراں ، وکلاء ، پروفیسراں ، منیجراں ، کلرکاں ، اڈی بزنس کلاس تے مختلف فیکٹریاں تے باغات وچ ورکنگ کلاس ابھر کر سامنے آگئی۔ انہاں وچوں بوہت سارے طبقاں دے مفادات اک دوسرے دے خلاف سن تے انہاں نے اپنے مفادات دے تحفظ دے لئے کئی نويں تحریکاں چلائاں۔
ہندوستان وچ قوم پرستی دے عروج دی وجوہات
سودھوہندوستان وچ ستارہويں صدی دے وسط توں ہی قوم پرست نظریہ دی نشوونما شروع ہوئی لیکن اس وچ آہستہ آہستہ ترقی ہُندی رہی تے آخر کار ایہ سن 1857 ء وچ مکمل ہوگئی۔ لہذا ، مناسب ہوئے گا کہ ہندوستانی قومی بیداری دے دور نوں انیہويں صدی دے وسط دے طور اُتے سمجھیا جائے۔ ہندوستان وچ قوم پرستی دی پیدائش دی وجہ توں شروع ہونے والی قومی تحریک خود ہی دنیا وچ اک انوکھی تحریک سی ، ہندوستان وچ سیاسی بیداری دے نال ہی سماجی تے مذہبی بیداری دا وی آغاز کيتا گیا سی۔ در حقیقت معاشرتی تے مذہبی بیداری سیاسی بیداری دے عروج دے نتیجے وچ ۔ ڈاکٹر زکریا دی رائے اے کہ "ہندوستان دی تجدید بنیادی طور اُتے روحانی سی۔ اس نے قوم دی سیاسی نجات دی تحریک دی شکل اختیار کرنے توں بہت پہلے اس نے بہت ساری مذہبی تے معاشرتی اصلاحات دا آغاز کيتا سی۔ "اس طرح توں ہندوستانی قومی بیداری یورپی ملکاں وچ قومی بیداری توں مختلف اے۔ ہندوستان وچ قوم پرست خیالات دے عروج تے تباہی دی مندرجہ ذیل وجوہات اُتے غور کرن
سماجی تے مذہبی تحریک
سودھو19 واں صدی دی سماجی تے مذہبی تحریکاں نے ہندوستان وچ قومی بیداری پیدا کرنے وچ اک اہم کردار ادا کيتا اے۔ ملک دے معاشرتی تے مذہبی حالات دن بدن خراب ہُندے جارہے سن تے مذہب دے ناں اُتے معاشرے وچ توہمات تے بددیاندی دے واقعات جنم لے چکے نيں۔ جتھے انہاں تحریکاں نے اک ہور مذہب تے معاشرے وچ پائی جانے والی برائیاں نوں دور کرنے دی کوشش کيتی ، اوتھے دوسری طرف ، ہندوستان نے قوم پرستی دی سرزمین تیار کرنے وچ اہم کردار ادا کيتا۔ اس طرح دی تحریکاں وچ ، براہما سماج ، آریا سماج ، رام کرشن مشن تے تھیسوفیکل سوسائٹی وغیرہ خاص طور اُتے قابل ذکر نيں ، جنہاں دے پروموٹر بالترتیب راجہ رام موہن رائے ، سوامی دیانند ، سوامی ویویکانند تے مسز اینی بیسنٹ نيں۔وغیرہ سن انہاں مصلحین نے ہندوستانیاں وچ اعتماد پیدا کيتا تے انہاں نوں ہندوستانی سبھیاچار دے شاندار وقار توں آگاہ کيتا ، انہاں نوں اپنی سبھیاچار دی برتری دے بارے وچ پتہ چل گیا۔
انہاں عظیم انساناں وچ ، راجہ رام موہن رائے نوں ہندوستانی قومیت دا پیش خیمہ کہیا جاسکدا اے۔ معاشرے تے مذہب وچ پائی جانے والی برائیاں نوں دور کرنے دے لئی اس نے اگست 1828 وچ برہمو سماج دی بنیاد رکھی۔ راجہ رام موہن رائے ، ستی دا عمل اچھوت دے درمیان امتیازی سلوک تے بت پرستی ورگی برائیاں نوں دور کرنے دی کوشش کيتی۔ انہاں دی کاوشاں توں جدید ہندوستان دی تشکیل ممکن ہوئی۔ لہذا اوہ جدید ہندوستان دا خالق کہلاندا اے۔ ڈاکٹر آر سی مجومدار نے لکھیا اے کہ راجہ رام موہن رائے نوں بیکن تے مارٹن لیوکر جداں مشہور مصلحین دی صف وچ شمار کيتا جاسکدا اے۔ اے سی سرکار تے دے کے دت دا مننا اے کہ راجہ رام موہن رائے نے جدید ہندوستان وچ سیاسی بیداری تے مذہبی اصلاحات دے روحانی دور دی شروعات دی ، اوہ اک عہد ترقی پسند سن ۔ لہذا ، ڈاکٹر زکریا نے انہاں نوں اصلاح پسنداں دا روحانی باپ کہیا اے۔ بہت سارے اسکالر انھاں 'ہندوستان دا باپ' تے 'نويں دور دا پیش رو' مندے نيں۔ راجہ رام موہن رائے نے ہندوستانیاں دے سیاسی حقوق دا مطالبہ کيتا۔ 1823 ء وچ پریس آرڈیننس دے ذریعہ اخباراں اُتے پابندی عائد سی۔ اس اُتے ، راجہ رام موہن رائے نے اس آرڈیننس دی سخت مخالفت کيتی تے اسنوں منسوخ کرنے دے لئی ہر ممکن کوشش کيتی ، جس دے بعد انہاں نے جیوری ایکٹ دی تحریک شروع کردتی۔ ڈاکٹر آر سی مجومدار دے لفظاں وچ ، "راجہ رام موہن رائے" اوہ پہلے ہندوستانی سن جنہاں نے برطانوی حکومت نوں اپنے دیسیاں دیاں مشکلاں تے شکایات پیش کيتیاں تے ہندوستانیاں نوں اک سیاسی تحریک نوں منظم کرنے تے چلانے دا راستہ دکھایا۔ جدید تحریک دے علمبردار ہونے دا وی ایہ اعزاز وی حاصل کيتا گیا سی۔ دتا جاسکدا اے۔ "
راجہ راموہن رائے دے بعد سوامی دیانند سرسوتی اک عظیم مصلح بن گئے ۔ جس نے 1875 ء وچ بمبئی وچ ' آریہ سماج ' دی بنیاد رکھی۔ آریہ سماج بیک وقت مذہبی تے قومی نشاance ثانیہ دی تحریک سی ، اس نے ہندوستان تے ہندو ذات نوں اک نويں زندگی بخشی۔ سوامی دیانند نے نہ صرف ہندو مذہب تے معاشرے وچ پائی جانے والی برائیاں دی مخالفت کيتی بلکہ اپنے شہریاں دے درمیان قومی شعور نوں وی آگاہ کيتا۔ انہاں نے عیسائیت دی کوتاہیاں نوں اجاگر کيتا تے ہندو مذہب دی اہمیت دی نشاندہی دی تے اپنی رہتل تے سبھیاچار دی طرف ہندوستانیاں دی توجہ مبذول کروائی۔ انہاں نے ویدک مذہب دی فوقیت نوں دوبارہ قائم کيتا تے کہیا کہ ساڈی سبھیاچار دنیا دی قدیم تے اہم سبھیاچار اے۔ انہاں دا مننا اے کہ وید علم دے ذخیرے نيں تے دنیا وچ اک حقیقی ہندو مذہب اے ، جس دی طاقت اُتے ہندوستان دنیا وچ اپنی ساکھ نوں دوبارہ قائم کرکے گرو بن سکدا اے۔
سوامی دیانند سرسوتی نے اپنی کتاب ' ستیارتھ پرکاش ' وچ بے خوف ہوکے لکھیا اے
اس توں کوئی فرق نئيں پڑدا اے کہ غیر ملکی ریاست کِنّی ہی اچھی ہوئے ، ایہ کدی وی دیسی ریاست توں بہتر نئيں ہوسکدی اے۔ ایچ بی شارڈا نے لکھیا اے کہ۔
سیاسی آزادی دا حصول سوامی دیانند دا بنیادی مقصد سی۔ انہاں نے سب توں پہلے لفظ 'سوراج' استعمال کيتا تے اپنے دیسیاں نوں غیر ملکی سامان دی بجائے دیسی سامان استعمال کرنے دی ترغیب دی۔ انہاں نے پہلے ہندی نوں قومی بولی دے طور اُتے قبول کيتا۔
مسز اینی بسنت نے لکھیا اے۔
سوامی دیانند سرسوتی نے سب توں پہلے ایہ نعرہ لگایا کہ ہندوستان ہندوستانیاں دے لئی اے۔
سوامی ویویکانند نے یورپ تے امریکا وچ ہندوستانی سبھیاچار دا پرچار کيتا۔ انہاں نے انگریزاں توں کہیا کہ ہندوستانی سبھیاچار مغربی سبھیاچار توں زیادہ اے تے اوہ ہندوستانی سبھیاچار توں بہت کچھ سیکھ سکدے نيں۔ اس طرح اس نے ہندوستان وچ ثقافتی شعور نوں بیدار کيتا تے ایتھے دے لوکاں نوں ثقافتی فتح حاصل کرنے دے لئی تحریک دی۔ اس مقصد نوں حاصل کرنے دے لئی ہندوستان نوں آزاد ہونا چاہیدا۔ اس طرح انہاں نے ہندوستانیاں دی سیاسی آزادی دی حمایت دی جس نے قومی جذبات نوں غیرمعمولی قوت دی۔ بھگنی نویدیت دے مطابق ، سوامی ویویکانند ہندوستان دے ناں دے نال رہندے سن ۔ اوہ مادر وطن دا پرجوش عقیدت مند سی تے ہندوستانی نوجواناں نوں اس دی عبادت کرنا سکھاندا سی۔
تھیوسفیکل سوسائٹی دی رہنما ، مسز اینی بسنت نے ہندوستانی قوم پرستی دی ترقی وچ اک اہم کردار ادا کيتا۔ مسز اینی بسنت اک غیر ملکی عورت سن ، جدوں ہندوستانی انہاں دے منہ توں ہندو مذہب دی تعریفاں سندے سن ، تاں اوہ متاثر ہوئے بغیر نئيں رہ سکدے سن ۔ جدوں اسنوں اپنی سبھیاچار دی برتری دا علم ہويا تاں اس نے آزادی دے حصول دے لئی انگریزاں دے خلاف اک تحریک شروع کردتی۔
خلاصہ ایہ اے کہ 19 واں صدی دے اصلاح پسنداں نے ہندوستانی عوام وچ قومی بیداری پیدا کيتی۔ انہاں نے اک ایسا ماحول بنایا جس نے ہندوستان نوں آزادی دا مقصد حاصل کرنے دے قابل بنایا۔ a. آر دیسائی نے اس سلسلے وچ لکھیا اے کہ ایہ تحریکاں ذاتی آزادی تے معاشرتی مساوات دے لئی کم جدوجہد کيتیاں سن تے انہاں دا حتمی مقصد قوم پرستی سی۔
سن 1707 ء دے بعد ، ہندوستان وچ سیاسی اتحاد ختم ہوگیا سی ، لیکن انگریزاں دے زمانے وچ ، پورے ہندوستان دی انتظامیہ اک مرکزی اختیار دے تحت آگئی۔ ايسے قانون تے قواعد نوں پوری سلطنت وچ نافذ کيتا گیا سی۔ پورے ہندوستان اُتے برطانوی حکومت کیتی حکمرانی کيتی وجہ توں ہندوستان اتحاد دے دھاگے وچ جکڑا۔ اس طرح ملک وچ سیاسی اتحاد قائم ہويا۔ آوا جائی تے انگریزی تعلیم دے ذرائع نے اس اتحاد دی بنیاد نوں ہور مستحکم بنا دتا ، جس توں قومی تحریک نوں تقویت ملی۔ اس طرح ہندوستان سیاست دی اک شکل بن گیا۔ ڈاکٹر دے وی پننیا دے لفظاں وچ ، "ہمالیہ توں کنیا کماری تک پورا ہندوستان اک حکومت دے ماتحت سی تے اس نے لوکاں وچ سیاسی اتحاد نوں جنم دتا"۔
تاریخی تحقیق
سودھوغیر ملکی اسکالرز دی دریافتاں نے ہندوستانیاں دے قومی جذبات نوں وی تقویت ملی۔ غیر ملکی اسکالرز جداں سر ولیم جونز ، میکس مولر ، [جیکوبی کول بروک ، اے وی کیتھ ، بونفر وغیرہ) نے ہندوستان دی سنسکرت بولی وچ لکھی گئی تاریخی نصوص دا مطالعہ کيتا تے انہاں دا انگریزی بولی وچ ترجمہ کيتا۔ انگریزاں دے ذریعہ سنسکرت ادبکی حوصلہ افزائی دے نال سنسکرت بولی نوں زندہ کيتا گیا۔ اس دے علاوہ ، مغربی اسکالراں نے ہندوستانی متون دا ترجمہ کرنے دے بعد اس طرف اشارہ کيتا کہ ایہ نصوص عالمی رہتل دے انمول فنڈز نيں۔ مغربی اسکالراں نے قدیم ہندوستانی نمونے دریافت کرنے دے بعد اس رائے دا اظہار کيتا اے کہ ہندوستان دی رہتل تے سبھیاچار دنیا دی قدیم تے اعلیٰ سبھیاچار اے۔ اس توں دنیا وچ قدیم ہندوستانی فخر آیا۔ جدوں ہندوستانیاں نوں پتہ چلا کہ مغرب دے اسکالرز نے ہندوستانی سبھیاچار نوں برتر قرار دیندے نيں تاں خودغیبی دے جذبات بے لوث ہونے دے بجائے انہاں دے ذہناں وچ پیدا ہوئے جاندے نيں۔ تے انہاں نے اس دی برتری قائم کرنے دی کوشش کيتی۔ راجہ رام موہن رائے ، سوامی دیانند سرسوتی تے سوامی ویویکانند نے وی ہندوستانیاں نوں انہاں دی سبھیاچار دی عظمت توں آگاہ کيتا۔[1]
ان تحقیقاں نے ہندوستانیاں دے ذہناں وچ اک نواں علم تے جوش پیدا کيتا۔ اس نے اس دے ذہن وچ اک سوال پیدا کردتا کہ فیر اسيں کیوں محکوم نيں؟ ڈاکٹر آر سی مجومدار دے بیان دے مطابق ، "یہ دریافت ہندوستانیاں دے ذہناں وچ شعور پیدا کرنے وچ ناکام نئيں ہوسکدی اے ، جس دے نتیجے وچ انہاں دے دل قوم پرستی تے حب الوطنی توں بھر گئے سن ۔" مسٹر دے ایم پانیکار لکھدے نيں کہ انہاں تاریخی تحقیق نے ہندوستانیاں وچ اعتماد پیدا کيتا تے انہاں نوں اپنی رہتل تے سبھیاچار اُتے فخر کرنے دی تعلیم دی۔ انہاں دریافتاں توں ، ہندوستانی اپنے مستقبل دے بارے وچ پرامید ہوگئے۔
مغربی تعلیم دا اثر
سودھومغربی تعلیم نے ہندوستانی قومی دھارے وچ قابل تحسین شراکت کيتی۔ لارڈ میکالے دے مشورے اُتے 1825 ء وچ ہندوستان وچ انگریزی زباناسنوں فکسڈ اس دا بنیادی مقصد ہندوستان دے قومی شعور نوں جڑ توں ختم کرنا سی۔ رجنی پام دت نے بجا طور اُتے لکھیا اے ، "ہندوستان وچ برطانوی حکمرانی دے ذریعہ مغربی تعلیم نوں متعارف کروانے دا مقصد ہندوستانی رہتل تے سبھیاچار دا مکمل طور اُتے خاتمہ کرنا سی تے اک ایسا طبقہ تشکیل دینا سی جو خون تے رنگ توں ہندوستانی اے ، لیکن دلچسپی سوچاں تے دانائی توں انگریزی بن جاندی اے۔ " اس مقصد وچ ، انگریزاں نوں وی کافی حد تک کامیابی ملی ، کیونجے تعلیم یافتہ ہندوستانی لوک اپنی سبھیاچار نوں بھُل گئے تے مغربی سبھیاچار دی تعریف کرنا شروع کردتی۔ لیکن مغربی تعلیم نے اس نقصان توں زیادہ ہندوستان نوں فائدہ پہنچیا۔ اس توں ہندوستان وچ قومی شعور بیدار ہويا ، لہذا مغربی تعلیم ہندوستان دے لئی اعزاز بخش ثابت ہوئی۔
انگریزی بولی دے علم دی وجہ توں ہندوستانی اسکالرز نے مغربی ملکاں دے ادب دا مطالعہ کيتا۔ جدوں اسنوں ملٹن ، برک ، ہربرٹ اسپینسر ، جان اسٹیورڈ مل جداں مفکرین دی تخلیق دا علم ہويا تاں فیر اس وچ آزادی دا احساس جاگ اٹھا۔ اے آر ہندوستانیاں اُتے مغربی تعلیم دے اثرات نوں بیان کردے ہوئے۔ دیسائ لکھدے نيں کہ "تعلیم یافتہ ہندوستانی امریکا ، اٹلی تے آئرلینڈ دی آزادی دی جدوجہد دے بارے وچ پڑھدے نيں۔ انہاں نے مصنفاں دیاں تحریراں اُتے عمل کيتا جنہاں نے انفرادی تے قومی آزادی دے اصولاں نوں پروپیگنڈا کيتا۔ ایہ تعلیم یافتہ ہندوستانی ہندوستان دی قومی تحریک دا حصہ سن ۔" سیاسی تے دانشور قائد۔ " اس سلسلے وچ یاد رکھنے دے قابل اے کہ راجہ رام موہن رائے ، دادا بھائی نورجیجی ، فیروز شاہ مہتا ،گوپال کرشنا گوکھلے ، امیش چندر بنرجی وغیرہ جداں رہنما انگریزی تعلیم دی پیداوار نيں۔ انگریزی تعلیم دی وجہ توں ہندوستانی رہنماواں دا رویہ فروغ پایا۔ بوہت سارے ہندوستانی اعلیٰ تعلیم دے حصول دے لئی انگلینڈ گئے سن تے اوتھے دے آزادانہ ماحول توں بہت متاثر ہوئے سن ۔ ہندوستان آنے دے بعد ، انہاں نے قومی تحریک دی حوصلہ افزائی دی کیونجے اوہ اپنے ملک وچ یوروپی ملکاں دی طرح آزادی چاہندے سن ۔ مسٹر گرمکھ نہالسننگھ لکھدے نيں کہ "انگلینڈ وچ رہ کے ، انہاں نے آزاد سیاسی ادارےآں دے کم دا خاص علم حاصل کيتا ، آزادی تے آزادی دی قدر نوں سمجھیا ، تے اس وچ غلامی دی ذہنیت نوں جنم دتا۔"
انگریزی بولی دے تعارف توں پہلے ہندوستان دے مختلف صوبےآں وچ مختلف زباناں بولی جادیاں سن۔ تاں اوہ اک دوسرے دے خیالات نوں نئيں سمجھ سکے۔ پورے ہندوستان دے لئی رابطے دی بولی دی ضرورت سی ، جسنوں انگریزی بولی نے انگریزی بولی نوں نافذ کرکے مکمل کيتا سی۔ ہن مختلف صوبےآں دے رہائشیاں نے آپس وچ نظریات دا تبادلہ کرنا شروع کيتا تے اس توں انہاں نوں قوم دے لئی مل کے کم کرنے دی تحریک ملی۔ اس دے نتیجے وچ قومی تحریک نوں تقویت ملی۔ سر ہنری کاٹن دے مطابق ، "انگریزی میڈیم تے مغربی رہتل دے ذریعہ تعلیم ، ہندوستانی لوکاں دی مختلف حالتاں دے باوجود ، اتحاد دے دھاگے وچ جکڑی ہوئی اے۔ کوئی دوسرا عنصر جس نے اتحاد پیدا کیہ اوہ ممکن نئيں سی ، کیوں کہ لہجے دا وہم اک رکاوٹ سی۔ مسٹر دے ایم پانیکار لکھدے نيں ، "تعلیم دے پورے نظام تے میڈیم تعلیم نے ہندوستانیاں دے مزاج اُتے ایسا اثر ڈالیا کہ انہاں دے خیالات ، جذبات تے احساست دا مرکب ہونا مشکل نئيں اے۔ اس دے نتیجے وچ ، ہندوستانی قومیت دا جذبہ دن بدن مضبوط ہُندا گیا۔ "
خلاصہ ایہ اے کہ مغربی تعلیم ہندوستان دے لئی اعزاز بخش ثابت ہوئی۔ ڈاکٹر زکریا نے بجا طور اُتے لکھیا اے ، "انگریزاں نے 125 توں زیادہ سال پہلے ہندوستان وچ تعلیم دا آغاز کيتا سی ، تے انہاں نے ہندوستان وچ کوئی کم نئيں کيتا اے۔" تاں ایہ اکثر کہیا جاندا اے کہ ہندوستانی قومیت دا جذبہ مغربی تعلیم دی پرورش نوزائیدہ سی۔
اس طرح توں ، مغربی تعلیم نے ہندوستانی قومی شعور وچ نويں زندگی لائی۔ لارڈ میکالے نے 1833 وچ کہیا ، "انگریزی دی تریخ دا ایہ اک قابل فخر دن ہوئے گا جدوں مغربی علم توں تعلیم یافتہ ہندوستانی مغربی ادارےآں دا مطالبہ کرن گے۔" انہاں نے کدی سوچیا وی نئيں سی کہ انہاں دا ایہ خواب اِنّا جلد پورا ہوئے گا۔
ہندوستانی اخبارات تے ادب
سودھوبنکیم چندرا چٹرجی نے ’ وندے ماترم‘ دا منتر دتا ۔
منرو نے لکھیا اے ، اک آزاد پریس تے غیر ملکی حکمرانی اک دوسرے دے خلاف نيں تے ایہ دونے اک نال نئيں چل سکدے۔ ہندوستانی اخباراں وچ وی ایہی سچ اے۔ قومی ادب دی ترقی و ترقی وچ ہندوستانی ادب تے اخبارات وی اہم کردار ادا کردے سن ۔ انہاں دے ذریعہ قوم پرست عناصر نوں مضبوط حوصلہ افزائی تے حوصلہ ملیا رہیا۔ انہاں دناں ہندوستان وچ مختلف زباناں وچ اخبارات شائع ہُندے سن ، جنہاں وچ سیاسی حقوق دا مطالبہ کيتا جاندا سی۔ اس دے علاوہ برطانوی حکومت کیتی جابرانہ پالیسی اُتے وی کڑی تنقید کيتی گئی۔ اس زمانے وچ مشہور اخبارات وچ شامل دی شمود کامودی ، بمبئی سماچار (1882) ، بنگڈوت (1831) ، گستاگفتر (1851) ، امرت بازار بازار (1868) ، ٹریبیون (1877) ،انڈین آئینہ ، ہندو ، پیٹریاٹ ، بنگلور ، سوم پرکاش ، کامریڈ ، نیو انڈین کیسری ، آریا درشن تے باندھوا دے ناں خاص طور اُتے قابل ذکر نيں۔ فلپس دے مطابق ، 1871 وچ ، مادری بولی ، بمبئی پریذیڈنسی تے شمالی ہندوستان وچ 62 اخبارات سن تے بالترتیب بنگال تے جنوبی ہندوستان وچ 28 تے 20 اخبارات سن ، جنہاں دا باقاعدہ قارئین اک لکھ سی۔1877 تک ، ملک وچ شائع ہونے والے اخبارات دی تعداد 644 ہوگئی ، زیادہ تر مادری زباناں وچ ۔ انہاں اخبارات وچ برطانوی حکومت کیتی غیر منصفانہ پالیسی اُتے کڑی تنقید کيتی گئی ، تاکہ عام لوکاں وچ برطانوی حکمرانی دے خلاف نفرت تے ناپسندیدگی دا احساس پیدا ہوئے۔ اس توں قومی تحریک نوں فروغ ملا۔ انہاں خطوط دے بڑھدے ہوئے اثر و رسوخ نوں روکنے دے لئی ، برطانوی حکومت نے 1878 وچ ' ورناکولر پریس ایکٹ' منظور کيتا ، جس دے ذریعہ ہندوستانی اخبارات نوں مکمل طور اُتے ختم کردتا گیا۔ اس فعل نے قومی تحریک دی لہر نوں وی تیز کردتا۔
ہندوستانی ادیباں نے وی ملک دے جذبے نوں بیدار کرنے وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ مسٹر بنکیم چندر چیٹرجی نے ’’ وندے ماترم ‘‘ دی شکل وچ وطن عزیز نوں قومی ترانہ دتا۔ اس توں ہندوستانیاں وچ حب الوطنی دے جذبات بیدار ہوئے۔ شیواجی مغلاں دے خلاف دی جدوجہد بیان کيتا گیا سی وچ مراٹھی ادب دے طور اُتے غیر ملکی طاقت دے خلاف جدوجہد. مسٹر ہیمچندرا بنرجی نے اپنے قومی گاناں دے ذریعہ آزادی دے احساس دی حوصلہ افزائی کيتی۔ مسٹر بپن چندرا پال لکھدے نيں ، " مسٹر ہیما چندر دی تشکیل کردہ نظماں قومی محبت تے نسلی خود اعتمادی نوں بیدار کرنے وچ دوسرے شاعر دی ایسی نظماں وچ کدرے زیادہ اثر انداز سن۔" ايسے طرح کیشیو چندر سین ، رویندر ناتھ ٹیگور ،آر سی دت ، راناڈے ، دادا بھائی نوروجی وغیرہ نے اپنے علمی ادب دے ذریعہ ہندوستان وچ قومی جذبے نوں بیدار کيتا۔ دے مطابق اندرا ودتا Vachaspati وچ اک ہی وقت، مائیکل بسودن دت بنگال وچ Bhartendu ہریش چندر ہندی وچ ، Narmad وچ گجراتی ، Chiplunkar وچ مراٹھی ، بھارتی تمل وچ ، تے بوہت سارے دوسرے ادیباں، مختلف زباناں وچ ، قوم پرستی دے احساس دے نال بھریا ہويا. سجایا گیا انہاں ادبی کماں نے ہندوستانیاں دے دلاں وچ بہتری تے بیداری دے لئی غیر معمولی جوش و جذبہ پیدا کيتا اے۔
ہندوستان دا معاشی استحصال
سودھومسٹر گیریٹ دے مطابق ، "قومیت وچ تعلیم یافتہ طبقے نال پیار ہمیشہ کسی نہ کسی حد تک مذہبی تے معاشی وجوہات دی بناء اُتے رہیا اے۔" ہندوستانی قومیت دا ایہ سچ اے۔ معاشی استحصال دی برطانوی حکومت کیتی پالیسی نے ہندوستانی صنعتاں نوں مکمل طور اُتے تباہ کردتا سی۔ ایتھے تجارت اُتے انگریز دا مکمل اختیار سی۔ باہر جانے والے ہندوستانی سامان اُتے بہت زیادہ ٹیکس لگایا گیا سی تے برطانوی حکومت نے ہندوستان آنے والے سامان دی درآمد اُتے بہت زیادہ رعایت دتی سی۔ اس دے علاوہ انگریز ہندوستان توں خام مال لیندے سن ، مشیناں دے ذریعہ تیار کردہ سامان انگلینڈ توں ہندوستان گھلدے سن ، جو چھوٹے تے کاٹیج صنعت دے کاروبار دے تیار کردہ سامان توں کدرے زیادہ سستا سی۔ اس دے نتیجے وچ ، ہندوستانی مارکیٹاں یورپی سامان توں بھر گئياں تے کاٹیج انڈسٹری دے کاروبار دے خاتمے دی وجہ توں لکھاں افراد بے روزگار ہوگئے۔ ہندوستان دی دولت بیرون ملک جارہی سی ، لہذا بھارت دن بدن غریب تر ہُندا گیا۔ لہذا ، 1880 وچ ، سر ولیم ڈیگوی نے لکھیا کہ برطانوی ہندوستان وچ تقریبا ten دس کروڑ انسان نيں ، جنہاں نوں کسی وقت کھانا نئيں ملدا اے ، اس انحطاط دی دوسری مثال اس توں زیادہ خوشحال ملک وچ کدرے تے نئيں دیکھی جاسکدی اے۔ ہندوستانیاں دی معاشی حالت دے بارے وچ ، ڈیوک آف اگالی ، جو 1875.76 وچ ہندوستان دے سکریٹری سن ، نے لکھیا ، "ہندوستانی عوام دی غربت تے انہاں دا معیار زندگی تیزی توں کم ہورہیا اے۔ مغربی دنیا وچ اس دی مثال کدرے نئيں ملدی۔ " اس انحطاط دی دوسری مثال اس وقت زیادہ خوشحال ملک وچ کدرے تے نئيں دیکھی جاسکدی اے۔ ہندوستانیاں دی معاشی حالت دے بارے وچ ، ڈیوک آف ایگیالی ، جو 1875.76 وچ ہندوستان دے سکریٹری سن ، نے لکھیا ، "ہندوستانی عوام دی غریب تے اس دا معیار زندگی تیزی توں گر رہیا اے۔ مغربی دنیا وچ اس دی مثال کدرے نئيں ملدی۔ " اس انحطاط دی دوسری مثال اس وقت زیادہ خوشحال ملک وچ کدرے تے نئيں دیکھی جاسکدی اے۔ ہندوستانیاں دی معاشی حالت دے بارے وچ ، ڈیوک آف ایگیالی ، جو 1875.76 وچ ہندوستان دے سکریٹری سن ، نے لکھیا ، "ہندوستانی عوام دی غریب تے اس دا معیار زندگی تیزی توں گر رہیا اے۔ مغربی دنیا وچ اس دی مثال کدرے نئيں ملدی۔ "
صنعتاں تے دستکاری دے خاتمے دی وجہ توں ، انہاں وچ کم کرنے والے افراد زراعت دی طرف گامزن ہوگئے ، جس نے زمین اُتے دباؤ ودھایا۔ لیکن حکومت نے زراعت دے سائنسی طریقےآں اُتے کوئی توجہ نئيں دتی ، جس دی وجہ توں کساناں دی حالت اِنّی خراب ہوگئی کہ 65٪ لوکاں نوں وی خاطر خواہ کھانا نئيں ملا۔ اچانک قحطاس دی صورتحال نوں ہور قابل رحم بنا دتا۔ ولیم ہنٹر نے لکھیا ، "برطانوی سلطنت وچ ، ریوٹس سب توں زیادہ قابل رحم نيں ، کیوں کہ انہاں دا مالک انہاں دے نال بے انصاف اے۔" فشر دے لفظاں وچ ، "لکھاں ہندوستانی ادھے پیٹ دے کھانے اُتے زندگی گزار رہے نيں۔" ڈی ای عہد نامہ نے ہندوستانیاں دے استحصال دے بارے وچ لکھیا اے ، برطانوی حکومت دے دوران ہندوستانیاں دی معاشی حالت تے خراب ہوئی۔ صرف چار دن وچ کھانے وچ چار کروڑ ہندوستانیاں نوں راضی ہونا پيا۔ اس دی واحد وجہ ایہ سی کہ انگلینڈ وی بھوکے کساناں توں ٹیکس وصول کردا سی تے اپنا سامان اوتھے بھیج کر منافع کماندا سی۔ خلاصہ ایہ اے کہ انگریزاں دے معاشی استحصال دے خلاف ہندوستانی عوام وچ عدم اطمینان سی۔ اوہ اس استحصال توں آزاد رہنا چاہندی سی۔ لہذا ، ہندوستانیاں نے قومی تحریک وچ ودھ چڑھ کر حصہ لینا شروع کيتا۔ گرمکھ نہال سنگھ دے لفظاں وچ "اس حقیقت توں انکار نئيں کيتا جاسکدا کہ بگڑدی ہوئی معاشی حالت تے حکومت کیتی ملک دشمن معاشی پالیسی دا برطانوی مخالف نظریہ تے قومی جذبات نوں بیدار کرنے وچ بہت زیادہ ہتھ سی۔"
ذات پات دی تفریق پالیسی
سودھو1857 دی بغاوت دے بعد ، برطانوی حکمراناں نے ذات پات دی تفریق دی پالیسی اپنائی۔ اس پالیسی دے مطابق انہاں نے ہندوستانیاں نوں نفرت دی نگاہ توں دیکھنا شروع کيتا۔ گرمکھ نہال سنگھ دے مطابق ، “برطانوی جو بغاوت دے بعد ہندوستان آئے سن انہاں دا ہندوستانیاں دے بارے وچ مختلف خیال سی۔ اس مرحلے دے اس وقت دے غلام پورٹریٹ دے مطابق ، ہندوستانی جانوراں نوں سمجھیا جاندا سی جو ادھے انسان تے ادھے نیگرو سن ، جنہاں دی وضاحت صرف خوف ہی توں کيتی جاسکدی اے تے جس دے لئی نفرت تے دہشت وچ جونیئر نیل تے اس دے ساتھیاں دا برتاؤ مناسب سی۔ "
1857 دی بغاوت دے بعد ، انگریزاں نے رابطہ کم کردتا۔ انہاں دا مسکن ہندوستانیاں توں بالکل مختلف سی۔ اوہ سیاہ فام لوکاں دی حیثیت توں ہندوستانیاں نال نفرت کردے سن ۔ ہوٹل ، کلب ، پارکس وغیرہ دی جگہاں اُتے انگریز ہندوستانیاں دے نال بد سلوکی کردے سن ۔ ايسے وجہ توں انگریزاں نے رنگ امتیازی سلوک دی پالیسی اُتے مبنی ہندوستانیاں اُتے بوہت سارے مظالم ڈھائے۔ گیریٹ نے اس سلسلے وچ لکھیا ، "یورپی باشندےآں دی ذات پات دی تفریق پالیسی تن اہم اصولاں اُتے مبنی سی۔ پہلے ، اک یوروپی دی زندگی بوہت سارے ہندوستانیاں دے برابر اے ، دوسرا ، ہندوستانی صرف خوف تے سزا دی بولی ہی سمجھ سکدے نيں ، تے تیسرا ، یوروپیاں کيتی۔ اوہ نہ صرف عوامی مفاد دے نقطہ نظر توں بلکہ ذاتی خودغرضی دے لئی وی ہندوستان آئے سن ۔ "
انصاف دے معاملے وچ وی ايسے جرم دے لئی ذات پات دی تفریق نوں جگہ دتی گئی ، ہندوستانیاں تے انگریزاں دے لئی مختلف سزا دتی گئی۔ انگریزاں نے بہت سارے ہندوستانیاں نوں ہلاک کيتا ، لیکن انہاں نوں سزا نئيں دتی گئی۔ اس سلسلے وچ ، موریسن نے لکھیا ، "یہ اک بہت وڈی سچائی اے جس نوں چھپایا نئيں جاسکدا کہ انگریزاں دے ہتھوں ہندوستانیاں دے قتل دا واقعہ اک یا دو نئيں اے۔ امرت بازار پیٹریکا دے اک شمارے (11 اگست 1882) وچ ، تن واقعات دا تذکرہ اے۔ جس وچ قاتلاں نوں پوری قانونی سزا نئيں ملی ۔یورپاں نوں یورپ دے معاملات وچ شہراں توں بلايا گیا سی ۔انھاں فاتح دوڑ دا سب توں زیادہ تکبر اے ، انہاں دی اخلاقی احساس اس گل کيتی اجازت نئيں دیندی اے کہ اک انگریز نوں کسی ہندوستانی نے مار ڈالیا۔ جرم دے لئی مرنا پيا۔ "
انگریزاں دی ذات پات دی اس امتیازی پالیسی دا ہندوستانیاں اُتے بہت برا اثر پيا۔ ہن اس دے دل وچ برطانوی حکمرانی دے خلاف بغاوت دا شعلہ بھڑک اٹھا۔ اس حقیقت نے قومیت دے جذبات نوں تیز رفتار توں آگاہ کيتا۔ گیریٹ نے بجا طور اُتے لکھیا اے ، "ہندوستانی قومیت دے عروج وچ اُتے دی تلخی دا احساس اک بہت وڈا سبب سی۔"
سرکاری ملازمتاں وچ ہندوستانیاں دے نال امتیازی سلوک
سودھوچارٹر ایکٹ 1833 تے ملکہ وکٹوریہ دے 1858 ء دے اعلامیے وچ کہیا گیا سی کہ سرکاری ملازمتاں اُتے تقرری صرف میرٹ اُتے کيتی جائے گی۔ ہندوستانیاں تے یورپی باشندےآں دے وچکار کوئی امتیازی سلوک نئيں ہوئے گا ، لیکن عملی طور اُتے اسنوں اس پالیسی اُتے عمل کرنے دے بجائے تحلیل کردتا گیا سی۔
انگریزی تعلیم دی وجہ توں وکلاء ، ڈاکٹراں تے استاداں تے نوکری کارکناں دی اک کلاس پیدا ہوئی۔ 1857 دے بغاوت دے بعد ، برطانوی حکومت دا ہندوستانیاں توں اعتماد ختم ہوگیا۔ لہذا ، اوہ تعلیم یافتہ ہندوستانیاں نوں سرکاری ملازمتاں نئيں دینا چاہدیاں سن ، لہذا اوہ مایوسی دا شکار ہوگئياں۔ ہندوستانیاں نوں اعلیٰ عہدےآں اُتے خصوصی رکھنے تے 'ہندوستانی شہریاں' (ICS) توں وکھ رکھنے دے لئی خصوصی کوششاں کيتیاں گئیاں۔ اس خدمت وچ داخلے دی عمر 21 سال سی۔ انگلینڈ وچ انگریزی وچ اس دا تجربہ کيتا گیا سی۔ کسی وی ہندوستانی دے لئی اس طرح دا امتحان پاس کرنا بہت مشکل سی۔ اس دے باوجود ، جے کوئی ہندوستانی کامیاب سی ، تاں اوہ کسی نہ کسی عذر وچ ملازمت نئيں کردا سی۔ مثال دے طور اُتے ، 1869 وچ ، شری سریندر ناتھ بنرجی نے آئی سی ایس دا امتحان پاس کيتا ، لیکن خدمت وچ داخل ہونے دے بعد وی ، برطانوی حکومت نے اسنوں معمولی سی غلطی اُتے ملازمت توں ہٹا دتا سی۔ ايسے طرح 1871 ء وچ اروند گھوش نے ایہ امتحان پاس کيتا۔ لیکن اس دی تقرری نئيں کيتی گئی ، کیوں کہ اوہ گھوڑےآں اُتے سوار ہونے وچ ماہر نئيں سی۔ برطانوی عہدیدار ہندوستانیاں نوں اعلیٰ عہدےآں توں محروم رکھنے دے لئی نويں بہانے لبھدے سن ۔
1871 وچ ، آئی سی ایس وچ داخلے دی عمر 21 سال توں کم کر کے 19 سال کردتی گئی ، تاکہ ہندوستانی اس مقابلے وچ حصہ نہ لے سکن۔ سریندر ناتھ بنرجی نے برطانوی ناانصافی دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی 1876 وچ انڈین ایسوسی ایشن دی بنیاد رکھی ، جسنوں کانگریس دا سابقہ ادارہ کہیا جاسکدا اے۔ بنرجی نے اس کم دی مخالفت تے قومی رائے عامہ نوں بیدار کرنے دے لئی پورے ملک دا سفر کيتا۔ اس توں برطانوی مخالف تحریک دی حوصلہ افزائی ہوئی۔ مسٹر بنرجی نے اپنی سوانح عمری وچ لکھیا اے کہ "میرے معاملات ہندوستانیاں دے دلاں وچ بہت زیادہ قہر برپا ہوئے ، ایہ خیال پھیل گیا کہ جے ميں ہندوستانی نہ ہُندا تاں مینوں اِنّی مشکلات دا سامنا نہ کرنا پڑدا۔"
ٹریفک تے مواصلات دے ذرائع دی ترقی
سودھوٹریفک تے مواصلات دے ذرائع دی ترقی وچ وی قومی تحریک دی ترقی وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ برطانوی حکومت نے ملک وچ ریلوے تے سڑکاں دا جال بچھایا۔ ڈاک ، ٹیلی گراف ، ٹیلیفون وغیرہ دا بندوبست کيتا گیا سی۔ برطانوی حکومت دا بنیادی مقصد ایہ سی کہ اس بغاوت نوں دبانے دے لئی انگریزی افواج نوں تیزی توں بھیجیا جاسکدا اے ، تے جلد ہی دور دراز دے صوبےآں توں معلومات حاصل کيتی جان گی۔ ہندوستانیاں نوں اس ترقی توں بہت فائدہ ہويا۔ ہن انہاں دے لئی اک جگہ توں دوسری جگہ جانا آسان ہوگیا۔ ملک دے مختلف حصےآں وچ رہنے والے لوکاں دے وچکار فاصلہ کم ہويا ، اوہ اک دوسرے دے نیڑے آنے لگے۔ اس دے نتیجے وچ رابطہ بڑھدا گیا تے اس دا نظریہ وسیع ہُندا گیا۔ اخبارات نے ملک دے دور دراز علاقےآں تک پہنچنا شروع کردتا۔ قوم پرستاں دے لئی ملنا تے اس توں میل جول کرنا آسان ہوئے گیا۔ ہن انہاں نے اک جگہ توں دوسری جگہ دا سفر شروع کيتا ، تے اس تحریک نوں ہور خوفناک بنا دتا ، جو عوام وچ بیداری لائے۔ اس دے نتیجے وچ ، اتحاد دا جذبہ تے طاقت ور ہويا تے قومی تحریک نوں تقویت ملی۔ گرمکھ نہال سنگھ دے لفظاں وچ "ان مواصلات دے ذرائع نے پوری قوم نوں متحد کيتا تے جغرافیائی اتحاد نوں اک حقیقت نوں تبدیل کردتا۔"
غیر ملکی تحریک دا اثر
سودھوڈاکٹر آر سی مجومدار نے لکھیا اے کہ 19 واں صدی وچ یورپ وچ لڑی جانے والی آزادی دی جدوجہد نے ہندوستان دی قومی تحریک نوں وی متاثر کيتا۔ 1830 تے 1848 دے فرانسیسی انقلاب نے ہندوستانیاں وچ قربانی دا احساس پیدا کيتا۔ اٹلی تے یونان دی آزادی نے انہاں دے جوش وخروش وچ اضافہ کيتا۔ آئرلینڈ وی انگریزاں دے محکوم ہونے توں آزاد ہونے دی کوشش کر رہیا سی ، اس توں ہندوستانی عوام نوں وی بہت متاثر ہويا۔ اٹلی ، جرمنی ، رومانیہ تے سرویا دی سیاسی تحریک ، انگلینڈ وچ اصلاحاندی قوانین دی منظوری تے امریکا دی آزادی دی جدوجہدعدی نے ہندوستانیاں دی وی حوصلہ افزائی دی تے انہاں وچ ہمت پیدا کيتی۔ اس دے نتیجے وچ ، انہاں نے آزادی دی جنگ شروع کردتی۔ خلاصہ ایہ اے کہ غیر ملکی تحریکاں نے ہندوستانیاں وچ حب الوطنی تے حب الوطنی دے احساسنوں فروغ دینے وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔
لارڈ لنٹن دی غیر منصفانہ پالیسی
سودھولارڈ لیٹن دی رجعت پسندانہ پالیسی (1876–1880) قومی عدم اطمینان دا باعث بنی۔ اس دے نتیجے وچ ہندوستان وچ قوم پرستی دا جذبہ پیدا ہويا۔ اس حقیقت دی تصدیق سریندر ناتھ بنرجی دے بیان نال ہُندی اے ، "بعض اوقات برے حکمران سیاسی پیشرفت دی ترقی وچ مددگار ثابت ہُندے نيں۔ لارڈ لنٹن نے اس حد تک تعلیم یافتہ طبقے وچ نويں زندگی دا آغاز کيتا۔ جو کئی سالاں دی نقل و حرکت توں ممکن نئيں سی۔ "لارڈ لنٹن نے ہندوستان وچ درج ذیل مظالم دا ارتکاب کيتا:
ہندوستانی عوامی خدمت کيتی عمر وچ کمی - 1876 وچ ، برطانوی حکومت نے ہندوستانی سول سروس وچ شمولیت دی عمر 21 سال توں کم کرکے 19 سال کردتی ، تاکہ ہندوستانی اس امتحان وچ شامل نہ ہوسکن۔ اس دے خلاف ، تیز رفتار توں ہندوستانیاں وچ عدم اطمینان سی۔ سریندر ناتھ بنرجی نے 'انڈین ایسوسی ایشن' قائم کيتی ، جس نے انہاں دے خلاف اک مضبوط تحریک چلائی۔ بالآخر ، حکومت عمر دی حد نوں ختم کرنے اُتے مجبور ہوگئی۔
قحط تے جنوب وچ شاہی دربار(1877) جس وقت لارڈ لیٹن نے دہلی وچ اک بہت وڈا دربار لگایا سی ، اس وقت جنوبی ہند وچ خوفناک قحط دی وجہ توں ہزاراں افراد نوں موت دا سامنا کرنا پيا سی۔ لیکن لنٹن نے اس اُتے کوئی توجہ نئيں دی۔ اس دے برعکس ، انہاں نے ملکہ وکٹوریہ دے ہندوستان سمراجا دے لقب دی یاد دلانے دے لئی دہلی وچ اک عظیم الشان عدالت دا اہتمام کيتا۔ اس غرور اُتے پانی دی طرح پیسہ بہایا گیا۔ اس واقعہ وچ ، ہندوستانیاں دی عدم اطمینان نے اگ نوں ہور ہويا بخشی۔ ہندوستان دے اخبارات وچ اس اُتے کڑی تنقید کيتی گئی۔ کلکتہ دے اک اخبار نے اس واقعہ نوں تنقید دا نشانہ بناتے ہوئے ایتھے تک لکھیا ، "نیرو اپنی بانسری بجارہیا سی جدوں روم جل رہیا سی۔" سریندر ناتھ بنرجی نے بطور نمائندہ تقریب وچ شرکت کيتی۔ ايسے اثنا وچ اس دے ذہن وچ ایہ احساس پیدا ہويا ، "جے ملک دے بادشاہ تے امیر کسان کسی من منی وائسرائے دی تعریف کرنے جمع ہوسکدے نيں ، تاں فیر کیوں نئيں کہ شہریاں نوں منصفانہ طور اُتے منظم کيتا جاسکدا اے ، تاکہ من منی نوں روکیا جاسکے۔ "اس وقت ہندوستانی کھانے دی عدم موجودگی وچ جانبردار ہوئے رہے سن تے برطانوی حکومت نے ہندوستان توں انگلینڈ وچ 80 لکھ پاؤنڈ گندم برآمد کيتا۔ ہور ہندوستانیاں نوں تکلیف دینے دے لئی تے کیہ ٹیکس لگیا سکدا سی۔
افغانستان اُتے حملہ
سودھولارڈ لنٹن نے سامراجی پالیسی دے بعد افغانستان اُتے حملہ کيتا۔ اس جنگ وچ برطانوی سلطنت دا کوئی فائدہ نئيں ہويا۔ اس جنگ اُتے 20 ملین سٹرلنگ لاگت آئی جو ہندوستان دے غریب عوام توں بازیافت ہوئی۔ لٹن دی اس پالیسی دے خلاف ہندوستانیاں وچ کافی عدم اطمینان سی۔
آرمس ایکٹ (1878): لارڈ لنٹن نے 1878 وچ آرمس ایکٹ منظور کيتا ، جس دے مطابق ہندوستانیاں نوں اسلحہ رکھنے دے لئی لائسنس رکھنا پيا ۔ لیکن انگریزاں دے لئی ایسی کوئی پابندی نئيں سی۔ اس عمل توں ہندوستانی ہور مشتعل ہوگئے۔
ورناکولر پریس ایکٹ (1878 ء): اخبارات دے ذریعہ لارڈ لیٹن دی غیر منصفانہ پالیسی دی شدید مخالفت کيتی گئی۔ اس توں پریشان ہوکے ، انہاں نے 1878 وچ ورناکولر پریس ایکٹ منظور کيتا ، جس نے ہندوستانی زباناں وچ اخبارات اُتے سخت کنٹرول قائم کيتا۔ دوسرے لفظاں وچ ، اخباراں دی آزادی نوں اس فعل توں تباہ کردتا گیا۔ ہن کوئی خبر شائع کرنے توں پہلے برطانوی حکومت کیتی منظوری لینا پڑدی سی۔ انگلینڈ دی پارلیمنٹ تے ہندوستان وچ ہر جگہ اس ایکٹ دی شدید تنقید کيتی گئی۔ اس قانون نوں ودھدی ہوئی تحریک دے ذریعہ منسوخ کرنا پيا۔
معاشی پالیسی ۔ لارڈ لیٹن دی معاشی پالیسی ناگوار سی۔ انہاں نے لنکا شائر دے صنعتکاراں نوں خوش کرنے تے خوش کرنے دے لئی غیر ملکی روئی کپڑےآں دی درآمد نوں ہٹا دتا ، جس توں ہندوستانی سوندی ٹیکسٹائل دی صنعت نوں بہت نقصان پہنچیا۔ اس توں حکومت ہند دی آمدنی دے وسیع وسائل دا خاتمہ ہويا تے ہندوستان وچ بے روزگاری دا مسئلہ پیدا ہويا۔
لارڈ لیٹن دے انہاں اقدامات دے نتیجے وچ ، ہندوستانی عوام برطانوی حکومت دے خلاف سخت ناراض ہوگئے۔ سر ولیم بیڈبرن نے بلنٹ نوں دسیا "لارڈ لٹن دے دور دے آخر وچ صورتحال بغاوت دی حد تک پہنچ گئی سی۔"
البرٹ بل اُتے تنازع
سودھو1880 وچ لارڈ لپٹن گورنر دی جگہ لارڈ لیٹن جنرل دے طور اُتے آئے سن ۔ انہاں نے انتظامیہ دے مختلف شعبےآں وچ بہت ساری اصلاحات کيتیاں ۔ اس دے بعد ، عدالدی نظام وچ اصلاحات لیانے دا فیصلہ کيتا۔ اس وقت انصاف دے میدان وچ ذات پات دی تفریق موجود سی۔ ہندوستانی ججاں نوں ایہ حق نئيں سی کہ اوہ یورپی مجرماں دے خلاف کارروائی کيتی سماعت کرن ، جدوں کہ برطانوی ججاں نوں ایہ حق حاصل سی۔ چنانچہ رپون نے اپنی کونسل دے قانون ممبر ، ایم سی پی البرٹ توں اس سلسلے وچ اک خصوصی بل پیش کرنے نوں کہیا ، جس اُتے ایلبرٹ نے 1883 وچ اک بل پیش کيتا ، اسنوں ایلبرٹ بل کہیا جاندا اے ۔ ہندوستانی مجسٹریٹاں نوں یورپیاں دے خلاف قانونی چارہ جوئی دی سماعت تے سزا دینے دا حق دینے دا اک نظام سی۔ لیکن ایہ بل اک شدید تنازعہ بن گیا۔
ہندوستان وچ مقیم برطانوی البرٹ بل نوں اپنی نسلی توہین سمجھدے سن ۔ نتیجہ دے طور اُتے ، انگریزاں نے منظم تے اس دی مخالفت پورے ہندوستان تے انگلینڈ وچ دی تے اس دے خلاف تحریک چلائی۔ اوہ کہنے لگے، "سیاہ فام لوک گوراں نوں لمبا سجان گے تے اپنی خواتین نوں اپنے گھر وچ رکھن گے۔" یورپی باشندےآں نے اس بل دے خلاف اجتماعی طور اُتے اک تحریک نوں منظم کرنے دے لئی اک 'یورپی دفاعی ایسوسی ایشن' قائم کيتی تے نیڑے اک لکھ پنجاہ ہزار روپے اکٹھے کیتے۔ وکھ وکھ تھانواں اُتے بل دی مذمت دے لئی میٹنگز منعقد کيتیاں گئیاں۔ بل دی مخالفت عروج اُتے پہنچ گئی۔ سر ہنری واٹن نے اس سلسلے وچ لکھیا اے کہ "کلکتہ دے کچھ انگریزاں نے گورنمنٹ بلڈنگ دے حکمراناں نوں محکوم بنانے تے لارڈ رپن نوں بنھ کر انگلینڈ واپس بھیجنے دی سازش دی ، تے ایہ سب بنگال دے گورنر تے پولیس کمشنر دے علم وچ ہويا"۔ رائپن نوں امریکا دی منظم تحریک دے سامنے جھکنا پيا تے انہاں نوں اس بل وچ ترمیم کرنا پئی۔ اس دے مطابق ، ہن ایہ فیصلہ کيتا گیا اے کہ ہندوستانی جج تے سیشن جج یورپی عہدیداراں دے معاملات اُتے اپنے فیصلے دے سکن گے۔ لیکن انہاں یورپی افسران نوں اپنے معاملات وچ جیوری دے لئی بیٹھنا اے مطالبہ کرنے دے قابل ہوئے جائے گا جس وچ گھٹ توں گھٹ ادھے ممبر یورپی ہون گے۔ اس ترمیم توں اس بل دی اصل روح ختم ہوگئی۔
اس واقعے نے ہندوستانی عوام نوں بہت متاثر کيتا۔ سریندر ناتھ بنرجی دے لفظاں وچ ، "اب کوئی خود غرض ہندوستانی اکھاں بند کرکے بیکار نئيں رہ سکدا اے۔ انہاں لوکاں دے لئی جو البرٹ تنازعہ دی اہمیت نوں سمجھدے سن ، ایہ حب الوطنی دا اک بہت وڈا مطالبہ سی۔ " در حقیقت ، البرٹ مخالف تحریک نے ہندوستان نوں منظم کرنے دی ترغیب دی۔ سر ہنری کاٹن دے لفظاں وچ ، "اس بل دی مخالفت کرنے والی یوروپی موومنٹ نے ہندوستان دے قومی نظریہ نوں اِنّا اتحاد فراہم کیہ جِنّا ایہ بل منظور نئيں ہوسکدا سی۔" یوروپیاں دی نقل و حرکت توں متاثر ہوکے ہندوستانیاں نے وی قومی ادارہ بنانے دا فیصلہ کيتا۔ اس دے نتیجے وچ کانگریسکے قیام دی راہ ہموار کرن۔ ہندوستانیاں نوں لگیا کہ جے اسيں وی انگریزاں دی طرح منظم ہوکے برطانوی حکومت کیتی مخالفت کردے نيں تاں سانوں آزادی مل سکدی اے۔ اس توں قومی تحریک نوں فروغ ملا۔ مسٹر اے سی مجومدار لکھدے نيں ، "اس تحریک نے ہندوستانیاں نوں وی ایہ احساس دلادتا کہ جے سیاسی پیشرفت مطلوب اے تاں ، ایہ صرف اک قومی اسمبلی دے ذریعہ ہی ممکن اے۔ اس اجتماع دا تعلق مختلف صوبےآں دی آزاد سیاست توں نئيں ہونا چاہیدا بلکہ ملک دی وسیع تر سیاست توں ہونا چاہیدا۔
نتیجہ
سودھو
ہندوستانی فوج دی مدراس رجمنٹ
سودھوقوم پرستی دی پیدائش دی وجوہات دا تجزیہ کرنے توں ، ایہ واضح ہوجاندا اے کہ ایہ برطانوی حکومت کیتی پالیسیاں دے نتیجے وچ ہندوستان وچ پیدا ہويا سی۔ ہندوستان وچ برطانوی سامراج دے دو مخالف خیالات ابھرے نيں - ارتقائی تے رد عمل۔ لیکن انہاں دونے شکلاں نے قوم پرستی دی پیدائش وچ مدد کيتی۔ جداں کہ مذکورہ بالا تفصیل توں واضح اے ، ہندوستان وچ صرف برطانوی حکومت دے دوران ہی سیاسی اتحاد قائم ہويا سی ، مغربی تعلیم پھیل گئی تے آوا جائی دے ذرائع فروغ پائے۔ جے اک طرف برطانوی حکمرانی نے انہاں توں فائدہ اٹھایا تاں ، دوسری طرف ، اس نے وی غیر ارادی طریقے توں قوم پرستی دی پیدائش وچ اہم کردار ادا کيتا۔
جے برطانوی حکمرانی کيتی ترقی پذیر شکل نے قوم پرستی دی پیدائش وچ بالواسطہ تعاون کيتا تاں فیر اس دی رجعت پسندی نے اس عمل نوں تیز کردتا۔ برطانوی حکمرانی دے ذریعہ ہندوستان دا معاشی استحصال ، ہندوستانیاں دے نال امتیازی سلوک ، سرکاری ملازمت وچ عہدے توں انکار ، پریس دا گلا گھونٹنا ، اسلحہ رکھنا یا تحریک حرام کرنا۔ سامراج دی توسیع دے لئی جنگ لڑنے جداں کماں نے ایہ واضح کردتا کہ برطانوی حکمرانی ہندوستان دے مفاد وچ نئيں اے۔ بیشتر قومی رہنماواں دی رائے سی کہ ہندوستان دی معاشی حالت خرابی دی اصل وجہ ہندوستان وچ برطانوی راج اے۔
حوالے
سودھوایہ وی دیکھو
سودھو
باہرلے جوڑ
سودھو- "بھارتی آزادی ء: ترقی دے سیاسی شعور کی" . 27 فروری 2017 نوں اصل توں آرکائو کيتا گیا ۔ اخذ کردہ بتریخ 26 فروری 2017 ۔
- ہندوستان وچ قومیت دی اصل دی وجوہات
- ہندوستانی قوم پرستی دا کردار (شیڈیال؛ جنسٹا وچ )