ہندستان دی مسلم تریخ

اسلام دا ظھور تو جزیرہ نما عرب وچ ہویا مگر اس دے پیروکاراں تے مبلغین نے اس نوں تمام نوع انسانی تک پہنچانے دے لئی دنیا دے ہر کونے دا رخ کیتا۔ اسلام نے عرباں دے رہن سہن تے اخلاق و اطوار نوں بدل کر رکھ دتا سی تے عرب تاجر دنیا دے جس کونے وچ وی جاندے اوتھے دے باشندے انہاں تاجراں دے حسن سلوک توں متاثر ہوئے بغیر نئی‏‏ں رہ سکدے سن ۔برصغیر ہند پاک وچ وی اسلام دا آغاز عرب تاجراں توں ہویا ۔ انہاں تاجراں توں متاثر ہو کے پہلے ساحل مالابار دی ریاست کدنگانور دے حکمران راجا سامری نے تے بعد وچ کالی کٹ دی بندرگاہ دے حکمران راجا زمورن نے اسلام قبول کیتا ۔ جدو‏‏ں انہاں حکمراناں نے اسلام قبول کیتا تو انہاں دی رعایا وی اپنے حاکماں دی تقلید کر دے ہو ئے مشرف بہ اسلام ہو گئی ۔

اسلام توں پہلے ہندوستان دا مذہب

ہندوستان وچ مسلماناں دی آمد توں پہلے دی حالت کاسرسری جائزہ وی ناگزیر اے۔ ہندوستان وچ اسلام توں پہلے بدھ مذہب دے پیروکار سن، تے بوہت ای قلت دے نال برہمنی مذہب دا وی پتہ چلدا اے؛ لیکن اِنی بات پایہٴ ثبوت نوں پہنچتی اے کہ اس وقت آرین مذہب دی کوئی خاص اہمیت نئی‏‏ں سی؛ بلکہ بدھسٹ دا اپنی خیرات تقسیم کر دے وقت جتھے ہور مستحقین لائن وچ ہُندے سن اوتھے برہمناں دی قطار وی ہُندی سی (مختصر تریخ ہند ۱/۱۱۷-۱۱۸، از مسٹر ہنٹر) لیکن اس دے باوجود برہمن ”بدھ“ مذہب نوں ختم کرکے آرین مذہب قائم کرنا چاہندے سن۔ مورخ اسلام اکبرشاہ خاں دے حوالے توں چین دے مشہور عالم ”ہیونگ سانگ“ نے ہندوستان دی سیاحت وچ پندرہ سال ۶۳۰-۶۴۵/) تک گزارے نیں، اِنی ای مدت وچ ہندوستان دے چپہ چپہ دی سیر کرلی، تے ہرمقامات اُتے اپنے مننے والیاں دا تذکرہ کردا اے۔ چناں چہ دوران سفر کئی جگہ ڈاکوآں دے پنجے وچ گرفتاری دا ذکر وی کردا اے، تے ہمیشہ انہاں (لٹیراں) نوں کافر تے بے دین بتاندا اے حالانکہ اوہ برہمنی مذہب دے پیروکار تے بدھ دے مخالف سن۔ (آئینہ حقیقت نما،ص:۸۴)

اسلام توں پہلے ہندوستان دی مذہبی حیثیت

ہندوستان وچ بدھ مذہب نوں راجا ”اشوک“ دے زمانے وچ کافی ترقی ملی؛ لیکن اس دے بعد اس دے شہنشاہی ٹکڑیاں وچ منقسم ہو گئی جس دا لازمی نتیجہ ایہ ہویا کہ بدھ دی اصل تعلیمات مسخ ہوگئاں تے عبادت و اخلاق دی بنیاد کھوکھلی ہوکر رہ گئی کیاں کہ اشوک دے عہد نوں ۹/سوبرس تے گوتم بدھ دے زمانے نوں تقریباً ۱۲/سو برس ہوچکے سن، (آئینہ حقیقت نما،ص:۸۵-۸۶) چناں چہ پورا معاشرہ بت پرستی و بد عقیدگی تے شدت پسندی دی دلدل وچ پھنسا ہویا سی۔ اسی زمانے دے احوال دی نقاب کشائی اکبر شاہ اس طرح کر دے نیں کہ : ”ایتھے (سندھ) وچ عام طور اُتے بت پرستی رائج سی، مجرماں دی شناخت دے لئی انہاں نوں جلتی ہوئی اگ وچ گذارنے دا عام رواج سی، اگر اگ وچ جل گیا تو مجرم تے بچ گیا تو بے گناہ سی۔“

فیر مزید کچھ اگے فرماندے نیں کہ: جادو دا عام طور اُتے رواج سی، غیب دی باتاں تے شگون دی تاثیرات بتانے والاں دی وڈی گرم بازاری سی، محرمات ابدی دے نال شادیاں کرلینے وچ تامل نہ سی، چناں چہ راجا داہر نے اپنی حقیقی بہن دے نال پنڈتاں دی ایماء توں شادی دی سی، راہزنی اکثر لوگاں دا پیشہ سی، ذات باری تعالیٰ دا تصور معدوم ہوکر اعلیٰ و ادنیٰ پتھر دی مورتاں تے بتاں نوں حاجت روا سمجھدے سن۔“ (آئینہ حقیقت نما،ص:۱۷۴-۱۷۵)

اسی دور دا تذکرہ کر دے ہوئے علی میاں ندوی رحمہ اللہ ”منو شاستر“ دے حوالے توں فرماندے نیں کہ: ”اس وقت عام طور اُتے ہندو مذہب نت نویں دیوتاؤں ایتھے تک کہ آلہٴ تناسل تک دا پوجا جانا وی وڈی اہمیت رکھدا سی (اورآج وی ایہ طریقہ ہندوؤں وچ رائج اے، لاحول ولا قوة الا باللہ)“ طبقہ واریت بے انتہا سی ایتھے تک کہ اک قوم ”شودر“ نامی اے جس دے متعلق منوشاستر،ص:۶ اُتے اے: ”اگر کوئی شودر کسے برہمن نوں ہاتھ لگائے جاں گالی دے تو اس دی زبان تالو توں کھینچ لی جائے، اگر اس دا دعویٰ کرے کہ اس (کسے برہمن) نوں اوہ تعلیم دے سکدا اے تو کھولتا ہویا تیل اس نوں پلایا جائے، کتے، بلی، مینڈک، چھپکلی، کوے، الو تے ”شودر“ دے مارنے دا کفارہ برابر اے۔“ یعنی اگر برہمن دا کوئی شخص دوسری ذات والے نوں قتل کر دے تو فقط اس دی اِنی سی سزا کہ اس دا سرمنڈوادیا جائے اوراس دے برعکس دوسری قوم دے لوک برہمن دے سامنے لب کشائی وی کرو تو انہاں دی جان دے لالے پڑجائاں۔ ایہ سی ہندی مذہب دی ادنیٰ جھلک۔

عرب تے ہند دے تعلقات دا پس منظر

بعثتِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم توں وی پہلے ہندوستان دے مختلف قبائل: زط (جاٹ)، مید، سیابچہ جاں سیابجہ، احامرہ، اساورہ، بیاسرہ تے تکرّی (ٹھاکر) دے لوگاں دا وجود بحرین، بصرہ، مکہ تے مدینہ وچ ملدا اے۔ چناں چہ ۱۰ ہجری وچ نجران توں بنوحارث بن کعب دے مسلماناں دا وفد آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دی خدمت وچ حاضر ہویا تو آپ نے انہاں نوں دیکھ کے فرمایا: ”ایہ کون لوک نیں جو ہندوستانی معلوم ہُندے نیں“ (تریخ طبری ۳/۱۵۶، بحوالہ برصغیر وچ اسلام دے اولین نقوش از محمد اسحق بھٹی)

مزید اسحق بھٹی اپنی مذکورہ کتاب وچ فرماندے نیں: ”کتب تریخ و جغرافیہ توں واضح ہُندا اے کہ جاٹ برصغیر توں ایران گئے تے اوتھے دے مختلف بلاد و قصبات وچ آباد ہوئے تے فیر ایران توں عرب پہنچے تے عرب دے کئی علاقیاں وچ سکونت اختیار کرلی“ (ایضاً،ص:۱۸) نیز تریخ وچ انہاں قبائل دا۔ بزمانہٴ خلافت شیخین (حضرت ابوبکر وعمر رضی اللہ عنہما ) حضرت ابوموسیٰ اشعری رضی اللہ عنہ دے ہتھ اُتے مسلمان ہونے دا ثبوت وی ملدا اے۔ (ایضاً،ص:۲۵) خلاصہ ایہ کہ ایہ قبائل عرب دے نال گھل مل گئے انہاں قبائل وچوں بعضاں دے بوہت سارے رشتہ دار تھانہ، بھڑوچ تے اس نواح دے مختلف تھاں وچ (جوبحرہند دے ساحل اُتے سن) آباد سن۔

بالآخر عرب و ہند دے درمیان شدہ شدہ مراسم ودھدے گئے ایتھے تک کہ برصغیر (متحدہ ہند) تے عرب دا باہم شادی و بیاہ دا سلسلہ وی چل پیتا، اس اسی‏‏ں آہنگی دی سب توں اہم کڑی عرب و ہند دے تجارتی تعلقات سن، ایہی وجہ اے کہ ہندوستان دے نت نویں اشیائے خوردونوش وغیرہ: ناریل، لونگ، صندل، روئی دے مخملی کپڑے، سندھی مرغی، تلواراں، چاول تے گیہاں تے ہور اشیاء عرب دی منڈیاں وچ جاندی سن۔ (ایضاً،ص:۲۹) اس واقعے دی تصریح اک مصری مورخ ایوی‏‏ں‏ کردا اے: جنوبی عرب توں آنے والے تجارتی قافلاں دی اک منزل مکہ مکرمہ سی، ایہ قافلے ہندوستان تے یمن دا تجارتی سامان شام تے مصر نوں لے جادے سن، اثنائے سفر وچ ایہ لوک مکہ مکرمہ وچ قیام کر دے تے اوتھے دے مشہور کنوئاں”زمزم“ توں سیراب ہُندے اوراگلے دن دے لئی بقدر ضرورت زمزم دا پانی نال لے جادے سن۔“ (عرب و ہند عہد رسالت وچ بحوالہ الجمل فی تریخ الادب العربی،ص:۲۷)

ہند وچ طلوع اسلام

ایوی‏‏ں‏ تے لوگاں وچ مشہور اے کہ ہندوستان وچ اسلام دی روشنی بزورِ تیروشمشیر سب توں پہلے سرزمین سندھ اُتے پئی؛ لیکن ایہ واقعہ ۹۳ ہجری دا اے جدو‏‏ں کہ اس توں بوہت پہلے بعہد فاروقی ۱۵ھ ای وچ مالا بار، تے سراندیپ دے علاقاں وچ اسلام دی خوشبو پھیلنا شروع ہو گئی سی تے سلسلہ وار عہد عثمانیہ توں خلافت امیہ تک یکے بعد دیگرے بوہت سارے حضرات رسالت و توحید دی روشنی جنوبی ہند وچ لاکر اس علاقے دے گوشہ گوشہ نوں روشن کرنے وچ ہمہ تن منہمک سن، تے اسلام کسے خلل و رکاوٹ دے بغیر پھیل رہیا سی تے لوگاں دے ذہن ودماغ نوں مسخر کیتے جارہا سی؛ ایہی وجہ اے کہ مالابار دا راجا ”زمورن جاں سامری“ نے معجزہ شقِ قمر دا چشم دید مشاہدہ کیتا تے تریخ و دن محفوظ کرکے تحقیق شروع کردتی ․․․ معلوم ہویا کہ عرب وچ اک پیغمبر پیدا ہوئے نیں انھی دا ایہ معجزہ سی۔ (آئینہ حقیقت نما،ص:۷۱-۷۲، از مورخ اسلام اکبرشاہ خاں نجیب آبادی)

الحاصل راجا نے بسروچشم اسلام قبول کر لیا تے اپنی سلطنت ترک کرکے سراپا ہدایت و رحمت صلی اللہ علیہ وسلم دی بے پناہ اشتیاق وچ انہاں دے کوچے ول چل پیا؛ لیکن وقت دا - سوائے خدا کسے نوں علم نئی‏‏ں- پہلے اس توں کہ اوہ اپنی تشنگی بجھاندا دل دی ارماں دل ای وچ لئی ہوئے مالکِ حقیقی توں جاملا۔ رہیا محمد بن قاسم دا ہندوستان اُتے حملہ دا سوال، تو اس دا مضبوط جواب ایہ اے کہ: حملہ دے اصل وجہاں راجا داہر دے سیاہ کرتوت اوراس دے ہمراہیاں دی دراندازی سی۔

اوداں تے ہلکی پھلکی جھڑپاں ۱۵ھ ای توں شروع ہوچلی سن، نیز سندھی قیدیاں دا - جن نوں ایران لڑائی دے وقت کم وچ لیاندا سی - عرباں دے نال ہم محاذ ہونے دا اشارہ وی تریخ توں ملدا اے؛ لیکن باضابطہ ہند اُتے حملہ دا نقشہ ایوی‏‏ں‏ اے: راجا داہر دی سرکشی مسلماناں دے خلاف حد توں متجاوز ہونے دی وجہ توں سب توں پہلے عراق دے گورنر حجاج نے محمد بن قاسم نوں ہندوستان ول بارہ ہزار افواج مع وجہاں و آلاتِ حرب و ضرب دے رجا داہر دی گوشمالی دے لئی روانہ کیتا۔ جس دا نتیجہ ایہ برآمد ہویا کہ اسلامی لشکر جرار دی رجاداہر دی فوج توں زبردست معرکہ ہویا تے راجا داہر مارا گیا۔ اس طرح توں اللہ تعالیٰ نے ہندوستان دی سرزمین نوں ظلم و سرکشی توں پاک کر دتا․․․ فیر محمد بن قاسم نے پے درپے کئی تھاں فتح کرلیے تے انہاں اُتے شاندار کارکردگی دکھائی جس دی تریخ دے اوراق شاہد نیں کہ اہل سندھ پہلے کیتا سن تے اسلام دے مقدس تے روح افزا سایے وچ آنے دے بعد اخلاق تے تعلیم و تہذیب دے کداں اعلیٰ معیار پہنچ گئے۔

محمد بن قاسم دے بعد متعدد مسلم حکمراں آئے تے تھوڑی تھوڑی مدت وچ بدلتے رہے جس دی وجہ توں پہلے دے بنسبت نظم و نسق خاصا اثر انداز ہویا۔ البتہ عمر بن عبدالعزیز رحمہ اللہ نے اپنے دور اقتدار وچ اہل سندھ و ہند دے ناں دعوندی خطوط روانہ کیتے۔ جن وچ توحید و رسالت دی دعوت تے بت پرستی و بداخلاقی توں باز رہنے دی بات سی۔ جس دا سردست نتیجہ ایہ برآمد ہویا کہ بوہت سارے ہندو سرداران اسلام وچ داخل ہو گئے جن وچ سرفہرست ”جے سنگھ“ بن داہر سی۔

مسلم دور حکومت

پر ہندی توں ترجمہ دے حوالہ توں شہباز بخت رقمطراز نیں کہ اٹھوی‏‏ں صدی عیسوی دے دوران ای محمد بن قاسم آئے۔ تسی‏‏ں نے ہندوستان دی سر زمین اُتے مسلم حکمرانی دا پرچم لہرا دتا سی.

1. عامر نصیرالدین سبكتگين،

حکومت 13 سال (984-997ء)

1. محمود غزنوی،

حکومت 32 سال ( 998 تا 1030 ء)

1. سلطان شہاب الدین غوری،

حکومت 31 سال (1175-1206 ء)

1. سلطان قطب الدین ایبک،

حکومت 4 سال (1206-1210 ء)

غلام خانوادے توں

1. سلطان شمس الدین التمش،

حکومت 24 سال (1211-1235 ء)

1. رضیہ سلطان (سلطان شمس الدین التمش دی بیٹی) (1236-1246 ء)
2. سلطان نصیرالدین محمود،

حکومت 20 سال (1246-1266 ء)

1. سلطان غياث الدين بلبن،

حکومت 21 سال (1266-1287ء)

خلجی خانوادہ

1. سلطان جلال الدین خلجی،

حکومت 6 سال (13 جون1290 تا 20 جولائی 1296)

1. سلطان علاؤ الدین خلجی،

حکومت 20 سال (1296-1316 ء)

تغلق خانوادہ

1. سلطان غیاث الدین تغلق،

حکومت 4 سال (1321-1325 ء)

1. سلطان محمد شاہ تغلق،

حکومت 27 سال (1352- 1325 ء)

1. سلطان فیروز شاہ تغلق،

حکومت 35 سال (1352-1387 ء)

سید خانوادہ

1. خضر خاں،

حکومت 7 سال (1414-1421ء)

1. مبارک شاہ،

حکومت 13 سال (1421-1434ء)

1. محمد شاہ،

حکومت 11 سال (1434-1445ء)

1. المشاه شاہ،

حکومت 6 سال (1445-1451ء)

لودھی خانوادہ

1. سلطان بحلول لودھی،

حکومت 37 سال (1451-1488ء)

1. سلطان سکندر لودھی،

حکومت 29 سال (1488-1517 ء)

1. سلطان ابراہیم لودھی،

حکومت 9 سال (1517-1526ء)

مغل خانوادہ

1. شہنشاه *ظہیر الدین بابر،

حکومت 4 سال (1526-1530)

1. شہنشاه ہمایوں،

حکومت (پہلا دور ) 10 سال (1530-1540ء) =

سوری خانوادہ

1. شیر شاہ سوری،

حکومت 5 سال (1540-1545)

1. اسلام شاہ سوری،

حکومت 8 سال (1545-1553)

1. فیروز شاہ سوری، (1553)
2. محمد شاہ عادل، (1553)
3. ابراہیم شاہ سوری،

حکومت 3 سال (1553-1555)

1. سکندر شاہ سوری، (1555)
2. عادل شاہ سوری، (1555)

مغلاں دی واپسی

1. شہنشاہ ہمایاں،

حکومت ( دوسرا دور ) 1 سال (1555-1156ء)

1. شہنشاہ جلال الدین محمد اکبر،

حکومت 49 سال (1556-1605ء)

1. شہنشاہ نور الدین جہانگیر،

حکومت 22 سال (1605-1627)

1. شہنشاہ شاہجہاں،

حکومت 31 سال (1627-1658)

1. اورنگزیب عالمگیر (رحمہ اللہ)

حکومت 49 سال (1658-1707)

1. محمد احمد شاہ،

حکومت صرف کچھ وقت تک دے لئی، 14 مارچ، 1707 توں 8 جون، 1707 تک.

1. بہادر شاہ الاول، حکومت 5 سال (1707-1712)
2. جہاندار شاہ،

حکومت 1 سال (1712-1713)

1. فرخ شیر،

حکومت 6 سال (1713-1719)

1. رفیع الدین،

حکومت صرف کچھ مہینیاں دے دے لئی، 28 فروری 1719 تا 6 جون 1719 تک

1. شاہجہاں

حکومت صرف کچھ مہینیاں دے دے لئی، 6 جون 1719-تا 19 ستمبر 1719

1. محمد شاہ،

حکومت 29 سال (1719-1748)

1. احمد شاہ،

حکومت 6 سال (1748-1754)

1. عالمگیر ثانی عرف عالمگیر، حکومت 5 سال (1754-1759)
2. شاہ عالم،

حکومت 47 سال (1759-1806)

1. جہان شاہ،

حکومت صرف کچھ وقت دے لئی، 31 جولائی 1788-16 اکتوبر 1788

1. اکبر ثانی،

حکومت 31 سال (1806-1837)

1. بہادر شاہ ظفر،

حکومت 20 سال 42 دن (1837-1857)

710 توں 1857 دا وقت وقفہ 1،147 سال ہُندا اے، اس حساب توں 1،147 سال ہندوستان دی تریخ دا باب مسلم حکومتاں دے رنگے ہوئے وچ رنگا ہویا اے.

1857 توں 2016 تک، مطلب دے تقریبا 159 سال ہو گئے لیکن فیر کوئی مسلم ہندوستان دا حکمران نئی‏‏ں بن سکیا. انہاں 159 سال وچوں تو 90 سال (1857-1947) تک تو اسی‏‏ں انگریزاں دے غلام رہے،

سرزمین ہند اُتے مسلم حکمراں دے قدم تے انہاں دے اثرات

ہندوستان اُتے مسلمان حکمراناں دی تہذیب وتمدن دے اثرات دے پیش نظر علامہ شبلی رحمہ اللہ دا نظریہ انھی دے الفاظ وچ تحریر کیتا جائے گا تاکہ آئندہ سطور نوں سمجھنے وچ سہولت ہو۔ فرماندے نیں: ”کسے غیر قوم دا کسے غیر ملک اُتے قبضہ کرنا کوئی جرم نئی‏‏ں ورنہ دنیا دے سب توں وڈے فاتح سب توں وڈے مجرم ہون گے لیکن ایہ دیکھنا چاہیے کہ فاتح قوم نے ملک دی تہذیب و تمدن اُتے کیتا اثر پیدا کیتا، ”چنگیز خاں“ فتوحات دے لحاظ توں دنیا دا فاتح اعظم اے؛ لیکن اس دی داستان دا اک اک حرف خون توں رنگین اے، مرہٹے اک زمانے وچ تمام ہندوستان اُتے چھاگئے؛ لیکن اس طرح کہ آندھی وانگاٹھے، لُٹیا مارا، چوتھ (آمدنی دا چوتھائی) وصول کیتا تے نگل گئے، بخلاف اس دے متمدن قوم جدو‏‏ں کسے ملک اُتے قبضہ کردتی اے تو اوتھے دی تہذیب و تمدن دفعتہ بدل جاندی اے، سفر دے وسائل، رہنے سہنے دا طور، کھانے پینے دے طریقے، وضع و لباس دا اندازہ، مکاناں دی سجاوٹ، گھراں دی صفائی، تجارت دے سامان، صنعت و حرفت دی حالت، ہر چیز اُتے اک نیا عالم نظر آندا اے۔ تے گو مفتوح قوم ضد توں احسان نہ منے لیکن در و کندھ توں شکر گزاری دی صدائاں آندی نیں۔“ (اسلامی حکومت تے ہندوستان وچ اس دا تمدنی اثر،ص:۱-۲)

انہاں تاریخی حقائق (جو مغربی مورخاں دی نفرت آمیز آلودگی وچ اوجھل ہوکر رہ گئے) اُتے اہل وطن نوں غور کرنے دا مقام اے۔ فیر مسلمان حکمراناں دا ایہ سلسلہ عبدالملک بن شہاب ۷۷۶/ تک چلا اس دے تقریباً دو صدی بعد ۹۹۷/ وچ محمود غزنوی دا ورود ہویا تے متعدد حملاں دے بعد حکومت ہند دی باگ ڈور سنبھالی، فیر تقریباً ڈیرھ صدی دے بعد ۱۱۷۱/ وچ محمد غوری آیا تے کئی معرکہ آرائیاں دے بعد فتح حاصل دی تے سلاطین ہند وچ شامل ہویا؛ لیکن ہندوستان اُتے باضابطہ مسلماناں دی طویل حکومت دا آغاز سلطان ظہیرالدین بابر توں ہویا اس لئی کہ بابر توں پہلے جو وی آیا اس دی حکومت محدود علاقے تک رہی چہ جائیکہ محمود غزنوی نے اس وچ کافی وسعت پیدا دی، دوسرے ایہ کہ اک دے بعد دوسرے دے آنے تک عرصہٴ دراز دا خلا وی رہیا۔

چنانچہ انھی دوناں رکاوٹاں دے باعث اسلامی اثر و رسوخ اہل ہند وچ کامل طور اُتے اثر انداز ہو سکیا تے ایتھے دے لوگاں وچ تعلیم تے تہذیب وتمدن دا وڈا فقدان سی، تے جو تھوڑی سی مقدار صوفی سنتاں دی سی وی تو اوہ اس قدر رہبانیت دے گہرے سمندر وچ غوطہ زن سن کہ اپنی ای ذات توں ناآشنا سن، تو بھلا انہاں دے ذریعہ دوسرے دی اصلاح دی کیتا توقع۔

بابر نے ہندوستان نوں کس حالت وچ پایا

بابر نے ترکستان توں مختلف تھاں مسخر کردا ہویا ۱۵۲۶/ وچ ہندوستان نوں وی اپنے زیر کمان کر لیا؛ لیکن ہندوستان دی معاشرت اسنوں وڈی عجیب و غریب محسوس ہوئی، تے اہل ہند اسنوں تہذیب و تمدن توں کوساں دور نظر آئے۔ چناں چہ علامہ شبلی رحمہ اللہ فرماندے نیں: ”اگرچہ ظاہر اے کہ اس توں پہلے دی اسلامی حکومتاں نے وی ہندوستان دی تہذیب و تمدن نوں کچھ نہ کچھ ضرور ترقی دی سی پر بابر نے ترکستان توں آکر ہندوستان نوں جس حالت وچ دیکھیا اس دی تصویر اسی دے لفظاں وچ ایہ اے: ”ہندوستان وچ چنگے گھوڑے نئی‏‏ں، چنگا گوشت نئی‏‏ں، انگور نئی‏‏ں، خریزہ (خربوزہ) نئی‏‏ں، برف نئی‏‏ں، آبِ سرد نئی‏‏ں، حمام نئی‏‏ں، مدرسہ نئی‏‏ں، شمع نئی‏‏ں (ایسی روشنی جو ہرجگہ ہر موقع توں کم آسکے) مشعل نئی‏‏ں، شمع دان نئی‏‏ں، مزید کچھ اگے فرماندے نیں: باغاں تے عمارتاں وچ آب رواں نئی‏‏ں، عمارتاں وچ نہ صفائی اے، نہ موزاں نی نہ ہویا، نہ تناسب، عام آدمی ننگے پیر لنگوٹی لگائے پھرتے نیں، عورتاں لنگی باندھتی نیں جس دا ادھا حصہ کمر توں لپیٹ لیندی نیں تے ادھا سر اُتے ڈال لیندی نیں۔“ (اسلامی حکومت تے ہندوستان وچ اس دا تمدنی اثر،ص:۲-۳)

ہندوستان عہدِ اسلامی وچ ثریٰ توں ثریا تک

شاہانِ اسلام نے ہندوستان نوں اپنا وطن سمجھیا تے اس نوں ترقی دی سمت گامزن کرنے وچ کوئی دقیقہ نہ چھڈیا نیز اس نوں دیدہ زیب، سونے دی چڑیااور پرکشش بنانے وچ پوری دلچسپی دا مظاہرہ کیتا، جس دی مولانا علی میاں ندوی رحمہ اللہ ایوی‏‏ں‏ منظر کشی کر دے نیں: ”مسلمان اگرچہ ہندوستان وچ فاتح دی حیثیت توں آئے لیکن اجنبی حکمراناں وانگانھاں نے اس نوں محض تجارت دی منڈی تے حصولِ دولت دا دریعہ نئی‏‏ں سمجھیا بلکہ اس نوں وطن بناکر ایتھے ای رس بس گئے تے مرنے دے بعد وی اس دی خاک دے پیوند ہوئے اس لئی کہ انھاں نے حکومت و سیاست، علم وفن، صنعت وحرفت، زراعت وتجارت، تہذیب و معاشرت، ہر حیثیت توں اس نوں ترقی دے کر صحیح معناں وچ ہندوستان نوں جنت نشاں بنادیا۔“ (ہندوستان دے مسلمان حکمراناں دے تمدنی کارنامے ،ص:۱)

ایہی وجہ اے کہ شہنشاہانِ اسلام نے مختلف تھاں اُتے تعلیمی ادارے قائم کیتے، رفاہِ عام دا مکمل نظم و نسق کیتا فیر ڈاک دی راہاں ہموار کیتیاں، مختلف الانواع روز مرہ نیز سردیاں دے کپڑاں دے بے شمار کارخانے بنوائے، تجارت و زراعت دا صحیح زاویہ سکھایا تے متمدن ملکاں دے اتصال دا سامان مہیا کیتا نیز صنعت و حرفت نوں بام عروج تک پہنچایا۔ جس نوں علامہ شبلی رحمہ اللہ ایوی‏‏ں‏ لفظ دا جامہ پہناندے نیں:

”ہندو ہمیشہ توں نہایت سادہ لباس پہندے سن تے غالبا انہاں نوں گزی گاڑھے دے سوا تے کچھ پہننا نہ آندا ہوۓگآ، (جس دی شہادت پچھلے سطور وچ صراحت توں ملتی اے) اکبر نے دلی، لاہور، آگرہ، شیخ پور، احمد آباد تے گجرات وچ پارچہ بافی دے وڈے وڈے کارخانے جاری کیتے تے (ایہی نئی‏‏ں بلکہ) ایران، افغانستان، تے چین توں کاریگر بلواکر ہر قسم دے قیمتی کپڑے تیار کرائے۔“ (اسلامی حکومت تے ہندوستان وچ اس دا تمدنی اثر،ص:۷)

اسی طرح اہل ہند دی زندگی نوں خوشگوار بنانے دے لئی جن خوراک دی وی ضرورت پئی خواہ باطنی ہو جاں ظاہری مسلم حکمراناں نے اس نوں بہم پہنچایا۔

حقیقت توں بے خبر لوک اسلامی حکومت نوں بے انصاف، تشدد پسند تے سلاطین دی ریڑھ دی ہڈی، ہندوستان دے ہر ہر ذرے نوں آفتاب و ماہتاب بنانے والے تے پورے پنجاہ سال تک سپاہیاں دی مقدار اُتے تنخواہ لے کے ملک و قوم دی خدمت کرنے والے عالمگیر اورنگ زیب نوں متشدد تے مذہب ہندو دا جانی دشمن قرار دیندے نیں۔ وڈے ․․․ رنج والم دی بات اے۔

اس دے باوجود جواہر لال نہرو اپنی کتاب (تلاش ہند) وچ ہندوستانی سماج، ہندوستانی فکر، تے ہندوستان دی تمدن و ثقافت اُتے مسلماناں دے ناقابل فراموش گہرے اثرات دا اعتراف کرنے اُتے مجبور نیں۔ کہندے نیں:

”ہندوستان وچ اسلام دی تے انہاں مختلف قوماں دی آمد نے جو اپنے نال نویں خیالات تے زندگی دے مختلف طرز لے کے آئے، ایتھے دے عقائد تے ایتھے دی ہیئت اجتماعی نوں متاثر کیتا، بیرونی فتح خواہ کچھ وی برائیاں لے کے آئے اس دا اک فائدہ ضرور ہُندا اے، ایہ عوام دے ذہنی افق وچ وسعت پیدا کردیندی اے تے انھاں مجبور کردیندی اے کہ اوہ اپنے ذہنی حصار توں باہر نکلاں، اوہ ایہ سمجھنے لگتے نیں کہ دنیا اس توں کہاں زیادہ وڈی تے بوقلماں اے جیسی کہ اوہ سمجھ رہے سن۔

بالکل اسی طرح افغان فتح نے ہندوستان اُتے اثر پایا تے بوہت سی تبدیلیاں وجود وچ آگئاں، اس توں وی زیادہ تبدیلیاں اس وقت ظہور وچ آئیاں جدو‏‏ں مغل ہندوستان میںآ ئے، کیاں کہ ایہ افغاناں توں زیادہ شائستہ تے ترقی یافتہ سن، انھاں نے ہندوستان وچ خصوصیت دے نال اس نفاست نوں رائج کیتا جو ایران دا حصہ سی۔“ (تلاش ہند،ص:۲۱۹ بحوالہ ہندوستانی مسلمان،ص:۳۰)

اسی مذکورہ واقعہ دی تائید وچ سابق صدر کانگریس تے جنگ آزادی دے اک رہنما ”ڈاکٹر پٹابی ستیہ رَمیّہ“ دے الفاظ دا نقل کرنا وی میرے خیال توں بہتر ہوۓگآ: ”مسلماناں نے ہمارے کلچر نوں مالامال کیتا اے تے ہمارے نظم ونسق نوں مستحکم تے مضبوط بنایا نیز اوہ ملک دے دور دراز حصےآں نوں اک دوسرے دے قریب لانے وچ کامیاب ہوئے، اس ملک دے ادب اوراجتماعی زندگی وچ انہاں دی چھاپ بوہت گہری دکھائی دیتی اے۔“ (خطبہ صدارت انڈین نیشنل کانگریس اجلاس جے پور ۱۹۴۸/، بحوالہ ہندوستانی مسلمان، ص:۳۰)

مورخاں دی دجل آفرینی تے اس دی پردہ دری

ہمارے بعض اہل وطن دی نگاہ وچ تمام مسلم حکمراناں وچ سب توں وڈا مجرم سلطان اورنگ زیب اے۔ تے اس اُتے عائد تمام جرائم وچوں سب توں وڈا جرم ”ہندوؤں دے نال تشدد تے انہاں دے منادر نوں منہدم کرکے مساجد دی تعمیر اے“ لیکن اس خود تراشیدہ الزام دا حقیقت توں کس قدر تعلق اے ہر وسیع النظر مورخ اس دے صحیح نتیجہ تک وڈی آسانی توں پہنچ سکدا اے۔ لیکن صدافسوس ․․․ کہ بعض کوتاہ نظر مورخاں جو متعصب یورپین دے اس بہکاوے اُتے کہ ”کوے تواڈے کن لے جا رہے نیں“ تو ایہ تنگ بیں مورخ بجائے اپنی عقل نوں کم وچ لاتے ہوئے اپنے اپنے کاناں دا جائزہ لیندے یکلخت کوے ول بھج پئے تے حقیقت توں بالکلیہ بے خبری دا ثبوت دتا؛ حالانکہ عالمگیر توں انھاں مندراں تے مسجداں نوں نقصان پہنچا جو باغیاں دی پناہ گاہ بن چکی سن، اگر اک طرف عالمگیر دے ہاتھاں متھرا تے بنارس دے مندراں نوں (ظاہری) نقصان پہنچا تو دوسری طرف اسی نے بے جا پور دی جامع مسجد نوں وی زمین توں ملوادیا نیز گولکنڈہ دی مسجداں وی اس زد وچ آئیاں جس دی شہادت اک منصف مزاج ہندو مورخ ”بی، این، پانڈے“ دی تحریر وچ دیکھی جاسکتی اے۔ تحریر کر دے نیں: ”ایہ بات بالکل غلط اے کہ متھرا تے بنارس دے جاں کہاں دوسری جگہ دے منادر نوں توڑکر مسجداں تعمیر کرائیاں۔“ ہن خود اوہ مورخ اپنی فہم نوں وسیع کرے جس نے بہار دے کالج وچ داخل شدہ اک کتاب وچ صاف طور اُتے ایہ سوال قائم کردکھایا اے کہ: ”اورنگ زیب نے مندر منہدم کرواکر کون سی مسجد تعمیر کروائی“ تے جناب پانڈے اسی اُتے بس نئی‏‏ں کر دے بلکہ اگے مزید گویا نیں: مہا کال مندر (اجّین)، بالا جی مندر (چتر کوٹ) دا ماکھیہ مندر (گوہاٹی) جین مندر (گرنار) گرودوارا رام رائے (دہرا دون) وغیرہ نوں (عالمگیر نے) جاگیر عطا کر دے وقت اس دعا دی ہدایت دی کہ ․․․ اس دے خاندان وچ تاقیامت حکومت بنی رہے۔“ (بحوالہ عہد وسطیٰ وچ مشترکہ تمدن تے قومی یکجہتی،ص:۱۵۶)

اسی طرح ہور بعض مورخاں نے محمود غزنوی اُتے وی اپنا سارا نزلہ اتارا اے تے اس دے اندر سب توں وڈی خامی ایہ دسی جاندی اے کہ اوہ ہندو نوں زبردستی مسلمان بناندا سی اورجو انکار کردا تو اسنوں قتل کردیندا سی؛ لیکن اس سفید جھوٹ دا پردہ فاش راجا جے پال دے اس واقعے توں ہُندا اے کہ ”جے پال“ دی ۵/اگست ۱۰۰۱/ وچ گرفتاری ہوئی تے سلطان محمود غزنوی نے پشاور دے میدان وچ فتح حاصل کرکے راجا نوں مع اس دے ۱۵/ سردار دے اپنے نال غزنی لے گیا تے مارچ ۱۰۰۲/ نوں تقریباً اٹھ مہینے اپنے ہمراہ رکھنے دے بعد غزنی توں رخصت کیتا؛ لیکن نہ تو اسنوں زبردستی مسلمان بنایا تے نہ ای -مسلمان نہ ہونے دی صورت وچ- اسنوں قتل کیتا، تریخ شاہد اے کہ اوہ صحیح و سالم غزنی توں واپس آیا۔ اس واقعے توں جتھے غلط فہمیاں دی جھوٹی عمارتاں منہدم ہُندی نیں اوتھے ای محمود دی بے پایاں شرافت تے عفو و درگذر دا وی پتہ چلدا اے۔