گوگیرا بغاوت

گوگیرا بغاوت، جنگ آزادی 1857ء دے دوران پنجاب وچ نیلی بار دے واسی قبیلےآں دی رائے احمد خان کھرل دی اگوائی وچ کمپنی راج دے خلاف لڑی جاݨ آلی جنگ اے۔ ایہ جنگ بھاویں انگریز حکومت نے اپنے وفادار وڈیرےآں، جاگیرداراں تے گدی نشیناں دی مدد تے مخبریاں نال جت لئی پر ایہ بغاوت اج وی پنجاب دے واسیاں لئی فخر دی نشانی اے۔

انگریزاں دی لِکھی تریخ

برصغیر پاک و ہند وِچ لڑی جاݨ والی جنگ آزادی 1857ء دی لِکھی گئی تاریخ زیادہ تر انگریزاں دی مرضی دا ورژن اے۔ جنگ دی سو ورھیالی گنڈھ تے ڈیڑھ سو ورھیالی گنڈھ ویلے دیسی سوجھواناں نے انگریزاں دی لِکھی تاریخ وچ بددیانتی نوں بے نقاب کیتا اے۔ ایس وت وچارن دے عمل وِچ کُچھ سُچے تے غیر جانبدار مغربی مورخ وی آ رلے نیں۔ اوہناں تاریخ کاری دے کھوٹ، گورے دے دھروہ تے اوہدے گُجھے لابھاں توں گُھنڈ لاہیا اے۔ منکھ والی گل ایہ آ کہ ہجے پنجاب دے تاریخ کاراں وِچ ایہناں سوالاں نُوں پڑتالݨ تے نیجھ نال دیکھن دی پِرت نہیں پئی۔ اوہنے پنجاب دا اوہو مہاندرا دکھایا اے جیہڑا اوہنوں وارے کھاندا سی۔ ایہدی تصویر اصل وچ کیہ سی، ایدھروں اوہ چترائی نال مُونھ موڑ لیندا اے۔ اوہدی لِکھت اپنے لابھاں نوں ای مُکھ رکھدی اے۔ ایہناں لابھاں دی تہہ کھولݨ وچ ای تاں ساڈی سنجاپ دا سوال اے۔ ایتھے گوگیرے دی گوریلا جنگ تے مُڈھلے ویلے دِیاں انگریزی لِکھتاں دے دُپھیڑاں بارے ویروا ایس طرحاں اے۔

لڑائی وچ حصہ لیݨ والے علاقے

کمپنی راج ویلے گوگیرا ضلعے دا صدر مقام سی تے فیر ایہدے تھاں منٹگمری (ساہیوال) ضلع بنا دِتا گیا۔ ایس گوریلا جنگ وِچ اجوکے ضلعےآں ننکانا صاحب، فیصل آباد، ٹوبھا ٹیک سنگھ، اوکاڑا، ساہیوال تے پاکپتن دے علاقے شامل سن۔ باراں دی درجہ بندی کیتی جاوے تاں ساندل بار، نیلی بار تے گنجی بار وِچ ایہ جنگ لڑی گئی۔ سورمیاں نے کمالیہ، چیچا وطنی تے ہڑپا اُتے قبضہ کر لیا سی۔

لڑائی بارے لکھتاں

ایس جنگ دا گھیرا سُنگڑاؤݨ وِچ کئی دِھراں دِیاں لکھتاں ذکر جوگ نیں۔ انگریز اپنے ورودھی نابراں دے اندازے گھٹا کے تے اوہناں دے بارے غلط زبان ورت کے پردہ پاؤندا اے۔ ایہ گل کوئی لُکی چُھپی نہیں کہ اوہ اپنی ناکامی اُتے پردہ پاؤݨ واسطے جھوٹ گھڑ لیندے نیں۔ بھاویں امریکا دی حکومت ہووے یا تیجی دُنیا دی، خلقت دیاں اکھاں اُتے پٹی بنھݨ دا چالا اکو جیہا ہُندا اے۔ انگریز راج وچ برصغیر وِچ 500 ریاستاں سن۔ ایہناں دی باگ ڈور دیسی راجیاں دے ہتھاں وچ سی پر تھاپڑا گورے دا ای سی۔ اِنج برصغیر دے تریہا اُتے گورے دا سدھا راج نئیں سی۔ ایہ ریاستاں وی لوک لہراں دا گَل گُھٹݨ وِچ گورے دا ساتھ نبھاؤندیاں رہیاں۔ بھاویں دہلی دی بھاجڑ ویلے راجیاں تے دُوجے صوبیاں دی فوج وی کمپنی دی بانہہ بیلی سی، پر اوہناں نوں وفادار پنجاب توں اگے پچھے کُچھ نہیں نظر آؤندا۔ تریئی دھر پنجابی دے بُدھی مان باؤاں دی اے۔ کمپنی راج توں ہُݨ تک ضلعیاں دی ادلا بدلی ہُندی رہی اے تے کئی نویں ضلعے بݨ چُکے نیں۔ ظاہر اے ’’میوٹنی ریکارڈز: رپورٹس‘‘، ’’میوٹنی ریکارڈز: کوریس پنڈینسں‘‘ تے ’’ڈسٹرکٹ گزٹیرز‘‘ وِچ آزادی مگروں بݨے ضلعیاں دا ویروا نہیں آؤندا۔ ایہناں جیون جوگیاں دی پنجاب دیاں باریاں تے ضلعیاں دی حد بندی بارے انگریزی لکھت دی ای کھٹی کمائی ہُندی اے۔ ایہ اٹھے سٹھے نال گوریلا جنگ وِچ اپنی مرضی دِیاں باراں پا لیندے نیں تے کئیاں ضلعیاں نوں کڈھ دیندے نیں۔

انگریز دیاں لکھتاں

1857ء دی جنگ آزادی بارے انگریزاں دِیاں لِکھیاں تاریخاں وِچ دھاڑوی دا نقطہ نظر دکھائی دیندا اے۔ گورے دا برصغیر وِچ راج پکّا ہوݨ مگروں اوہدیاں لکھیاں تاریخاں دا اثر ہور ودھ جاندا اے۔ گوگیرے دی جنگ بارے مُڈھلیاں سرکاری چِٹھی پتر دِیاں جوڑیاں کتاباں تے گورے افسراں دِیاں یادداشتاں دی تہہ وِچ سچ دی بِھنک وی پے جاندی اے۔ اگلیاں ایہہ چِٹھیاں وی چھانگ کے چھاپیاں ہوسنݨ گئیاں۔ فیر وی جدوں سر پیندی اے تاں اُبڑواہے سچ نکل ای آؤندا اے۔ کیو۔ براؤن دے وچار دیکھو:

"......but with the utmost caution, for drums were heard beating in all parts of the adjoining jungle, and spies reported large gatherings there, varying from 3000 to 5000, but the grass was so high and thick that not a man could be seen." (3) ایہہ گوریلا جنگ چھے ضلعیاں تک کِھلری ہوئی سی تے ہو سکدا اے کہ کیو۔ براؤن سورمیاں دی اک ڈھانی دی گل کر رہیا ہووے، جیہناں نال اوہدا واہ پیا۔ چیف کمشنر پنجاب دے سیکرٹری برانڈرتھ نے سیکرٹری گورنمنٹ آف انڈیا (فارن ڈیپارٹمنٹ) نُوں 3 اکتوبر 1857ء نُوں اک چِٹھی وِچ لِکھیا:

"These clans can muster some 20 to 30,000 men, and occupy a tract of country in the Googaira District of full 40 to 50 miles in breadth, and from 70 to 80 in length. They have few villages, and generally reside in temporary grass huts, which are constructed in such localities as afford the best pasturage and water for their numerous herds of cattle. They are known under the domination of Khurruls, Khattias, Wattoos, Fatwanas, and other names, and are of Jat lineage." (4) پنجاب دے چیف کمشنر دے سیکرٹری رچرڈ ٹمپل گورنمنٹ آف انڈیا دے سیکرٹری نُوں بغاوت دی کارروائی بارے دسیا اے:

"On the very evening of the memorable 14th of September (the assault of Delhi) a Mahomedan official of the postal department arrived at Lahore from Googaira, came before the Chief Commissioner, and reported, with a somewhat malicious twinkle of the eye, that all the wild and predatory tribes inhabiting the jungly country between Lahore and Mooltan had risen. In reply to a question, he further informed the Chief Commissioner that the numbers of the insurgents ammounted to exactly 125,000 men." (5)

سوا لکھ بندے دا سُݨ کے ’انگریز بہادر‘ دا تراہ نِکل گیا اے۔ اِنج دی صورت وِچ ای تاں چِتُو دا پتا لگدا اے۔ سوا لکھ دا انکڑا جھٹ دا جھٹ جھلن تاں ہور گل اے پر اوہدے اچیت وِچ بیٹھا ہویا بھو لکھت وِچ وی آ جاندا اے۔ اوہ خابرو نُوں دوکھی تے خبیث لکھدا اے۔ بھاویں دیسی سورمیاں کول پراݨے روایتی ہتھیار سن تے ایہہ پیشا ور فوجی وی نہیں سن، پر ایہناں دو چار قبیلیاں اُتے فوجاں چاڑھن دی کیہ لوڑ پئی؟ ایہناں رجمنٹاں تے پلٹناں دا ویروا ’’میوٹنی ریکارڈز: رپورٹس‘‘ دے صفحے صفحے اُتے کھلریا ہویا اے۔ دِہلی دی بھاجڑ مگروں فوجاں دا رُخ باراں ول ہو گیا۔ انگریزاں نے ظُلم دی انت کر چھڈی، پر سورمے ڈولے نہیں۔ زبانی روایتاں دے مطابق جدوں اوہنے بار دِیاں سواݨیاں چکنیاں شروع کیتیاں تاں سورمے ایس نکوہی توں چلدیاں پیش ہو گئے۔

رائے احمد خاں کھرل باراں وِچ 1857ء دی جنگ آزادی دے آہری سن۔ اوہناں بار واسیاں دے اکٹھ کیتے تے گورے دیاں دیس پنجاب وِچوں جڑھاں پٹݨ دا متا پکایا۔ گورے دی لکھت وچ کھرل، وٹو، فتیاݨا تے کاٹھیا قبیلے دا باہلا ذِکر آؤندا اے جیس توں ایہہ بُھلیکھا پیݨ لگ پیندا اے کہ ایہی قبیلے گورے اگے نابر ہوئے سن۔ ایہناں قبیلیاں دے سرداراں دا گوریلا جنگ وچ موہریاں آلا کردار سی۔ اودوں بار دیاں جوہاں قبیلیاں دے ناں نال ای سنجاپدیاں سن، پر ہُݨ ایہہ جُوہاں چھیاں ضلعیاں وِچ ونڈیاں گئیاں نیں۔ انج ساڈے تاریخ نویساں نے وی گورے دی لیہہ اُتے ٹُردیاں گل گولی نہیں۔ ایہناں قبیلیاں وِچوں لکھیرے، نگڑیال، گردیزی، آرائیں، ملتان دے مخدوم، نکئی، بیدی تے اروڑے سرکڈھویں غدار سن۔ نالے احمد خاں کھرل دا اُپیریاں وِچوں وی کچھ گھراں نے ساتھ نہیں دِتا، پر غداری وی نہیں کیتی۔ ایس وسیبے دے میراثی، ماچھی، پرہائیں، لوہار، کمھار، ملاح، اگواہی، بگھیلے، ترہاݨے، مرجاݨے، مُرداݨے، پنڈی شیخ موسا دے قریشی، لُوݨے، بار، بھدرُو، ویہݨی وال، ساہمل، جنجوعے، جج تے بار دے دُوجے قبیلے سورمیاں دے موڈھے نال موڈھا جوڑ کے کھلوتے رہے۔ گوریلا جنگ وچ بار واسیاں کول بھاویں بہت گھٹ بندوقاں سی، پر چنگے نشانچی ہوݨ پاروں ایہ ماچھیاں نُوں ای پھڑائیاں ہوئیاں سن۔ خوشحال ماچھی دی سورم گتی بھلا کیہنوں وِسری ہوئی اے۔ گورے دے راج توں پہلاں ایہ منیا پرمنیا سچ سی کہ ہتھیار لوہار گھڑدے نیں تے ماچھی تے نائی ہتھیارُو نیں۔ راج دے نابراں نظام لوہار تے جبرو نائی دا اج وی پنجابیاں دے مناں وِچ آدر اے۔ گورے اوَدھ وچ وچلے میل نوں تھاپڑیا پر آزادی دی جنگ ویلے اوہ نابر ہو کھڑا۔ اوتھوں ای اوہنے ایہ سِٹا کڈھیا کہ اُتلے میل نُوں تھاپڑی جاؤ تے تھللیاں نُوں اوہناں دے حال اُتے چھڈ دیو۔ اوہدے راج وچ ای زمین نُوں نِجی ملکیت بݨایا گیا۔ ہولی ہولی زمین دی مالکی تے بے مالکی والے قبیلیاں وِچ سماجی تعلقات دا پاڑ ودھدا گیا۔ ایہ سچ اے کہ بے معلوم جیئا پاڑ انگریزی راج توں پہلاں وی ہیگا سی، پر اودوں پیشاور قبیلےاں دا استحصال کرن دی کِسے نوں وی جرأت نہیں ہُندی سی۔ ایہ سارے قبیلے رَل کے ای وسیبا بݨدے سن۔

گوگیرے دی باقاعدہ گوریلا جنگ بدرو وِچ شروع ہوئی سی جدوں رائے احمد خاں کھرل ہاٹھاں لڑائیاں۔ بدرو وچ دریا بھر کے وگدِے سن۔ پھاٹاں وِچ وی پاݨی کھلوتا ہُندا سی۔ ہِٹھاڑی دریا ٹِھل جاندے نیں تے بیلے دے گھاتی سن۔ منتاریاں واسطے راوی دریا روک سی۔ اوس ویلے بیڑی دا ملاح ای وسیلہ سی۔ نابراں لئی دریا قدرتی قلعہ سی۔ فریدا واحد، ملنگ آلا پتن تے ماڑی آلے پتن دے ملاح سورمیاں دا سنگ سن۔ ایہ اپݨیاں نُوں اپڑاوݨ واسطے تیار بیٹھے سن پر گورے دے بانہہ بیلیاں نُوں نہیں۔ انج گوریلا کارروائیاں دی کامیابی دا اک وڈا بھیت ملاح وی سن:

"At daybreak I received a note from Mr. L Berkeley informing me that he had not succeeded in intercepting Uhmud, Khurral; that the boat in which the latter had crossed had been moored in a creek on the opposite side beyond the reach of musketry; and that the chowkeedar in charge of it had declared that he had received strict orders not to let the boat return, an order he was determined to obey, as Uhmud, Khurral, had become king of the country." (6)

جیل دا داروغا نماݨا جی اے۔ اوہنوں کمپنی کول نوکری لبھ جاندی اے۔ اوہ بالاں دا پیٹ پالن لئی نوکر تاں ہُندا اے پر اوہدی مت اپݨی نہیں ہُندی۔ داروغے دی جازت نال رائے احمد خاں کھرل 20 جون 1857ء نُوں بار دے بے جُرم قیدیاں نُوں گوگیرے جیل وچ مِلے، اوہناں قیدیاں نُوں لوڑ دیاں ماڑیاں موٹیاں شیواں وی دِتیاں۔ جد گورے نُوں پتا لگیا تاں داروغے اُتے سختی آئی:

"An investigation took place, which resulted in the dismissal of the Jail Darogah for neglect; and a circumstance was then elicited which at the time appeared insignificant, but to wihch subsequent events have led me to attach more importance. The Darogah had allowed Uhmud Khan, the chief of the Khurrals, to visit the jail without my knowledge,---a fact he then explained that Uhmud Khan his religious father; that he had known him for many years; and that he had protected his faimily during former insurrections." (7)

دیسی قبیلیاں دیاں آپسی لڑائیاں تے دھاڑویاں نال جنگاں دا موہری پِرہائیں قبیلہ اے۔ ایہ قبیلہ بار دا ڈھولی اے۔ بار واسیاں دا جنگ کرن دا نویکلا پیشا سی۔ ایہ پیشا پِرہائیں جاندا سی۔ ڈھول دے کئی تال سن جیہناں توں جوش جمدا سی۔ کُچھ تال اجیہے وی سن جیہناں نُوں قبیلے دا مرشد پسند کردا سی۔ انج اوہ تال لڑائیاں وِچ مرید سورمیاں واسطے فتح دا شادیانہ سی۔ ساگھرو تے مارُو تاں جنگاں دی خاص نشانی بݨ گئے سن۔ جیویں ساگھرو وچ تاں قبیلے دے جِیاں تے جنگی جانوراں نوں وی پتا لگ جاندا سی کہ ساڈی دِھر دفاعی پوزیشن وچ اے۔ انجیں ونگوں مارُو ویری اُتے ہلا کرن دا تال اے۔ بار واسیاں کول بگل تاں ہُندے نہیں سی۔ ڈھول دا تال ای پینترا بدلن دا نشان سی۔ جے پِرہائیں ای لِیچ جاوے تاں جنگاں کاہدیاں ہوݨیاں سن۔ گوگیرے دی گوریلا جنگ وچ پِرہائیاں دِیاں انملیاں قربانیاں سی۔ جھاڑاں وچ گورے دی گولی ڈھول دی آواز تے آؤندی سی تے انج ایس قبیلے دے جی سبھ توں پہلاں دھرتی نُوں لہو دا نذرانہ دیندے سی۔ سورمیاں نے کئی واری ایہ چال وی چلی کہ ڈھولی اک تھاں کھلو کے ڈھول وجاؤندے رہے تے اوہ دُوجے پاسیوں جا کے گورے دیاں پلٹناں اُتے حملہ کر دیندے سی۔ گورا ڈھول دے کھڑک آلے پاسے گولیاں چلاؤندا سی تے ایس قبیلے دے جی جاݨدیاں بُجھدیاں ننگے نیترے اُتے موت نُوں سینے نال لا لیندے سن۔ انج ایہ دو چار آگُو قبیلیاں دی جنگ نہیں سی بلکہ غداراں نُوں چھڈ کے باقی بار واسیاں نے ودھ کے حِصہ لیا سی۔

گورا بار واسیاں نُوں چور، ڈاکو، ڈنگر چھڈن آلے، چھیڑو، جنگلی، وحشی، پچھڑے، پچھل سُونہے، ٹپری واس، پراچین، آد واسی، گھوہرو، اشانت، آپ ہُدرے، موبھی تے بے مہارے ورگے مہݨے ماردا سی۔ اکھے ہزاراں سالاں دے تاریخی عمل دے دوران ایہناں دے پلّے کُچھ نہیں پیا۔ ایہناں نوں نفعے گھاٹے دی سار نہیں۔ ایہناں نِرا گورے نال ای ٹکّر نہیں لئی بلکہ پہلیاں حکومتاں وی ایہناں نال راضی نہیں سن۔ ہُن ایہناں نُوں قانون دی دب ہیٹھ سدھیاں کراں گے۔ گورا ویری نُوں آدر جوگ نہیں سمجھدا۔ اوہ ورودھیاں نُوں بھنڈدا تے پھٹکاردا اے۔ اوہ ہوچھی زبان ورتدا سی۔ ایس ہوچھ پُنے دیاں ونگیاں دیکھو:

"These tribes had been cattle-stealers and thieves from time immemorial; but being of no political importance, the Sikhs, after two unsuccessful attempts to conqure them, took only the precaution of having armed escorts when passing through the district, and allowed them to remain in almost undisturbed indulgence of their predatory propensities, especially as these rarely extended beyond their own immediate neighbours; thus they were generally left to settle their raids and their thefts, and to fight out their quarrels among themselves.....the predatory tastes of these tribes were now checked by laws vigorously enforced, involving punishment and restitution; and under the influence of these stringent measures, the road from Lahore to Mooltan had become as safe as any in Bengal." (8) "The Chief of the Khurrul tribe, by name Ahmed Khan, was a traitor at heart; he had been in constant communication with the rebels of Delhi and Hansi, and (as he boasted) with the king of Delhi himself." (9) "Ahmad was a man above the average---bold and crafty." (10)

ایہناں ’چوراں ڈاکواں‘ نُوں کیہڑا لابھ سی جیس پاروں ایہ سراں اُتے کفن بنھ کے گورے دے مقابلے وچ نکلے۔ اوہدی لکھت ایس گل دا ویروا نہیں کردی کہ رائے احمد خاں کھرل نے گج وج کے برکلے نُوں آکھیا سی کہ اوہ بہادر شاہ ظفر نُوں اپنا بادشاہ مَنّدا اے تے ایس دھرتی اُتے گورے دی شاہی اوہنوں وارا نہیں کھاندی۔ ایہ گل برکلے نے اپݨے اُتلیاں نُوں اپڑائی وی سی۔ برصغیر وِچ اوہدے خلاف جِنیاں قوماں نِکلیاں اوہناں دی منگ اپݨی دھرتی اُتے اپݨا راج سی۔ فیر بار واسی تاں بے شعورے نہ ہوئے بلکہ اوہدے اگے نہ جُھکݨ والے سارے ای ’بے شعورے‘ سی۔ انج رائے احمد خاں کھرل بارے ورتی شودھی لفظالی وچ ویری نُوں نِرآدرن آلا شودھ پُنا اے۔

گورے دا ہور چتر ایہ وی سی کہ اوہنے گزٹیئر آف دی چناب کالونی وِچ لکھیا کہ جنگلی تے ہور نکوہی دِیاں گلاں ایہناں دے بارے دوجیاں ضلعیاں دے آباد کاراں نے جوڑِیاں ہوئیاں نیں۔ حالانکہ 1857ء دی جنگ آزادی ویلے بار وِچ آبادکار آئے ای نہیں سی۔ جدوں گورے نے لہندے پنجاب وچ کُھلے رقبے تے کن آلی زمین دیکھی تاں اوہناں نے نہراں دے پاݨی راہیں آباد کیتا تاکہ ایتھے دی زرعی اجناس نوں برطانیا گھلیا جاوے۔ وپار دے سُفنے نوں توڑ چاڑھن واسطے باہلی آبادی آلے ضلعیاں دے واسِیاں نُوں بار وِچ وسایا گیا۔ ایتھے دی زرعی اجناس اکٹھی کرن لئی منڈِیاں بݨائیاں۔ ایہناں منڈِیاں وِچوں زرعی اجناس ریل راہیں بندرگاہواں تک لجائیاں جاندیاں سن۔ برطانیا دے مشینی ٹھپے دا مال واپس برصغیر دے واسیاں نوں ای ویچ دِتا جاندا سی۔ اِنج بُھکھ تے غلامی نُوں دوہر لگی۔

گورا دیسی سورمیاں دی کئی ڈھنگاں نال پھٹک بݨاؤندا سی۔ اوہ ایہناں دی مسلمانی نُوں وی پُندا سی، 1857ء دی جنگ کفر اسلام دی جنگ نہیں۔ آزادی لئی جاناں وارن والے سارے مذہباں دے لوک شامل سن۔ انگریز دے بانہہ بیلیاں وِچ وی اِنج دی کوئی ونڈ نہیں سی۔ بہادر شاہ ظفر دی ہجے تک علامتی حیثیت برقرار سی۔ جتھے وی سُچیت جِیاں نے اوہدا راج مُکݨ دا سُݨیا اوہناں نُوں سیک تاں آؤݨا سی۔ دُوجے بنّے گورے دی شاہی قائم ہورہی سی۔ بھلاں اک اݨکھی جی کیہڑی دِھر نال کھلوؤ؟ کیو۔ براؤن ایس گل دا وی جائزہ لیندا اے:

"In the district around were numerous Mohammedan tribes of Jut origin, at present degenerated into cattle-feeders and cattle-stealers, who nevertheless retaind somewhat of their ancestral love of war and plunder; hundreds and thousands of whom wanted only the opportunity and encouragement to spring up armed--for though nominally disarmed, what Punjabee does not know where to lay hands on his weapon in time of need?---and at the first sound of the war--cry, "Deen! Deen!" (religion), in Moslem fanaticism, they would have made Mooltan their rallying-point." (11) کیو۔ براؤن ایسے لِکھت وچ پنجاب اُتے اپنی جِت دے سوہلے گاؤندیاں لِکھدا اے:

"Nor was it only, or indeed chiefly, in concurrence with the brigadier that the Judicial Commissoner distinguished himself: the mantle of Sir John Lawrence rested indeed for the time on one worthy to take his place--one whose every act bore testimony to his English energy and his Christian courage." (12)

جے دین تے مذہب پچھڑی سوچ دا ای سِٹا ہُندا اے تاں فیر ’کرسچین کریج‘ کدوں آ گئی؟ گورا اپنا سودا ویچݨ تے ایتھے دِیاں دولتاں اکٹھیاں کرن لئی مُونھ اُتے لبرل ازم تے سیکولر ازم دا مکھوٹا چاڑھ لیندا اے، پر برصغیر وچ اوہنے ایہ وچار دھارا دُپھیڑاں نال ورتایا اے۔ پنجاب وچ اوہنے مذہبی لہراں نُوں تھاپڑیا تے اِنج اݨ لِکھی پالیسی’ لڑاؤ تے حکومت کرو‘ راہیں بندے نال بندہ نہ چھڈیا۔ انگلستان تے کالونیاں وچ ایہ سُوجھ نسردی نہیں دِکھدی۔ یورپی قوماں نے جیہناں مُلکاں اُتے وی مَل ماریا، اوتھے عیسائی مذہب دی وڈی گݨتی ای نہیں دِکھدی، فیر کُچھ مُلکاں دی پچھاݨ عیسائیت بݨا دتی گئی۔ اِنج گورا مذہبی استحصال وی کردا رہیا۔

گورے دی لِکھت ’وفاداری‘ تے ’غداری‘ دوالے گُھمدی اے۔ وفادار اوہ ہُندا اے جیہڑا مالک دی مرضی اگے دھوݨ سٹ دیوے تے غدار اوہ جیہڑا سِر نہ جھکے۔ پنجاب وِچ وٹواں دی جدی جوہ نیلی اے۔ نیلی دے وٹواں تے راوی دے پیروکیاں دا صدیاں پُراݨا سانگا سی۔ ایسے سانگے پاروں وٹو قبیلے دے کُچھ جِیاں نے راوی تے وسیرا کر لیا۔ فیر گوریلا جنگ وچ نیلی دے وٹواں دا کوئی سیر نہیں۔ گورے ایس چالے تے ایہناں نُوں شاباش وی دِتی۔ راوی دے وٹو، رائے احمد خاں کھرل دے مجیجی سن۔ اوہ وی ایہناں نُوں پکی ڈھیری جاݨدے سن۔ ایہ موہرلیاں صفاں وِچ کھلو کے گورے دے خلاف لڑے۔ اوہ راوی دے وٹواں بارے ’’گزٹیئرز آف منٹگمری ڈسٹرکٹ‘‘ وِچ لِکھدا اے:

"There is very little to choose between the two tribes on the Ravi. There the Wattus rose in 1857, and are still addicted to cattle thieving." (13) نیلی دے وٹواں بارے ایسے ’’گزٹیئرز‘‘ دے وچار دیکھو:

"The Wattus pride themselves on their politeness and hospitality. They are of only moderate industry, profuse in expenditure on special occasions, indifferent to eduction and exceedingly fond of cattle." (14)

ایہ اکو قبیلے دے جی نیں۔ راوی دے وٹو نابر سن تے نیلی دے وفادار۔ دوویں قبیلے مجِھتے سن تے ایہ ایہناں دی پچھاݨ اج وی اے۔ گورا نابراں نُوں عادی چور کہندا سی تے وفاداراں نُوں پروہݨ چار تے ساؤ۔ ایہ پروہݨ چاری تے ساؤ پُݨے دا پُھمن وفاداری پاروں لگیا اے تے عادی چور دی کالک نابری پاروں۔ گورے دی تاریخ کاری دا ایہو سچا اے کہ اوہ نابراں دا مہاندرا مدھول کے دکھاؤندا اے تے وفاداراں نُوں پلوسی آؤندا اے۔ ایسے عینک نال اوہ نابری دی پوری رِیت نُوں دیکھدا اے۔

اوہ برصغیر اُتے راج کرنا اپݨا حق سمجھی بیٹھا سی تے اپݨے آپ نُوں مالک سمجھدا سی۔ اوہدیاں لِکھتاں دی اک اک سطر توں ایس احساس دا ہُنگارا بھرِدا اے۔ اوہ وڈے چتر نال دُوجیاں قوماں دی خودمختاری، آزادی، جیون دے حقاں تے پرائے دھن اُتے مل مارن ورگے سوالاں توں ولا کے لنگھ جاندا اے۔ اوس بار واسِیاں نُوں ونو ون دے میہݨے مارے نیں کہ ایہناں نُوں نفعے گھاٹے دا پتا ای نہیں۔ اوہ اک گلّوں سچّا وی اے کہ اوہنے برصغیر وِچ نابری دے جیہڑے روپ دیکھے، ایہ نابری اوہناں توں اچرج سی۔ ایتھے چربی والے کارتوساں توں بھرشٹ ہوݨ ورگا بھیت کوئی نئیں۔ ایتھے پیشاور فوجی وی کوئی نہیں سن جیہڑے اُچّے عہدیاں اُتے وَدھ تنخواہواں دی منگ پوری نہ ہوݨ پاروں ویہر کھلوتے ہوݨ۔ ایتھے سجری ریاست وی کوئی نہیں ٹُٹی جو خلقت اپݨے راجے دے الھے پھٹاں اُتے پھاہ رکھݨ لئی نکل پئی ہووے۔ ایہناں نُوں راجا، مہاراجا بناؤݨ دا لارا وی کسے نے نہیں لایا۔ گورا بھاویں کن ولا کے پھڑدا اے پر فیر وی ایہ گل مندا اے کہ ایہناں نے پچھلے بادشاہواں نُوں وی نہیں منیا۔

ہور دیکھو

حوالے

1*. Thomas Benjamin. "Preface."Encylopedia of Western Colonialism Since 1450, 2007 ed.

2. Barbara D. Metcalf, Thomas R.Metcalf, A Concise History of India, (Cambridge: Cambridge University Press, 2005) 103.
3. Rev. J. Cave-Browne, The Pujnab And Delhi IN 1857, Part ii (London: William Blackwood And Sons, 1861) 206.
4. Punjab Government, Mutiny Records: Correspondence, Part ii (Lahore: Punjab Government Press, 1911) 83.
5. Punjab Government, Mutiny Records: Reports, Part ii (Lahore: Punjab Government Press, 1911) 358.
6. Punjab Government, Mutiny Records: Reports, Part ii 46.
7. Punjab Government, Mutiny Records: Reports, Part ii 43.
8. Cave-Browne, Part ii 202.
9. Cave-Browne, Part ii 203.
10. Punjab Government, Punjab District Gazetteers: Montgomery District, (Lahore: Punjab Government Printing,1933) 44.
11. Cave-Browne, Part i 122.
12. Cave-Browne, Part i 133.
13. Punjab Government, Punjab District Gazetteers: Montgomery District, 95.
14. Punjab Government, Punjab District Gazetteers: Montgomery District, 95.