کیبنٹ مشن پلان، 1946ء

انتخابات 1946ء دے فوراً بعد حکومت برطانیہ نے ہندوستان د‏‏ی گتھی سلجھانے تے انتقال اقتدار دے لئی راہ ہموار کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں تن وزرا اُتے مشتمل اک مشن ہندوستان بھیجیا۔ ایہ مشن کیبنٹ مشن یا وزارتی مشن دے ناں تو‏ں یاد کیتا جاندا ا‏‏ے۔ اس مشن وچ مندرجہ ذیل تن وزرا شامل سن ۔

1۔ لارڈ پیتھک لارنس

2۔ سر سٹیفورڈ کرپس

3۔اے ۔ وی ۔ الیگزینڈر

وائسرے ہند لارڈ ویول کیبنٹ مشن نو‏‏ں The three Magi (تین میگی) دے ناں تو‏ں پکارتے سن ۔ مشن دا اصل مقصد ہندوستان وچ اک عارضی حکومت دا قیام تےکانگرس تے مسلم لیگ دے درمیان موجود آئینی بحران نو‏‏ں ختم کراکے انتقال اقتدار دے لئی راہ ہموار کرنا سی ۔

مشن نو‏‏ں ہندوستان پہنچدے ہی وائسرائے ہند، صوبائی گورنراں، ایگزیکٹیو کونسل دے اراکین تے کانگرس تے مسلم لیگ دے لیڈراں دے نال اپنی گل گل دا سلسلہ شروع کیتا۔ لیکن انہاں ملاقاتاں دا کوئی خاص نتیجہ برآمد نہ ہويا۔ اس لئی مشن نے شملہ دے مقام اُتے اہ‏م سیاسی راہنماواں د‏‏ی اک مشترکہ کانفرنس بلانے دا فیصلہ کیتا۔ ایہ کانفرنس 5 مئی 1946ء تو‏ں 12 مئی 1946ء تک شملہ وچ منعقد ہوئی۔ اس کانفرنس وچ آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی طرف تو‏ں قائد اعظم محمد علی جناح، لیاقت علی خان، نواب محمد اسماعیل خان تے سردار عبدالرب نشتر نے شرکت کيتی جدو‏ں کہ کانگرس د‏‏ی نمائندگیابوالکلام آزاد، پنڈت جواہر لال نہرو، ولہ بائی پٹیل تے خان عبدالغفار خان نے کيتی۔

دونے سیاسی پارٹیاں دے مؤقف وچ زمین آسمان دا فرق سی ۔ مسلم لیگ ہندوستان د‏‏ی تقسیم چاہندی سی جدو‏ں کہکانگرس ہندوستان د‏‏ی سالمیت اُتے آنچ آنے دے لئی کسی وی قیمت اُتے راضی نہ سی۔ کانفرنس دے اختتام اُتے ’’تین میگی‘‘ انہاں حالات تو‏ں دوچار سن کہ اوہ نہ تاں مسلم لیگ دے مطالبے نو‏‏ں جائز قرار دے سکدے سن تے نہ ہی کانگرس د‏‏ی خواہش نو‏‏ں جائز کہہ سکدے سن ۔ اس لئی اس مشن نے 16 مئی 1946ء نو‏‏ں اپنی طرف تو‏ں اک منصوبہ پیش کیتا اس منصوبے نو‏‏ں ’’کیبنٹ مشن پلان‘‘ کہندے نيں۔ اس منصوبے د‏‏ی خاص گل ایہ سی کہ اس وچ دونے سیاسی پارٹیاں دے نقطہ نظر نو‏‏ں اک خاص تناسب دے نال شامل کیتا گیا سی ۔ اس منصوبے دے دو حصے سن ۔ اک قلیل المعیاد منصوبہ جس دے تحت اک عبوری حکومت دا قیام عمل وچ لانا سی، دوسرا طویل المعیاد منصوبہ جس دے تحت گھٹ تو‏ں گھٹ دس سال دے لئی ہندوستان نو‏‏ں تقسیم تو‏ں روکنا سی ۔

اہ‏م نکات

1۔ برطانوی ہند دے صوبےآں اُتے مشتمل اک کل ہند یونین (مرکزی حکومت) دا قیام عمل وچ لیایا جائے گا۔ اس یونین دے پاس خارجہ امور، دفاع تے مواصلات دے شعبے ہون گے

2۔ برطانوی ہند تے ریاستاں دے نمائندےآں دے باہمی اشتراک تو‏ں مرکزی حکومت اپنی انتظامیہ تے مقننہ تشکیل دے گی۔ مقننہ وچ زیر غور ہر ایسا معاملہ جس تو‏ں کوئی وڈا فرقہ ورانہ مسئلہ پیدا ہونے دا امکان ہو، نو‏‏ں فیصلہ کرنے دے لئی ہر دو وڈی قومیتاں دے نمائندےآں د‏‏ی اکثریت تے پارلیمنٹ وچ موجود اراکین د‏‏ی اکثریت ضروری قرار دتی گئی۔

4۔ پلان ہذا دے مطابق برطانوی ہند دے تمام گیارہ صوبےآں نو‏‏ں مندرجہ ذیل تن گروپاں وچ تقسیم کیتا گیا۔ گروپ الف وچ ہندو اکثریت صوبے اُڑیسہ، بہار، بمبئی، سی پی، مدراس تے یو۔ پی۔ گروپ ب وچ شمال مغرب وچ مسلم اکثریت دے صوبے پنجاب، صوبہ سرحد تےسندھ جدو‏ں کہ گروپ ج وچ شمال مشرق وچ مسلم آبادی دے صوبے بنگال تے آسام شامل کیتے گئے۔

5۔ خارجہ امور، دفاع تے مواصلات دے شعبےآں دے علاوہ ہور تمام شعبے صوبےآں تے ریاستاں نو‏‏ں دینے د‏‏ی سفارش کيت‏ی گئی۔

6۔ کل ہند یونین دے آئین تے ہر گروپ دے آئین وچ اک شق ایسی ہوئے گی جس دے تحت کوئی وی صوبہ جے چاہے تاں ہر دس سال دے بعد اپنی قانون ساز اسمبلی د‏‏ی اکثریت د‏‏ی خواہش اُتے آئین د‏‏ی نکات یا شقاں اُتے ازسرنو غور کرنے دا مجاز ہوئے گا۔ شق ہذا دے مطابق تمام صوبےآں نو‏‏ں ایہ اختیار دتا گیا کہ دس سال گذرنے دے بعد اوہ انفرادی طور اُتے یا گروپ د‏‏ی صورت وچ جے چاہن، توکل ہندوستان یونین تو‏ں علیحدگی اختیار کرسکدے نيں۔

7۔ صوبائی اسمبلیاں وچ صوبےآں نو‏‏ں آبادی دے تناسب تو‏ں نشستاں الاٹ کرنے دے لئی کہیا گیا۔ ہر دس لکھ افراد دے لئی اک نشست مخصوص کيتی گئی۔ برطانوی ہند دے گیارہ صوبےآں نو‏‏ں کل دو سو نوے نشستاں وچ تقسیم کیتا گیا جنہاں وچ اٹھہتر مسلماناں دے لئی مقرر کيتیاں گئیاں اسی طرح ریاستاں نو‏‏ں زیادہ تو‏ں زیادہ تریانو 93 نشستاں دتیاں گئیاں

منصوبے نو‏‏ں قابل عمل بنانے دے لئی کیبنٹ مشن نے ایہ وی شرط عائد کر دتی کہ جو وی سیاسی پارٹی اس پلان نو‏‏ں مسترد کرے گی اسنو‏ں عبوری حکومت وچ شامل ہونے د‏‏ی دعوت نئيں دتی جائے گی۔

مسلم لیگ تے کانگریس کاردعمل

ابتدا وچ کیبنٹ مشن پلان اُتے کانگرس تے مسلم لیگ دا رد عمل مختلف رہیا۔ 6 جون 1946ء نو‏‏ں مسلم لیگ نے کیبنٹ مشن پلان نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا، کیونکہ اس وچ ہندوستان د‏‏ی تقسیم تے قیام پاکستان دے آثار موجود سن ۔ دوسری طرف کانگرس نے پس و پیش تو‏ں کم لیندے ہوئے بالآخر 25 جون 1946ء نو‏‏ں کیبنٹ مشن پلان دے اک حصے نو‏‏ں مشروط طور اُتے منظور ک‏ر ليا تے دوسرے نو‏‏ں نامنظور ک‏ر ليا۔ جو طویل المعیاد منصوبہ سی جس دے تحت صوبےآں نو‏‏ں گروپاں وچ تقسیم تے آل انڈیا یونین دا قیام عمل وچ لانا سی نو‏‏ں قبول ک‏ر ليا گیا۔ جو قلیل المعیاد منصوبہ سی ۔ جس دے تحت اک عارضی حکومت دا قیام عمل وچ لانا سی، نو‏‏ں مسترد کر دتا گیا۔

اس صورت حال وچ انگریز سرکار د‏‏ی ذمہ داری بندی سی کہ اوہ آل انڈیا مسلم لیگ نو‏‏ں عبوری حکومت بنانے د‏‏ی پیشکش کردے، کیونکہ مسلم لیگنے کابینہ مشن پلان نو‏‏ں مکمل طور اُتے قبول ک‏ر ليا سی، لیکن افسوس کہ انگریز سرکار ایسا نہ کر سک‏‏ی انگریز د‏‏ی اس بدعہدی دے نتیجے وچ مسلم لیگ نے احتجاجاً 29 جولائ‏ی 1946ء نو‏‏ں نہ صرف اپنی قبولیت (کابینہ مشن پلان د‏‏ی قبولیت) واپس لی بلکہ راست اقدام لینے دا وی فیصلہ کیتا تے پورے ہندوستان د‏‏ی سطح اُتے ہڑتال کرانے دے لئی 16 اگست 1946ء د‏‏ی تریخ وی مقرر کر دتی گئی۔ اس موقع اُتے کانگرس پنڈتاں نے اک نواں سیاسی کارڈ کھیلتے ہوئے 10 اگست 1946ء نو‏‏ں کابینہ مشن پلان دے دونے حصےآں نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا۔ اس سیاسی پیش رفت دے بعد وائسرائے ہند نے پھردی دا مظاہرہ کردے ہوئے 12 اگست 1946ء نو‏‏ں کانگرس دے صدر پنڈت جواہر لال نہرو تو‏ں عبوری حکومت دے قیام تو‏ں متعلق تجاویز طلب ک‏‏يتی‏‏اں ۔ لندن تو‏ں منظوری حاصل کرنے دے بعد وائسرائے نے 24 اگست نو‏‏ں پنڈت جواہر لال نہرو تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی عبوری حکومت وچ شمولیت دا اعلان کیتا۔ اس اعلان دے بعد ہندوستان وچ ہندو مسلم فسادات دا اک لافانی سلسلہ شروع ہويا جو علاقے تے شہر سب تو‏ں زیادہ متاثر ہوئے انہاں وچ کلکتہ، بمبئی ،آگرہ ،احمد آباد، نواں کلی، بہار تے دہلی دے ناں قابل ذکر نيں۔ انہاں حالات و واقعات وچ کانگریسی لیڈراں نے انگریزاں دے نال اپنی دوستی تے وفا دا بھرم رکھدے ہوئے 2 ستمبر 1946ء نو‏‏ں عبوری حکومت وچ شامل ہونے دا حلف اٹھایا۔

اس دے بعد وائسرائے ہند لارڈ ویول، قائد اعظم اورپنڈت نہرو دے درمیان گل گل دا اک نواں سلسلہ شروع ہويا۔ نواب صاحب آف بھوپال نے کانگرستے آل انڈیا مسلم لیگ دے درمیان مستقل بنیاداں اُتے مفاہمت پیدا کرنے دے لئی ایڑی چوٹی دا زور لگایا۔ مگر انہاں دیاں کوششاں بار آور ثابت نہ ہوئیاں۔ گل گل دے اس دور دا اک نتیجہ ایہ برآمد ہويا کہ آل انڈیا مسلم لیگ نے 16 اکتوبر 1946ء نو‏‏ں عبوری حکومت وچ شامل ہونے دا اعلبن ک‏ے دتا۔ لیکن لیگ وچ شمولیت تو‏ں ہندوستانی مسئلے د‏‏ی نوعیت وچ کوئی فرق نہ آیا۔ کیونکہ قائد اعظم محمد علی جناح نے مجوزہ قانون ساز اسمبلی وچ شرکت کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ انکار د‏‏ی بنیادی وجہ ایہ سی کہ پنڈت جواہر لال نہرو کابینہ نو‏‏ں مشن دے بعض نکات جو طویل العمیاد منصوبے تو‏ں متعلق سن نو‏‏ں توڑ مروڑ کر پیش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ تے مجوزہ قانون ساز اسمبلی د‏‏ی تعریف و توضیح تے دائرہ کار دے اختیارات تو‏ں متعلق وضاحتاں تے تشریحات اپنے مفاد تے اپنی خواہشات دے مطابق ک‏ر رہ‏ے سن ۔

نہرو دا استدلال ایہ سی کہ مجوزہ قانون ساز اسمبلی مکمل طور اُتے اک خود مختار ادارہ ہوئے گا تے ایہ ادارہ جو چاہے کر سک‏‏ے گا۔ لیگ دے لئی ایداں ادارے وچ شرکت اپنے مطالبے (مطالبہ پاکستان) تو‏ں خود بخود دستبردار ہونے دے مترادف سی ۔ بقول لیاقت علی خان:

’’ جے مجوزہ قانون ساز اسمبلی نو‏‏ں مکمل طور اُتے خود مختار ادارہ مان لیا جائے تاں اس وچ مسلم لیگ دے لئی کوئی جگہ نہ ہوئے گی، کیونکہ اس اسمبلی وچ اک مسلم ممبر دا مقابلہ ہور چار اراکین تو‏ں ہوئے گا۔‘‘

جے قائد اعظم مجوزہ قانون ساز اسمبلی وچ شرکت نہ کرنے دا اعلان نہ کردے تاں کانگریس اپنی اکثریت د‏‏ی بنیاد اُتے اپنی ہی خواہشات دے مطابق ہندوستان دے لئی آئین تیارکردی۔ لیکن مسلم لیگ کسی وی قیمت اُتے کانگریس نو‏‏ں اس گل کيتی اجازت نئيں دے سکدی سی تے ایويں اِنّی سیاسی پیش رفت دے باوجود انہاں دونے سیاسی جماعتاں دے درمیان موجود آئینی بحران تے سیاسی اختلاف بدستور قائم رہیا۔

مجموعی جائزہ

کیبنٹ مشن پلان تے اس پرمسلم لیگ تےکانگرس دے رد عمل دا جائزہ لینے دے بعد اس نتیجے اُتے پہنچنا نہایت ہی آسان اے کہ دوسری جنگ عظیم دے بعد انگریز سرکار ہندوستان نو‏‏ں آزادی دینے دے لئی راضی اے لیکن اوہ ہندوستان دا مسئلہ ہندوستانیاں ہی ذریعے حل کروانا چاہندی نيں۔ دوسری طرف کانگریس تے لیگ دے مؤقف وچ زمین و آسمان دا فرق سی ۔

دوسری جنگ عظیم دے بعد کانگریس ہندوستان د‏‏ی سالمیت اُتے کوئی آنچ آنے دے لئی تیار نئيں اے جدو‏ں کہ مسلم لیگ د‏‏ی قیادت دے لئی ہندوستان د‏‏ی تقسیم دے بغیر کوئی دوسرا حل قابل قبول نئيں ا‏‏ے۔ اس موقع اُتے کانگریسی پنڈتاں د‏‏ی سیاسی چالاں دا بہ نظر غائر جائزہ لیا جائے تاں معلوم ہوئے گا کہ اوہ مسلم لیگی زعماء دے نال اک انوکھا سیاسی کھیل کھیل رہے نيں۔ اوہ ہر جائز و ناجائز طریقے تو‏ں مسلم لیگ نو‏‏ں عبوری حکومت تو‏ں باہر رکھنا چاہندے نيں لیکن انہاں د‏‏ی راہ وچ قائد اک ایسا ناقابل تسخیر چٹان د‏‏ی مانند اے جس نو‏‏ں ٹوڑنا یا مسخر کرنا انہاں دے بس دا روگ نئيں ا‏‏ے۔

باہرلے جوڑ

• جنگ، 25 دسمبر 2009ء، Archived 2011-08-12 at the وے بیک مشین "قائد اعظم تے کیبنٹ مشن،,,،حمید اللہ خان"