کنایہ
علم بیان دی رو نال کنایہ اوہ کلمہ اے جیہدے معنی مبہم تے پوشیدہ ہوݨ تے اوہناں دا سمجھݨا کِسے قرینے دا محتاج ہووے ۔ اوہ اپݨے حقیقی معنےآں دی بجائے مجازی معنےآں وچ اس طرحاں استعمال ہویا ہووے کہ اوہدے حقیقی معنی وی مراد لئے جا سکدے ہوݨ ۔ یعݨی بولݨ والا اک لفظ بول کے اوہدے مجازی معنےآں ول اشارہ کر دوے پر اوہدے حقیقی معنے مراد لیݨا وی غلط نئیں ہوئو گا
بقول سجاد مرزا بیگ :
’’ لُغت وچ کنایہ پوشیدہ گَل کرن نوں کہیا جاندا اے تے اصطلاح علم بیان وچ اجیہے کلمے نوں کہیا جاندا اے جیہدے لازمی معنی مراد ہوݨ تے جے حقیقی معنی مراد لئے جاݨ تاں وی جائز ہووے ۔
سر تے چڑھنا تینوں پھبدا اے پر اپݨی طرف کلاہ
مینوں ڈر اے کہ نہ کھویا جاوے لمبر سہرا
سر تے چڑھݨ توں مراد گستاخ ہوݨا، اپݨے تئیں دور کھِچݨا مراد اے تے حقیقی معنے یعݨی ٹوپی سر تے رکھݨا مراد ہوسکدا اے ۔ ‘‘
علم بیان دی بحث وچ تشبیہ ابتدائی صورت اے تے استعارہ ایہد بلیغ تر صورت اے ۔ ایہدے توں بعد استعارہ تے مجاز مرسل وچ وی فرق اے ۔ استعارہ تے مجاز مرسل، دوناں وچ لفظ اگرچہ اپݨے مجازی معنےآں وچ استعمال ہُندا اے پر استعارا مکمل مجاز ہُندا اے تے ایہدے وچ لفظ دے حقیقی تے مجازی معنےآن وچ تشبیہ دا تعلق ہُندا اے ۔ جد کہ مجاز مرسل وچ لفظ دے حقیقی تے مجازی معنےآں وچ تشبیہ دا تعلق نئیں ہُندا ۔ اسی طرحاں مجاز مرسل تے کنایا وچ وی فرق اے ۔ کنائے وچ لفظ دے حقیقی تے مجازی معنے دوویں مراد لئے جا سکدے نیں ۔ مجاز مرسل وچ حقیقی معنیٰ مراد نئیں لئے جاندے بلکہ مجازی معنے ای مراد لئے جاندے نیں ۔
کنائے دی اک مثال مشہور عرب شاعرہ حضرت خنساؓ دے قصیدے دا ایہ شعر اے جواس نے جیہڑا اوہناں نے اپݨے بھائی لئی کہیا سی :
طَوِیلُ النَجَادِ رَفِیعُ العِمَاد َکثیرُ الرَمَادِ اِذَا مَا شَتَا
’’ایہناں دی تلوار دا نیام لمبا سی، ایہناں دے ستون اُچے سی تے سردی دے موسم وچ ایہناں کول راکھ بہت ہُندی سی ۔ ‘‘
طویل النجاد حقیقی تے مجازی دوناں معنےآں وچ ٹھیک اے ۔ اوہناں دی تلوار دا نیام حقیقت وچ وی لمبا ہوسکدا اے تے ایہ اوہناں دی بہادری تے لمبے قد ول وی اشارہ ہوسکدا اے ۔ رفیع العماد دا مطلب اوہناں دے گھر دے اُچے ستون وی ہوسکدے نیں تے قبیلے وچ اوہناں دا اُچا مقام وی مراد لیا جا سکدا اے ۔ کثیر الرماد یعݨی چُلھے وچ بہت زیادہ راکھ ہوݨ دا مطلب اوہناں دی سخاوت ول اشارہ وی ہوسکدا اے کہ اوہناں دے ہاں غریباں لئی بہت زیادہ کھاݨا پَکدا سی تے اوہدے حقیقی معنے وی مراد لئے جا سکدے نیں ۔
کنائے دیاں قِسماں سودھو
* 1۔ کنایہ قریب سودھو
کنائے دی کوئی ایہجی صفت ہووے جیہڑی کِسے خاص شخصیت نال منسوب ہووے تے اس صفت نوں بیان کر کے اوہدے نال موصوف دی ذات مراد لئی گئی ہوووے ۔ مثلن عزیز لکھنوی دے بقول:
دعوے تاں سی بڑے ارنی گوئے طور نوں
ہوش اڑ گئے نیں اِک سنہری لکیر نال
اس شعر وچ ’ارنی گوئے طور ‘توں مراد حضرت موسا علیہ سلام نیں ۔ کنائے دی اس قسم نال توجہ فورن ای موصوفول مبذول ہو جاندی اے ۔
* 2۔ کنایہ بعید سودھو
کنائے دی ایس قسم وچ بہت ساریاں صِفتاں کسے اک موصوف واسطے مخصوص ہُندیاں نیں تے اوہناں دے بیان توں موصوف مراد ہُندا اے پر اوہ ساریاں صفتاں الگ الگ تے چیزاں وچ وی پایاں جاندیاں نیں ۔ ایہنوں کنایہ بعید تے خاصہ مرکبہ وی کہیا جاندا اے ۔ مثلن :
ساقی اوہدے سانوں کہ ہوݨ جیہدے سبب بہم
محفل وچ آب و آتش و خورشید اک جا
آب و آتش و خورشید دے جمع ہوݨ دی صفت شراب وچ پائی جاندی اے تے ایہ صِفتاں الگ الگ وی موجود ہوسکدیاں نیں ۔
* 3۔ کنائے توں صِرف صفت مطلوب ہووے سودھو
زندگی دی کیہ رہی باقی امید
ہو گئے موئے سیاہ موئے سفید
اس شعر وچ موئے سیاہ توں جوانی مراد لئی گئی اے تے موئے سفید، بڑھاپے ول اشارہ کر رہے نیں ۔
* 4۔ کنائے توں کسے امر دا اثبات یا نفی مراد ہووے سودھو
مثلن ایہ جُملہ : زید تے عمر دوویں اِکو سانچے وچ ٹعھلے ہوئے نیں ۔ یعݨی دوویں اپݨی شکل و صورت یا عادات و خصائل وچ اکو جیہے نیں ۔
* 5۔ تعریض سودھو
لغت وچ تعریض دا معنا ’چوڑا کرنا، وسیع کرنا، بڑا کرنا، مخالفت کرنا، مزاحمت کرنا، کنائے نال گَل کہݨا، اشارے نال کوئی گل جتوݨا ، کسی معاملے نوں مشکل بݨا دیݨنا ‘وغیرہ نہیں۔ اصطلاح وچ تعریض کنائے دی اس قِسم نوں کہیا جاندا اے جیہدے وچ موصوف دا ذکر نئیں کیتا جاندا۔ مثلن جے کوئی بادشاہ رعایا اُتے ظلم کر رہیا ہووے تے ایہ کہیا جاوے کہ بادشاہی اوہنوں زیبا اے جیہڑا رعایا نوں آرام نال رکھے ۔ یعݨی اوہ بادشاہی دے لائق نئیں ۔ تعریض نوں بلعموم کِسے اُتے تنقید کرن لئی ورتیا جاندا اے ۔ یعݨی کوئی شخص کِسے تے تنقید کرنا چاوہندا اے تے واضح طور تے اوہدا نام وی نئیں لیݨا چاؤہندا ۔ ایہدے وچ کِسے حد تک طنز دا مفہوم وی پیدا ہو جاندا اے ۔ مثلن داغ دہلوی دا شعر اے :
اسیں ای بدنام آں چعھوٹھے وی اسیں ای آں بے شک
اسیں ستم کر دے آں تے تُسیں کرم کر دے آں
اس شعر وچ داغ نے طنز دی صورت وچ اس حقیقت نوں بیان کیتا اے کہ تُسیں ای دراصل چعھوٹھے آں تے ساڈے تے ظلم کر دے آں ۔
کنائے دی اس قِسم دی مثال قرآن مجید دی اس آیت وچ وی موجود اے ۔ ارشاد :
إِنَّ الَّذِينَ يَكْفُرُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ وَيَقْتُلُونَ النَّبِيِّينَ بِغَيْرِ حَقٍّ وَيَقْتُلُونَ الَّذِينَ يَأْمُرُونَ بِالْقِسْطِ مِنَ النَّاسِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ۔ (آل عمران 21:3)
’’ جیہڑے لوک اللہ دے احکام و ہدایات نوں منݨ توں انکار کر دے نیں تے اوہدے پیغمبراں نوں ناحق قتل کر دے نیں تے ایہجے لوکاں دی جان دے دوالے ہو جاندے نیں جیہڑے خلق خدا وچ انصاف تے سچائی دا حکم دیݨ لئی اٹھݨ ، اوہناں نوں دردناک سݨا دیݨ ۔ ‘‘
ایتھے لفظ فَبَشِّرْهُمْ وچ تعریض اے ۔ ایہدا معنا’’ خو ش خبری سنا دو‘‘ اے ۔ جد کہ جہنم دا عذاب درحقیقت خوش خبری نئیں، بلکہ بُری خبر اے پر ایہنوں بطور تعریض، خوش خبری کہیا گیا اے ۔
* 6۔ تلویح سودھو
لغت وچ تلویح دے معنے’ زرد بݨوݨا، گرم کرنا، کپڑےآں نوں چمکدار بݨوݨا، تلوار نوں صیقل کرنا، اشارہ یا کنایہ کرنا نیں ۔ اصطلاح وچ کنائے دی ایہجی قِسم، جیہدے وچ لازم توں ملزوم تک بہت سارے واسطے ہوݨ ، تلویح کہلاؤندی اے ۔ ایہدی مثال سودا دا ایہ شعر اے :
الغرض مطبخ اس گھرانے دا
رشک اے آبدار خانے دا
ایتھے مطبخ دا رشک آبدار خانہ ہوݨا کنایہ اے نہایت بخل نال، کیونکہ آبدار خانہ ہوݨ نوں اَگ دا نہ جلݨا لازم اے تے اگ دے نہ جلݨ توں لازم اے کھاݨے دا نہ پکݨا تے کھاݨا نہ پکݨ نوں ایہ گَل لازم اے کہ صاحب مطبخ نہ خود کچھ کھاندا اے تے نہ دوسرےآں نوں کچھ کھلوندا اے تے ایہدے نال کنجوس ثابت ہُندا اے ۔
* 7۔ رمز سودھو
رمز دے معنے ’اکھاں تے پعھروٹےآں وغیرہ دا اشارہ، ذو معنی گَل، پہلو دار گَل، مخفی گَل، طعنہ دیݨا، اشارہ اک مونھ، ابرو وغیرہ نال نوک جھونک، مخفی یا پوشیدہ گَل‘ وغیرہ نیں ۔ ادبی اصطلاح وچ رمز کنائے دی اوہ قِسم اے جیہدے وچ زیادہ واسطے نہ ہوݨ پر تھوڑی بہت پوشیدگی موجود ہووے ۔ مثلن ایہ شعر رمز دی اک عمدہ مثال اے :
سیاہی مونھ دی گئی، دل دی آرزو نہ گئی
ساڈے جامہ کہنہ توں مئے دی بو نہ گئی
ایہدے وچ جامہ کہنہ توں شراب دی بو دا نہ جاݨا کنایہ اے ۔ یعݨی بڑھاپے تک میخواری کردے رہے ۔
* 8۔ ایما تے اشارہ سودھو
جے کنائے وچ واسطےآں دی بہتات وی نہ ہووے تے کچھ پوشیدگی وی نہ ہووے تاں ایہنوں ایماء و اشارہ کہیا جاندا اے ۔ جِداں چِٹی داڑھی والا توں مراد بُڑھا آدمی لیا جاندا اے ۔ اسے طرحاں میر دا ایہ شعر ایماء و اشارہ دی عمدہ مثال اے :
شرکت شیخ و برہمن نال میر
اپنا کعبہ جدا بناواں گے اسیں
اپݨا کعبہ جدا بݨوݨا، سبھ توں علیحدہ رہݨ ول اشارہ اے ۔
ہور دیکھو سودھو