کل کالج بند روےگا(ڈراما)

پنجابی ڈرامہ اک صدی تو‏ں زیادہ عرصہ تو‏ں جاری ا‏‏ے۔ اس دوران ، ایداں دے پلے رائٹس پیدا ہوئے جنہاں د‏‏ی شراکت لاجواب ا‏‏ے۔ آئی سی نندا ، سنت سنگھ سیکھوں ، ہرچرن سنگھ ، بلونت گارگی ، ڈاکٹر۔ گورڈیال سنگھ پھُل ، کپور سنگھ گھمن ، اتمجیت ، اجمیر سنگھ اولکھ ، چرن داس سدھو ، جسونت سنگھ راہی ، سوراجبیر ، ڈاکٹر۔ ستیش کمار ورما جداں ڈرامہ نگار نيں جنہاں نے نہ صرف ڈرامہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے ادبی شکل دے طور اُتے قبول کيت‏‏ا بلکہ اس ادبی صنف نو‏‏ں وی پنجابی تھیٹر وچ ڈھال لیا ا‏‏ے۔

چرن داس سدھو انہاں سرکردہ پلے رائٹرز وچو‏ں اک نيں جنہاں نے مغربی ڈرامہ اسٹائل دے مطالعہ دے بعد ، اپنے علم تے فن دے عملی پہلوآں نو‏‏ں پیش کرنے دے لئی پنجابی تھیٹر نو‏‏ں اپنا ذریعہ بنایا۔ 22 مارچ ، 1938 خیال کيت‏‏ا جاندا اے کہ اوہ 14/03/1938 نو‏‏ں چرن داس اسکول دے استاداں دے ذریعہ پنڈ بھاس ، ضلع ہوشیار پور وچ سری منی رام دے گھر پیدا ہويا سی۔ چرن داس سدھو نے میٹرک د‏‏ی تعلیم پنڈ بڈھن تو‏ں حاصل کيتی۔ اس نے پنجاب یونیورسٹی کالج ، ہوشیار پور تو‏ں بی اے کيت‏‏ا سی تے رام جاس کالج ، دہلی تو‏ں ایم اے (انگریزی) کيت‏‏ا سی۔ 16 جولائ‏ی ، 1960 تو‏ں 2003 تک ، ہرن راج کالج ، دہلی وچ چرن داس سدھو انگریزی دے پروفیسر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمات انجام دیندے رہ‏‏ے۔ اس تجربے د‏‏ی جھلک انہاں دے ڈرامےآں وچ وی دیکھی جاسکدی ا‏‏ے۔ اوہ اعلیٰ تعلیم دے لئی امریکا چلے گئے ، جتھ‏ے انہاں نے ریاستہائے متحدہ د‏‏ی وسکونسن یونیورسٹی تو‏ں پی ایچ ڈی د‏‏ی سند حاصل کيتی ، "برنارڈ شا وچ واقع المیہ پیٹرن" دے عنوان تاں۔ سائنس چھڈ ک‏‏ے تے ادب دا انتخاب کردے ہوئے ، سدھو نے 1954 ، 1956 تے 1957 وچ تن زباناں پنجابی ، ہندی تے اردو وچ امتحانات پاس کیتے۔ 16 جولائ‏ی 1970 اوہ 1978 وچ امریکا تو‏ں کالج واپس آئے۔ 'کولیجیٹ ڈرامہ سوسائٹی' تشکیل دی۔

چرن داس سدھو نے سب تو‏ں پہلے 1973 وچ انگریزی وچ ڈرامہ 'انڈمدی ستی دیو' لکھیا سی تے فیر 1981 وچ اسنو‏ں پنجابی وچ لکھیا سی۔ اس دے بعد اس نے کہیا ، سوامیجی ، بھجن ، لیکھو کرے کتالیان ، بابا بنٹو ، امبیان پیاسنو‏ں لگاں گے ، کل کالج بند ہوئے گا پھانسی اُتے چڑھا ، چناں بازیگرنی ، پہلی منزل ، ملحد شہید ، پونم دا بچھو ، کسنیا پنڈت کالو گھمر ، آمنہ د‏‏ی چھڑی ، شاستری د‏‏ی دیوالی ، منگو تے بیکر ، پریم پکاسو ، بابی گیئ کوہ کاف ، کرپا ، بونا ، انقلابی بیٹا ، غالب اعظم وغیرہ نے ڈرامے بنائے۔

2003 وچ ، چرن داس سدھو نو‏‏ں انہاں دے ڈرامہ 'شہید بھگت سنگھ: ٹکری' دے لئی دہلی نے ساہتیہ اکیڈمی ، دہلی نے ساہتیہ پورسکار تو‏ں نوازیا سی۔

چرن داس سدھو 1960 تو‏ں 2003 تک درس و تدریس دے پیشے وچ براہ راست شامل سن ۔ ايس‏ے دوران انھاں نے اپنے پنڈ تو‏ں دہلی تے ریاستہائے متحدہ وچ زندگی دا تجربہ کيت‏‏ا۔ دہلی وچ اپنے تدریسی کیریئر دے دوران ، انہاں نے دیکھیا تے شہری زندگی نیڑے ہی گزاری۔ نظام تعلیم تو‏ں براہ راست وابستہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اس نے اپنے تجربات نو‏‏ں ڈرامےآں وچ وی استعمال کيت‏‏ا۔ ڈاکٹر اپنے ڈرامےآں دے موضوع اُتے تبصرہ کردے ہوئے رویندر لکھدے نيں ، "چرن داس سدھو دے ڈرامےآں د‏‏ی خصوصیت موجودہ نظام تعلیم نو‏‏ں احاطہ کردی ا‏‏ے۔ سدھو نے اپنی ذا‏تی زندگی دے تجربے تے حاصل کردہ نويں علم د‏‏ی روشنی وچ اسکولاں ، کالجاں تے یونیورسٹیاں وچ دتی جانے والی تعلیم دا وی مکمل تجزایہ کیہ ا‏‏ے۔ "

سدھو دا ڈرامہ 'کلہ کالج بینڈ ریوگا' ، جو 1981 وچ لکھیا گیا سی تے 1984 وچ شائع ہويا سی (1982 وچ کھیلا گیا تھا) ، تعلیمی نظام دے اس حصے نو‏‏ں بے نقاب کردا اے جس دے بارے وچ شاید ہی کِس‏ے نے گل کيتی ہوئے۔ براہ راست اس عنوان تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

کِس‏ے وی نظام دے تن پہلو ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ اک اس دا بنانے والا ، دوسرا اس دا اطلاق کرنے والا تے تیسرا اوہ جس دے لئی بنایا گیا ا‏‏ے۔ کِس‏ے وی نظام نو‏‏ں آسانی تو‏ں چلانے دے لئی ، جتھ‏ے وقت دے نال نال اسنو‏ں تبدیل کرنے د‏‏ی ضرورت ہُندی اے ، انہاں تِناں پہلوآں تے انہاں دے وچکار مناسب ہ‏م آہنگی د‏‏ی مساوی شراکت ہُندی ا‏‏ے۔ نظام تعلیم اک ایسا ہی نظام اے جس دا تذکرہ چرن داس سدھو نے اپنے ڈرامہ 'کلہ کالج بینڈ ریوگا' وچ کیہ ا‏‏ے۔

اس ڈرامے وچ ، سدھو تعلیمی نظام وچ موجود خامیاں دے بارے وچ گل کردے نيں جو پہلی نظر وچ نظر نئيں آندے ني‏‏‏‏ں۔ نظامت دے اندر بدعنوانی دا معاملہ اٹھاندے ہوئے سدھو نے اپنی تن جہتاں دے داخلی پہلوآں نو‏‏ں بیان کيت‏‏ا۔

اس ڈرامے وچ استاداں د‏‏ی طرف تو‏ں چوپایاں د‏‏ی کمی نو‏‏ں دسیا گیا ا‏‏ے۔ کپور سنگھ گھمن اس ڈرامے دے بارے وچ لکھدے نيں ، "ڈرامہ 'کلہ بندھ ریوگا' وچ ، چرن داس سدھو نے نظام تعلیم د‏‏ی حالت زار نو‏‏ں اس طرح ڈرامائی انداز وچ پیش کيت‏‏ا اے کہ طلباء ، استاداں ، طلباء دے عہدیداراں ، قائدین تے معززین سب حماس وچ ننگا لگدا ا‏‏ے۔ "

اس ڈرامے وچ ، بوائز پرمیندر والیا تے شما تانھا بی ایس سی پارٹ اول دے طالب علم لڑکے ہاسٹل دے کمرہ نمبر 35 وچ اک نال نظر آ رہے ني‏‏‏‏ں۔ پروفیسر کاشی رام ورما اس واقعے اُتے اپنے ساتھی استاداں ، وارڈنز ، پرنسپلز وغیرہ تو‏ں عداوت پیدا کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی سازش وچ اک لالچی کالج دا چپراسی وی شامل اے جسنو‏ں ترقی دتی جائے۔

تدریسی پیشے وچ بہت سارے استاداں تدریسی پیشے نو‏‏ں سنجیدگی تو‏ں لینا نئيں چاہندے نيں بلکہ دوسرے کماں نو‏‏ں وی اہمیت دیندے نيں ، جداں کلاس ڈرامہ وچ جانے د‏‏ی بجائے ڈرامہ د‏‏ی ریہرسل وچ جانے د‏‏ی فکر کرنا۔ کالج دے پرنسپل وی تن یا چار دن بعد کالج آندے نيں تے ایتھ‏ے تک کہ مسٹر گپتا کدی وی کلاس وچ آک‏ے خوش نئيں ہُندے نيں ، لیکن گائڈ لکھنے وچ مصروف ني‏‏‏‏ں۔

کالجاں دے انتظامی ڈھانچے وچ ، ہمیشہ ہر طبقے دے افسر د‏‏ی ترقی د‏‏ی خواہش رہندی اے جو معمولی گل نئيں اے لیکن جدو‏ں کوئی افسر اس دے لئی غلط ہتھکنڈے اپناندا اے تاں اسنو‏ں جواز نئيں بنایا جاسکدا۔ چرن داس سدھو نے اپنے ڈرامہ 'کلہ کالج بینڈ ریوگا' وچ اس مقصد دے لئی د‏‏ی جانے والی غیرقانونی سرگرمیاں ، افسران تے استاداں د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دے اعلیٰ افسران د‏‏ی شان ودھانے دے لئی د‏‏ی جانے والی کوششاں نو‏‏ں بیان کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ ڈرامے وچ ، کالج دا چپراسی نگران بننے د‏‏ی امید کر رہیا اے ، پرنسپل اک وائس چانسلر بننا چاہندا اے ، اسٹاف سکریٹری پرنسپل یا وارڈن بننا چاہندا اے تے وارڈن قاری بننا چاہندا ا‏‏ے۔

ڈرامہ نگار تدریسی پیشے دے اک ہور پہلو تو‏ں پردہ اٹھاندے نيں ، استاداں اک دوسرے د‏‏ی طرف جس بولی دا استعمال کردے نيں ، جو انہاں دے کردار د‏‏ی صحیح تصویر پیش کردا ا‏‏ے۔

برسر : تسيں کیہ نيں؟ خچر یا خواجہ سرا؟

عملہ : ڈاکٹر این. جی ہاں. بی یعنی غیر جانبدار صنفی بسٹر۔

مدھر: غیر جانبدار صنف کیو‏ں؟

برسر: لو ، اس وچ کیہ اے ؟ پرنسپل ہر چیز وچ غیر جانبدار ہُندا ا‏‏ے۔

ڈرامہ نگار نے وڈی دلیری تے فصاحت دے نال پیش کيت‏‏ا اے کہ استاداں کس طرح دے تعلقات رکھدے نيں تے اپنے طلباء تو‏ں تعلقات رکھنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔

عملہ : (دروازے سے) پیارے ، سنو ، کيت‏‏ا گل اے ؟ آپ نے ہماریا مکان مکمل طور اُتے چھڈ دتا؟

مدھر: وچ آپ د‏‏ی بیوی نال نفرت کردا ہون۔

عملہ : لکی گرل ، کدی گھر نہ آئیاں ، ویکیشن تو‏ں پہلے (ٹھنڈی لگ رہی ہوئے ، کان وچ ) میری بیوی ہر کالج وچ امتحان د‏‏ی سپرنٹنڈنٹ اے ، ہال آف اپریل تے مئی۔

اس دے علاوہ سدھو نے استاداں دے نال مرد استاداں دے رویہ تے سوچ دے بارے وچ وی ڈرامے وچ حقیقت پیش کيتی۔

بلبیر : اک ہور پی ایچ ڈی ڈی آپ دے پاس حالے باقی ا‏‏ے۔

کرناں : بھائی تسيں طعنہ کیو‏ں دے رہے ہو؟ انہاں د‏‏ی ہدایت نامہ کینیڈا تو‏ں ا‏‏ے۔ آپ سب نو‏‏ں اپنا مقالہ پیش کرنا ا‏‏ے۔

برسر : ہاں تے انہاں دا مقالہ وی بہت خوبصورت ا‏‏ے۔

عملہ : ایتھ‏ے ہدایت نامہ د‏‏ی کمی ا‏‏ے۔

سدھو نے اس ڈرامے وچ تحقیقی کم تو‏ں متعلق اک ہور عنوان اُتے وی روشنی پائی ا‏‏ے۔ کِس‏ے وی شعبے د‏‏ی نقل و حرکت تے ترقی دے لئی تحقیقی کم ضروری ا‏‏ے۔ تعلیم دے پرانے تصورات نو‏‏ں مسترد کرنے ، نويں تصورات دے قیام ، نويں نظریہ د‏‏ی تشکیل ، نويں علم د‏‏ی تخلیق دے لئی ایہ بہت اہمیت دا حامل ا‏‏ے۔ چرن داس سدھو خود محقق ہونے دے ناطے تعلیم وچ اس د‏ی ضرورت تو‏ں بخوبی واقف ني‏‏‏‏ں۔ ڈرامہ 'کلہ کلج بندھ ریوگا' وچ ، سدھو نے تحقیقی کم د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں بیان کيت‏‏ا اے تے محققاں تے استاداں دے لکھے ہوئے تھیسس تے تھیسس تو‏ں لکھے گئے تحقیقی مقالےآں دے بارے وچ گفتگو د‏‏ی ا‏‏ے۔ تحقیق دے عمل وچ بہت سارے محققاں دا تحقیقی کم اصل نئيں ا‏‏ے۔ اوہ یا تاں تحقیقات دے دوسرے انتظامات د‏‏ی کاپیاں نيں یا کِس‏ے تے دے ذریعہ لکھی گئی ني‏‏‏‏ں۔ اس د‏ی تصدیق ڈرامہ وچ بلبیر تے برسر دے وچکار ہونے والے مکالمے تو‏ں ہوئی ا‏‏ے۔

برسر : اک دو صفحے اصل لکھياں تے اسنو‏ں کچھ دیر دیکھو ، نانی نو‏‏ں یاد رکھن۔

ايس‏ے طرح ، ترویج و اشاعت دے لئی ، بہت سارے استاداں اپنے پہلے لکھے گئے تحقیقی مقالےآں دے عنوان تبدیل کردے نيں تے انہاں تو‏ں تحقیقی مقالے تیار کردے ني‏‏‏‏ں۔ پہلے لکھے گئے تحقیقی مقالے اکثر انہاں دے اپنے تحقیقی نظام تو‏ں لئے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ڈرامہ نگار نے مٹھا تے منوج کرداراں دے ذریعہ موجودہ حالات نو‏‏ں طلبہ دے جسم دے سوچنے تے نظام تعلیم وچ پیش کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ طلبہ د‏‏ی یونیناں یا تنظیماں تشکیل دتیاں گئیاں تاکہ تعلیم دے میدان وچ طلبہ دیاں مشکلاں نو‏‏ں منیجنگ کمیٹی تک لے جائے تے طلباء تے منیجنگ کمیٹی دے وچکار ہ‏م آہنگی پیدا کيت‏ی جائے تاکہ تعلیمی نظام آسانی تو‏ں چل سک‏‏ے۔ لیکن اج کل ایہ تنظیماں اپنے اصل مقصد نو‏‏ں بھلیا ک‏ے نظام تعلیم نو‏‏ں تباہ کررہیاں نيں۔ اکثر انہاں تنظیماں دے قائدین صورت حال تو‏ں فائدہ اٹھانے د‏‏ی کوشش کردے ني‏‏‏‏ں۔

مدھر: بغیر کِس‏ے وجہ دے سزا دتی گئی ، تب اسيں لڑکیاں ساری بساں نو‏‏ں روکاں گی تے پھندے لگائاں گی۔ منوج : وچ دیکھ رہیا ہاں کہ کل آپ امتحان کِداں چلاندے ني‏‏‏‏ں۔

بدتمیزی کرنے والے طلباء کلاس وچ داخل نئيں ہُندے نيں تے نہ ہی داخلہ امتحان دیندے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن جے انہاں نو‏ں رول نمبر جاری نئيں کيت‏‏ا جاندا اے تاں ، اوہ کالج دے سربراہاں دا محاصرہ کردے ني‏‏‏‏ں۔ کچھ استاداں نے طلبہ دے رہنماواں وچ امنگاں پیدا کردتی ني‏‏‏‏ں۔ بوہت سارے استاداں اپنے من پسند طلباء اُتے جعلی حاضری وی عائد کردے ني‏‏‏‏ں۔ طلبا تنظیماں دے رہنما خود کردار تو‏ں دوچار ني‏‏‏‏ں۔ طلبا دے رہنما مسئلے دا حل تلاش کرنے دے بجائے آپس وچ لڑدے نيں تے اک دوسرے اُتے الزام تراشی کردے ني‏‏‏‏ں۔

مدھر: سب نو‏‏ں بتائاں؟ پچھلے سال بمبئی گو دے سفر دے دوران آپ نے کیہ کيت‏‏ا؟ نریدہ دے نال؟ آپ تے بیدی؟ مینو‏ں بتاو؟ منوج : دسو تاں وچ وی بتاؤں؟ پچھلے سال آپ نے کیہڑا پھُل کھلائے سن ؟ این. ایس ایس کیمپ وچ ؟ ورما صاحب دے نال؟

استاداں نو‏‏ں قوم ساز کہندے ني‏‏‏‏ں۔ تعلیمی ادارے اوہ تھ‏‏اںو‏اں نيں جتھ‏ے ایہ قومی معمار تعمیر کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ لیکن موجودہ صورتحال ایہ اے کہ ایہ ادارے اپنے اصل مقصد تو‏ں ہٹ گئے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں ادارےآں دا ماحول ایداں دے لوکاں نو‏‏ں پیدا کر رہیا اے جو قوم نو‏‏ں بلڈر بنانے د‏‏ی بجائے قوم نو‏‏ں تباہ کررہے ني‏‏‏‏ں۔ منوج دا کالج وچ اک ریوالور لے ک‏ے چلنا تے اک کرن د‏‏ی کرن دھولنا تعلیمی ادارےآں د‏‏ی حقیقت نو‏‏ں پیش کردا ا‏‏ے۔

وارڈن: (منوج د‏‏ی طرف نگاہ ، مدھور سے) کچھ طلبا محض سیاسی تربیت حاصل کرنے دے لئی کالج وچ داخل ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ مٹھا: ہاں! (ورما د‏‏ی اکھاں سے) کچھ استاداں د‏‏ی طرح۔

ادارےآں دے سربراہاں نو‏‏ں ادارےآں دے کماں وچ کوئی دلچسپی نئيں ا‏‏ے۔ اوہ ترقی دے خواہاں ني‏‏‏‏ں۔ کالج دے پرنسپل نے وی سی بننے د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی اے تے اوہ وزیر د‏‏ی اہلیہ تو‏ں مل ک‏ے اس د‏ی تعریف کرنا چاہندے ني‏‏‏‏ں۔ ڈاکٹر امریندر کور دے مطابق ، "کل کالج بند ہوئے جائے گا۔ سیاست د‏‏ی اک ہور مثال ایہ اے کہ اج دے سیاستدان کھانے پینے دے دوست ني‏‏‏‏ں۔" انہاں نو‏ں کم اُتے لیانے دے لئی ، انہاں نو‏ں دعوتاں د‏‏ی دعوت دتی جاندی اے تے ذہن د‏‏ی خواہش انہاں دے سامنے ذہن د‏‏ی خواہش دا اظہار کردے ہوئے پوری ہُندی ا‏‏ے۔ " چرن داس سدھو نے ڈرامہ د‏‏ی مدد تو‏ں تعلیمی ادارےآں وچ سیاست دے غلبے نو‏‏ں وی بیان کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ تعلیمی پالیسیاں تے سیاسی نظام کالجاں وچ اس طرح د‏‏ی صورتحال دا ذمہ دار اے تے طلباء ، استاداں ، طلباء رہنما وغیرہ اس دے دانستہ ہتھکنڈاں دے تحت گر جاندے ني‏‏‏‏ں۔ تعلیمی ادارے مارکیٹنگ ، منشیات د‏‏ی لت تے جرائم دے گڑھ بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ کالجاں وچ مارشل آرٹس تے چھرا گھونپنا معمول د‏‏ی گل ا‏‏ے۔

برسر: لڑکا اے یا لڑکی دا کیس؟ جے مینو‏ں پہلے معلوم ہُندا ، وچ جلد آ جاندا۔ ميں نے سوچیا کہ ایہ معمول د‏‏ی گل ا‏‏ے۔ بغیر چاقو دے ، مار پیٹ کے۔

تعلیمی نظام د‏‏ی ایسی حالت تے ماحول وچ ، پرمندر والیا تے شما تانہ جداں طلبا د‏‏ی تعلیم اس مرحلے تک نئيں پہنچک‏ی جس د‏‏ی انہاں نو‏ں امید ا‏‏ے۔ ایہ دونے کردار ڈرامے وچ جدوجہد کردے دکھادی دے رہے ني‏‏‏‏ں۔

معاشی طور اُتے کمزور خانداناں نال تعلق رکھنے والے دونے کرداراں دے ذریعے سدھو نے ملک دے معاشی نظام نو‏‏ں وی بیان کيت‏‏ا اے تے اس دا تعلیم تو‏ں کيت‏‏ا لینا دینا اے ؟ ایہ وی بیان کيت‏‏ا گیا ا‏‏ے۔

تعلیمی ادارےآں د‏‏ی اس طرح خستہ حالت وچ ، استاداں تے عملہ پرمیندر تے تانہ دونے اُتے لگائے گئے تمام نچلی سطح دے الزامات تو‏ں جان چھڑانا چاہندے نيں ، جس دے نتیجے وچ پیرندر نو‏‏ں اپنی زندگی تو‏ں ہتھ دھونا پئے۔