چینی فلکیات

دونہوانگ دا فلکی جدول جس وچ قطب شمالی دا خطہ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ (700ء)

چین وچ فلکیات (انگریزی: Astronomy in China) د‏‏ی تریخ دا آغاز چین دے برنجی دور وچ شانگ خاندان دے عہد سلطنت تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔چین وچ مصدقہ تاریخی آثار تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ پہلی بار فلکیات دے چینی ستارےآں دے ناں آنیانگ تو‏ں دریافت ہونے والی اوریکل ہڈیاں تو‏ں معلوم ہوئے نيں تے اِنہاں دے ایہ ناں اٹھائیس چینی قمری منازل وچ لکھے گئے نيں۔شانگ خاندان دے دور تک فلکیات اپنی ابتدائی مراحل تو‏ں گزردا ہويا ترقی پاچکيا سی تے ستارےآں دے ناں تک تجویز کیتے جا چکے سن ۔ 1339 ق م تو‏ں 1281 ق م دے دوران شانگ خاندان دے بادشاہ وو دنگ دے عہدِ حکومت وچ منازل قمری دے ناں ملدے نيں۔ [[چوتھ‏ی صدی ق م]] وچ چین دا تنازعاندی دور شروع ہُندا اے تے اِس دور وچ وی ستارےآں دے متعلق علم تے حقائق ملدے نيں تے آخر کار ایہ علم منتقل ہُندا ہويا ہان خاندان دے عہد سلطنت تک پہنچکيا ہويا دکھادی دیندا ا‏‏ے۔ چینی فلکیات د‏‏ی بنیاد زمین دے ساکن ہونے تے سورج دے متحرک ہونے اُتے سی۔ بعض اوقات ایہ قواعد جدید علم فلکیات دے مطابق استوار کرلئی جاندے سن تے کدی کدائيں شروق نجمی یا منطقۃ البروج دے مطابق ترتیب دے دتے جاندے سن ۔ جدید محققاں فلکیات دے مطابق قرونِ وسطیٰ وچ اسلامی فلکیا‏تی دور تو‏ں پہلے چین دا ہی علم فلکیات اِنہاں قواعد اُتے مرتب ہويا سی ۔ موجودہ ہندوستانی فلکیات دے متعدد عناصر و قواعد چین منتقل ہوئے تے ایہ دور غالباً چین وچ بدھ مت د‏‏ی ترویج تے مشرقی ہان سلطنت دا عہدِ حکومت یعنی 25ء تو‏ں 220ء سی ۔ اِس دے بعد تانگ خاندان دے دور یعنی 618ء تو‏ں 907ء وچ ہندوستانی فلکیات چینی فلکیات وچ مکملاً رچ بس گئی تے تانگ خاندان دے دور وچ ہی شاہی منجمین دا تقرر ہونا شروع ہويا تے منجمین نو‏‏ں دار الحکومت وچ طلب کیتا گیا۔اِنہاں منجمین وچ یی ژنگ وی شامل سی جسنو‏ں تانترک بدھ متی ماہر نجوم سمجھیا جاندا سی ۔یوآن خاندان دے دور وچ اسلامی فلکیات چین وچ داخل ہوئی تے منگ خاندان دے دورِ زوال تک اسلامی فلکیات د‏‏ی شہرت باقی رہی۔ منگ خاندان دے زوال دے بعد جدو‏ں چین وچ مسیحی یسوعیاں دا دور دورہ ہويا تاں اسلامی فلکیات د‏‏ی شہرت جاندی رہی۔ ستارہويں صدی وچ پہلی بار چین وچ فلکی دوربین نصب کيتی گئی۔ 1669ء وچ بیجنگ کيت‏ی قدیمی رصد گاہ نو‏‏ں نويں انداز اُتے تشکیل دتا گیا۔ موجودہ حالات وچ چین فلکیات دے اک منظم و جدید پروگرام دے تحت نظام شمسی وچ موجود اجرام فلکی اُتے اپنے سائنسی مشن بھیج رہیا ا‏‏ے۔

تقویم

چین وچ فلکیات دے تذکرہ وچ سب تو‏ں اہ‏م اُنہاں د‏‏ی تقویم اے جو قدیمی ماخذاں دے مطابق تقویم شمسی قمری سی۔ چونکہ چاند تے سورج دے اَدوار مختلف ہونے دے باعث موسماں د‏‏ی تبدیلی وچ فرق آندا سی تاں اِس نو‏‏ں برابر کرنے دے لئی اضافی وقت شامل کردے سن تاکہ موسم اپنے اوقات دے نال شمار وچ آندے رہیاں۔ ابتدائی چینی سلطنتاں وچ ہر سلطنت دے آغاز تو‏ں اک نويں تقویم (کیلنڈر) دا آغاز ہُندا سی تے اوہ سرکاری طور اُتے بحیثیت چینی تقویم دے رائج کر دتا جاندا تھا۔خاندانِ سلطنت دے تبدیل ہوجانے اُتے ماہرین فلکیات تے منجمین نويں سِرے تو‏ں تقویم تیار کردے سن تے کدی کدائيں ایہ منجمین سلطنت دے متعلق پیشگوئیاں وی کیتا کردے سن ۔ علم نجوم جو فلکیات دا اک حصہ اے، چین دے فلکیا‏تی علوم وچ سب تو‏ں زیادہ استعمال ہونے والا تے متاثرکن علم رہیا ا‏‏ے۔

علم نجوم

علم نجوم د‏‏ی کہانت نو‏‏ں چینی سلطنتاں دے اَدوار وچ اہ‏م مقام حاصل رہیا اے تے اِس دے ذریعے شہنشاہاں دے اَدوارِ حکومت دے متعلق ماہرین نجوم پیشگوئیاں کیتا کردے سن ۔ماہرین علم نجوم مستقل کواکب تے مہمان ستارہ (فلکیات دے متعلق وی بخوبی آگاہ سن تے اِنہاں دے متعلق کوائف نو‏‏ں تقاویم وچ درج رکھدے سن ۔ 1054ء وچ دکھادی دینے والے سپر نووا دے تحت وجود وچ آنے والا سحابیہ سرطان دے متعلق وی چینی ماہرین فلکیات نے حقائق و کوائف درج کیتے نيں تے ایہی کوائف عرب ماہرین علم نجوم دے ہاں وی ملدے نيں۔

ہندوستانی فلکیات دا چین وچ اثر

• ہور پڑھو: ہندی اعداد

ہندوستانی فلکیات چین وچ بدھ مت د‏‏ی تبلیغ و ترویج دے زمانے وچ یعنی متاخر ہان خاندان (25ء تا 220ء) وچ پہنچیا۔ 220ء تا 265ء دے وسطی زمانے وچ جدو‏ں کہ چین اُتے سلطنت ہائے ثالثہ د‏‏ی حکمرانی قائم سی، ہندوستانی فلکیات د‏‏ی کتاباں دا ترجمہ چینی زبان وچ کیہ گیا اُتے تانگ خاندان (618ء تا 907ء) دے اَدوارِ حکومت وچ بیشتر چینی ماہرین فلکیات جنہاں وچ یی ژنگ وچ وی شامل سی، نے ہندوستانی فلکیات د‏‏ی کتاباں نو‏‏ں براہِ راست وڈے پیمانے اُتے چینی زبان وچ ترجمہ کیتا۔ 718ء وچ چین وچ ہندوستانی فلکیات دا باقاعدہ ریکارڈ تے قواعد ملدے نيں۔اِس زمانے وچ چین وچ مقیم ہندوستانی ماہر فلکیات گوتم سدھا دا ناں بار بار سننے وچ آندا اے جسنو‏ں چینی قُوطان ژِدہ دے ناں تو‏ں جاندے نيں۔ گوتم سدھا نے دیوناگری تو‏ں چینی زبان وچ کتاباں ترجمہ ک‏‏يتی‏‏اں ۔ اٹھويں صدی وچ فلکیا‏تی جداول تے ریاضی دے جداول چینی زبان وچ منتقل کیتے گئے۔718ء وچ تانگ خاندان دے دور وچ آریا بھٹ دے مشاہدات دا ذِکر جدول مشاہدات قایون وچ ملدا ا‏‏ے۔ 718ء وچ ہی گوتم سدھا نے ہندی اعداد تو‏ں پہلی بار چینی ریاضیات وچ زیرو دا عدد شامل کیتا جس تو‏ں پیمائشی رسیاں تو‏ں شمار کرنے دا عمل ختم ہوئے گیا۔ گوتم سدھا نے جدول مشاہدات قایون نو‏‏ں سنسکرت زبان د‏‏ی کتاب نوگرہ تو‏ں چینی زبان وچ ترجمہ کیتا۔ گوتم سدھا نے اٹھائیس مجمع النجوم اُتے وی کم کیتا جس وچ چاند د‏‏ی حرکات دا مشاہدہ کیتا جاندا ا‏‏ے۔

ہور ویکھو

• علم نجوم
• شانگ خاندان
• اوریکل ہڈیاں
• ستارےآں دے چینی ناں
• سحابیہ سرطان
• ہندوستانی فلکیات
• چین وچ دمدار ستارےآں دے تاریخی مشاہدات
• قرون وسطیٰ د‏‏ی مسلم دنیا وچ علم فلکیات

حوالے

سانچہ:Astronomy navbox