پہلی جنگ عظیم وچ آشوری تے مغربی آذربائیجان
جلو ترکی دے حاکری علاقے وچ جھیل وان دے جنوب وچ اک پہاڑی علاقے دا ناں اے [۱] جتھے پہلی جنگ عظیم توں پہلے سلطنت عثمانیہ وچ اک اسوری قبیلے دے لوک آباد سن ۔ جنگ وچ اسوریاں دے روس دے نال اتحاد تے سلطنت عثمانیہ وچ آشوری نسل کشی دے بعد آشوریاں دی اک وڈی تعداد ایران فرار ہو گئی۔ روسیاں تے محاذاں دی پیروی کردے ہوئے ، عثمانی فوجاں تے انہاں دی کرد اتحادی افواج [۲][۳] مغربی آذربائیجان ، ایران وچ آئیاں تے ایرانی سرزمین انہاں دشمن قوتاں دے ہتھوں جنگ دا منظر بن گئی۔ ایرانی سرزمین اُتے ریاستاں دی وسیع جنگ تے نسلی تے مذہبی گروہاں دے مسلح ہونے نے مغربی آذربائیجان وچ غیر ملکی ایرانی ہلاکتاں (بشمول آذری ، کرد ، آرمینیائی تے اسیرین) دی راہ ہموار دی . سمیتقو دی مخالفت تے مارشیمون دے قتل) ، اسماعیل آغا سمیتقو دی طرف توں ، اسوریاں نال نفرت تے ایرانیاں دے اک وڈے حصے دی موت دا سبب بنی ، تے فیر جدوں عثمانیاں تے کرداں نوں شکست ہوئی تاں ایرانیاں دی اک وڈی تعداد ماریا گیا اپنے بھائی جعفر آغا نوں قتل کرنے دے بہانے ، سیمیتاکو عثمانیاں دی حمایت توں ارمیا دے آس پاس دے دیہاتاں وچ قتل تے لُٹ مار دے رہیا سی ، جتھے کچھ شیعہ سن تے کچھ اسیر سن ، تے ایتھے تک کہ دیہات جو کرد سن ، عثمانیاں دی حمایت توں[۴][۵]۔ مورچاں نے روسیاں ، انگریزاں تے فرانسیسیاں دے تعاون توں فوجی تنظیماں بناواں تے لُٹ مار دی تے مقامی لوکاں نوں قتل کيتا۔ [۶] کچھ مصنفاں [۷] بشمول علی خامنہ ای ، غیر ملکیوں دی جانب توں علاقے نوں ایران توں علیحدہ کرنے تے اسنوں عیسائی ملک وچ تبدیل کرنے دی سازش دے واقعات جاندے نيں[۸]۔ اپنی غیر جانبداری دے باوجود ، ایران نے پہلی جنگ عظیم وچ اپنی آبادی دا اک چوتھائی حصہ تنازعات ، قحط تے بیماریاں وچ کھو دتا ، لیکن صورتحال شمالی ایران خاص طور اُتے مغربی آذربائیجان وچ خراب سی۔[۹]
پس منظر
سودھوبھانويں 1900 دی دہائی دے اوائل وچ آرمینیائی تے روسی قوم پرستاں دے وچکار کشیدگی ودھ گئی ، پہلی جنگ عظیم دے پھیلنے تے سلطنت عثمانیہ وچ آرمینیائی نسل کشی دی وجہ توں انہاں اُتے سایہ پے گیا۔ روسی حکومت ، عثمانیاں دی دشمن دے طور اُتے ، آرمینی قوم پرستاں دی فطری اتحادی سمجھی جاندی سی۔ 1914–1915 دے آس پاس ، روسیاں نے جھیل وان دے آس پاس نويں قبضہ شدہ عثمانی علاقےآں دی اک ریاست قائم کيتی ، جسنوں بعد وچ مغربی آرمینیا دے ناں توں جانیا جاندا اے۔ آرمینیائیاں نے جنگ دے دوران روس دا نال دتا ، جس دی وجہ توں عثمانی ظلم و ستم ہويا۔ شمال مغربی ایران وچ رہنے والے عیسائی اسیرین دی صورت حال ، جتھے روسی افواج سلطنت عثمانیہ دی آخری باقیات توں لڑ رہیاں سن ، نوں وی مشکلات دا سامنا کرنا پيا۔ ارمیا دے سرحدی شہر عثمانیاں دے خلاف جنگ وچ روسی افواج دی طرف توں حفاظت نسطوری اششوری دی اک وڈی آبادی تھی. تے مغرب آذربائیجان خطے 50،000 توں ودھ دی آبادی وچ پناہ لی سی، تے ایرانیاں انہاں دے داخلے دی مخالفت نئيں کیا، [۱۰] تے ایتھے تک کہ انہاں لوکاں دی مدد دے لئی قومی عطیات جاری کیتے جنہاں دی معاشی حالت خراب اے۔ [۱۱]
نومبر 1915 وچ ، شمالی آذربائیجان توں عثمانی ترکاں تے کرداں دے حملے وچ روسی فوج دے انخلاء دے بعد ، علاقے دے آرمینیائی تے اسیرین اوتھے توں بھج گئے۔ کچھ سردی تے برفباری وچ مر گئے ، تے جو بچ گئے اوہ ارمیا وچ پناہ لئی ، جتھے محاصرے دے بعد عثمانی ترکاں تے کرداں نے تقریبا 5،000 5000 عیسائیاں نوں قتل کيتا۔ [۱۲] قتل عام جاری رہیا ایتھے تک کہ ایران دی مرکزی حکومت نے جون 1919 وچ اس علاقے دا کنٹرول سنبھال لیا۔ [۱۳]
روسی انقلاب نے اسوریاں نوں حمایت دے بغیر چھڈ دتا تب توں ، انہاں نوں عثمانی ترکاں ، عرباں تے کرداں توں تنہا لڑنا پيا۔ بھانويں اسوریاں دے اہم مسلح دھڑے سن ، فیر وی انہاں نوں باقاعدہ ترک تے فاسد کرد فورسز دے خلاف مزاحمت دے لئی اک وڈی طاقت دی مدد درکار سی۔ ایہ دیکھدے ہوئے کہ اسیرین فوج ترک فوج دے شمالی ونگ نوں وکھ توں دھمکیاں دے رہی سی تے عثمانی میسوپوٹیمیا تے جنوبی ایران وچ انگریزاں دے نال لڑ رہے سن ، انگریز نے اسوریاں دی حمایت دا کردار ادا کيتا۔ اسوریاں نوں اپنے کھیل وچ لیانے دے لئی ، انگریز اک آزاد اسوری ریاست دی حمایت دا وعدہ کرنے دے لئی تیار سن ۔ مارشیمون اشائی لکھدے نيں ، "برطانوی حکومت ، کیپٹن جارج ایف. کیپٹن جارج ایف گریسی ، جو انٹیلی جنس سروس دی کمان دے تحت خدمات سرانجام دے رہے سن ، اپنے اڈے ، وان توں آشوریاں نوں ترکشاں دے خلاف اپنی مزاحمت نوں منظم کرنے دی ترغیب دینے دے لئی آئے سن ، دسمبر 1917 یا جنوری دے اوائل وچ اک کانفرنس وچ ۔ اس نے اسوری فوجیاں دے سامان تے تنخواہاں دی ادائیگی دی تے اسوری قوم دے لئی ہور تعاون دا وعدہ کيتا۔ [۱۴] ص 130۔
ایران وچ عثمانیاں دا داخلہ
سودھوکیونجے عثمانیاں نے جنگ شروع کيتی سی ، ایران دی سرحداں اُتے عدم تحفظ پیدا ہويا۔ اک طرف کرداں نے جہاد یا شدید یلغار تے لُٹ مار دا گانا کہیا تے دوسری طرف اسوری پریشان سن کیونجے امریکی تے فرانسیسی مشنریاں دے کنٹرول وچ کئی سالاں توں مسلماناں نے نفرت دی تے روسیاں دے آنے دے بعد ایران ، انہاں نے انہاں دی طرف رخ کیہ اوہ بند سن تے روسیاں نے انہاں نوں اسلحہ دتا سی۔ سب توں پہلے ، 29 نومبر 1915 نوں ، عثمانی کرداں نے سرحد عبور دی تے ایران اُتے حملہ کر دتا ، دس دیت پرت لی تے شیعاں ، سنیاں ، مسلماناں تے اسوریاں وچ فرق کیتے بغیر قتل عام کيتا۔ ایتھے تک کہ روسیاں نے اک فوج بھیج کر انہاں نوں کڈ دتا۔ ایہ ست دسمبر نوں عثمانیاں دی شکست سی۔ دوسری طرف ، دونے میاندوآب وچ تے قفقاز وچ سریقمش دی جنگ دے آغاز وچ ، روسیاں نوں شکست ہوئی ، تے اس دی وجہ توں تبریز تے آذربائیجان وچ عثمانی فوج دی آمد ہوئی ، تے روسی مارانڈ توں پِچھے ہٹ گئے۔ فیر روسیاں نے 16 جنوری نوں دوبارہ بالا دستی پائی تے تبریز واپس آئے۔ کرد تے عثمانی مہاباد وچ جمع ہوئے تے روسیاں نے صمصام چاردولی نوں عثمانیاں تے کرداں دے خلاف مقرر کيتا تے اسنوں پیسے تے اسلحہ دتا۔ 11 تے 12 جنوری نوں ، روسیاں نے اچانک ارمیا چھڈ دتا ، اپنے اسیر تے آرمینیائی اتحادیاں نوں ارمیا وچ تنہا چھڈ دتا ، جتھے انہاں نے گزشتہ چند مہینےآں وچ بدسلوکی دی تے خون بہایا۔ انہاں وچوں تقریبا دس ہزار لوکاں نے مشکلات دے نال تے روسیاں دے نال برف وچ شہر چھڈ دتا ، جو انہاں وچوں بوہت سارے لوکاں دی راہ وچ ہلاک ہوگئے۔ باقی ، تقریبا 35،000 نے امریکی ہسپتالاں یا فرانسیسی مشنریاں وچ پناہ منگی ، تے بوہت سارے لوکاں نوں ایرانیاں نے اپنے گھراں وچ پناہ دی۔ فیر ، روسیاں دے جانے دے دو دن بعد ، تقریبا 30،000 کرداں نے پہاڑاں توں شہر اُتے حملہ کيتا ، تے عثمانی راشد بی اپنے پِچھے اک فوج دے نال شہر وچ داخل ہوئے۔ راشد بے نے لاقانونیت نوں روکیا ، لیکن نوری بیک تے راگھب بیک ، دو عثمانی رہنما ، مظلوم عیسائی۔ اس وقت اک وڈی آشوری بستی گولپشاں پنڈ دا قتل عام ہويا تے امریکی ہسپتال دے باغ وچ پناہ لینے والے 20،000 افراد آہستہ آہستہ ٹائفس ورگی بیماریاں وچ مبتلا ہو گئے جس نے کئی مسلمان تے عیسائیاں نوں ارمیا وچ ہلاک کر دتا۔ تقریبا 5،000 لوک۔اس عمل وچ عیسائی تے کئی بار مسلمان تباہ ہوئے۔ [۱۵][۱۶]
عثمانیاں دی شکست تے جلو دا ردعمل
سودھودلمکان وچ انہاں واقعات (27 اپریل ، 1915) دے چار ماہ بعد ، دلمکان دی جنگ دے دوران ، روسیاں نے عثمانیاں نوں شکست دتی ، تے مئی دے آخر وچ ، عثمانیاں نے فوری طور اُتے ارمیا نوں کڈ لیا۔ اسوریاں تے آرمینیاں نے کرداں تے عثمانیاں توں بدلہ لینے دی کوشش کيتی۔ اس بار اسوری تے آرمینی باشندے باہر آئے تے لوکاں نوں لُٹنا تے ستانا شروع کر دتا ، تے مانچسٹر گارجین اخبار دے نمائندے فلپ پرائس نے لکھیا کہ انہاں دا رویہ کرداں تے عثمانیاں توں تھوڑا بہتر سی ، تے ایہ کہ جلوس پینڈو علاقےآں وچ غریب تے معصوم لوکاں دا قتل [۱۷]
ایران دے مقامی اسیر ، جو ہن تک ارمیا دے آس پاس دے دیہات وچ رہندے سن ، انہاں دا تخمینہ تقریبا پنجاہ ہزار سی ، جلو دے اسیراں دے علاوہ ، جو عثمانیاں توں بھج گئے سن ۔ اس وقت تک اوہ ایران وچ آرام توں رہندے سن تے مسلماناں دے نال اچھے تعلقات رکھدے سن ۔ لیکن روسی ، فرانسیسی تے امریکی مشنریاں نے انہاں وچوں کچھ نوں اپنے پرانے نیسٹورین مذہب توں آرتھوڈوکس ، پروٹسٹنٹ ازم یا کیتھولک ازم وچ تبدیل کرنے دے بعد ، ہور ایرانیاں دے نال دشمنی دے خیالات انہاں وچ ڈالے گئے ، تے سرائیکی بولی دے اخبارات جوکھو تے ظہیراباحر متعارف کرائے گئے۔ ارمیا [۱۸]
1295 وچ ، اورومیہ وچ ، اسیرین ، جو 1293 دی سردیاں وچ روسیاں دے نال ہجرت کر کے واپس آئے سن ، نے ایرانیاں دے لئی کرداں تے عثمانیاں توں بدلہ لینے دی کوشش کيتی: انہاں نے پینڈو علاقےآں وچ کچھ لوکاں دے سر قلم کیتے ، اک سوراخ توں انہاں دے سر پھنسائے دیوار وچ ، تے تار والی گاواں۔ اس شخص دے سر نوں جسم توں وکھ کرنے دے لئی کڈیا گیا سی۔ جلوس پینڈو علاقےآں وچ بکھرے ہوئے سن تے ایرانیاں نوں مارنے ، ہراساں کرنے تے ہراساں کرنے توں دریغ نئيں کيتا۔ [۱۹]
روسی انقلاب
سودھو1296 (1917) دے موسم بہار وچ روس وچ اک انقلاب برپا ہويا تے ایران وچ روسی حامیاں دے لئی اچانک چیزاں زیادہ مہنگی ہو گئياں۔ زیادہ تر روسی فوجی جو ایران وچ سن اپنے کمانڈراں دی گل نئيں مندے سن تے شہراں وچ بازار لوٹتے سن ۔مثال دے طور اُتے 14 تریخ نوں انہاں نے ارمیا بازار نوں لُٹیا تے تن افراد نوں قتل کيتا تے بازار نوں اگ لگیا دتی۔ [۲۰]
پینڈو علاقےآں وچ ، جلوس نے نہ صرف لُٹ مار دی ، بلکہ قتل تے اگ لگیا دتی۔ اگست دے وسط وچ ، آرمینیاں نے نازلوچے وچ کئی سلاد تے جیلی مارے ، اٹھ یا نو ہور نوں لُٹیا تے ذبح کيتا ، تے ایتھے تک کہ شیر خوار بچےآں نوں وی مار ڈالیا۔ [۲۱]
اسی سال اکتوبر وچ ، روسیاں تے اسیراں نے لوکاں دے نال بدسلوکی جاری رکھی ، جس وچ مذاق اڑاندے ہوئے اک شخص نوں ہلاک تے پنج ہور نوں زخمی کر دتا گیا۔ [۲۲]
عیسائیاں دے ذریعہ ارمیا دے لوکاں دا قتل عام
سودھوجب برطانیہ تے فرانس نوں ایہ احساس ہويا کہ روسی ہن ایران وچ عثمانیاں تے جرمناں نوں روکنے دے قابل نئيں نيں تاں انہاں نے ایرانی تے عثمانی آرمینیائیاں دے گروہ بنانے دے لئی آشوری رہنما مارشیمون دے نال مذاکرات کیتے تے جولفا دے ذریعے ارمیا پہنچے۔ انہاں دے نال تعاون کيتا تے امریکا توں آنے والی رقم نوں اسوریاں دے خیراندی کماں اُتے خرچ کيتا۔ [۲۳]
فرانس ستمبر 1917 وچ ، روسیاں دے علاج دے لئی جو عثمانیاں دے نال جنگ وچ زخمی ہوئے سن ، اک ہسپتال دا موبائل یونٹ (به روس نوں اس دا ہیڈ کوارٹر تبلیسی وچ بھیجیا گیا سی۔ تبلیسی ارمیا دا یونٹ روانہ کيتا گیا تے روسیاں دے انخلاء دے بعد ، عسکری مقامی عیسائیاں نوں انسانی تے عسکری امداد دونے مشن لازریست (فرانسیسی) نوں ملٹری کیتھولک تے ایتھے تک کہ پروٹسٹنٹ تے غیردینیہ (سیکولر) وی سی دشمن صفحہ 4 سیکولر حکومت دے باوجود ، فرانسیسی حکومت دے اثر و رسوخ دا اک اہم ذریعہ کیتھولک مشنریاں نے ایران وچ دیکھیا۔ [۲۴] صفحہ 5 اامریکی مشن دے سربراہ ڈاکٹر شاد ، جو کہ سرکاری طور اُتے جنوری 1918 توں ارمیا وچ امریکی قونصل سن ، نے امریکی مشن دے مذہبی عطیات دے دفاع وچ لکھیا کہ بعد وچ برطانوی فوجی حکام اس دی ادائیگی کرن گے۔برطانیہ نے رقم دینے توں انکار کردتا ، لیکن آرمینیائی-اسوری فوج نوں یقین دلانے وچ کیپٹن گریسی دے کردار دے ثبوت پیش کیتے جانے دے بعد ، انگریزاں نے اخراجات ادا کیتے۔ [۲۴] پی پی 16 تے پی 15۔
اس دوران ، مارشیمون تے ہور آشوری رہنماواں دے ذہناں وچ اک خام خواب داخل ہو گیا سی تاکہ ارمیا تے اس دے آس پاس اسوریاں دے لئی آزادی دا ملک بنایا جا سکے۔ [۲۵]
مارشیمون تے آغا پیٹروس تے ہور اسیرین تے عیسائی رہنماواں نے امریکی مشنری مسٹر شیٹ دی مدد توں جو کہ امریکی نائب قونصل وی سن تے مسٹر نیکٹن تے فرانسیسی دی مدد توں حاجی مشتر دے گھر وچ اک فوجی یونٹ قائم کيتا۔ تے آس کولوں بھرتی شروع کر دتی۔ ايسے سال فروری وچ اک شخص نے دو مسلماناں تے اک یہودی نوں اک بازار دے سامنے قتل کر دتا ، چار ہور بے گناہ راہگیراں نوں قتل کر دتا۔ پنڈ والےآں نوں مار ڈالو۔ دو مقامی لوکاں دی جانب توں میتاں نوں شہر توں باہر دفن کرنے دی کوشش نے پورے پیمانے اُتے جنگ نوں جنم دتا ، شہر وچ عیسائیاں نے جس نوں وی دیکھیا اسنوں گولی مار دی۔ اس دے بعد محاذ نے شہر اُتے گولہ باری شروع دی تے آخر کار امن وفد مارشیمون وچ روسی قونصل خانے گیا۔ شہر دے کاسک ، جس دا لیڈر روسی سی ، نے اس دے حکم اُتے اک سفید جھنڈا بلند کيتا ، جس نے اسیراں نوں بہادر بنا دتا ، تے کاسک دے گھر اُتے حملہ کيتا تے ہر کاسک نوں مار ڈالیا۔ اس قتل عام دے بعد ، ارمیا دے لوکاں نے جگہ لی ، جو امریکی نائب قونصل مسٹر شیٹ دے زور تے تعاقب دے نال جاری رہی۔ قتل عام دے دوران سوانیاں تے بچےآں سمیت تقریبا دس ہزار بے گناہ تے عام لوک مارے گئے۔ ایہ اعداد و شمار صرف ارمیا شہر توں متعلق سی نہ کہ اس دے دیہات توں ، تے دیہات وچ اک وڈا قتل عام ہويا۔ [۲۶]
اس دے بعد ، مارشیمون نے سلماس دا گانا گایا تے سلماسنوں اپنی کمان وچ لے جانے دے لئی گیا ، تے چونکہ اس دی تعداد اسوریاں تے آرمینیائیاں توں کم سی ، اس لئی اوہ سامیتکو نال ملن تے اس دے نال گیا۔ [۲۷]
مارشیمون دا دے ہتھوں قتل
سودھوارمیا دے عیسائی ، جو غیر ملکیوں دی حمایت توں ایران دے خلاف ملک بنانے دی کوشش کر رہے سن ، کیونجے انہاں نے انہاں دی تعداد نئيں دیکھی ، کرداں دے نال تعاون کرنے دا فیصلہ کيتا ، تے اس سلسلے وچ ، انہاں نے سمتاکو نوں بہتر سمجھیا۔ ارمیا وچ قتل عام دے دو یا تن دن بعد ، مارشیمون ، جس نے بظاہر کہیا کہ اوہ اس قتل عام تے لُٹ مار توں متفق نئيں سی جو ممکن سی تے واپس لینا چاہندا سی ، سلماسنوں لینے دے لئی اندر گیا تے اس دے نال سمیٹاکو نال ملاقات کيتی۔ پرانے شہر نال ملاقات ہوئی۔ سیمیٹو دے نال۔ کاسراوی کہندے نيں: "کیونجے دو لوک اکٹھے بیٹھے سن ، مارشیمون بولے۔ سانوں اس دی ہر گل نئيں معلوم۔" سمیٹکو جو کہندا اے اوہی مارشیمون نے اسنوں دسیا۔
یہ سرزمین ، جسنوں ہن کردستان کہیا جاندا اے ، اسيں سب دا وطن رہیا اے ، لیکن کیش وچ علیحدگی نے سانوں تقسیم کيتا تے سانوں اس طرح چھڈ دتا۔ ہن سانوں تعاون کرنا اے تے اس زمین اُتے قبضہ کرنا اے تے نال رہنا اے۔ اساں فوج نوں متحرک کيتا اے ، لیکن ساڈے پاس سوار نئيں اے ، جے آپ ساڈے نال نيں ، کیونجے آپ دے پاس بہت سارے سوار نيں ، تاں اسيں تبریز جاواں گے تے اسنوں اوتھے وی لے جاواں گے۔
. ملاقات دے اختتام اُتے انہاں دونے نے مصافحہ کيتا تے اک دوسرے دے نال تعاون دا وعدہ کيتا۔ . اس دے بعد خود سمتکو نے فخر دے نال کئی بار ایہ کہانی سنائی کہ اوہ پہلے ہی مارشیمون نوں مار چکيا اے تے اپنے بھائی علی آغا دے علاوہ کسی تے نوں آگاہ نئيں کيتا سی تاکہ مارشیمون نوں بدبو نہ آئے۔ اس نے دعوی کيتا کہ ایرانیاں نے مارشیمون تے اس دے نال آنے والے ہور اسیراں دے قتل دی تعریف نئيں کيتی۔ [۲۸]
مارشیمون دی موت دے بعد
سودھوجب اسوریاں نے سنیا کہ انہاں دا لیڈر ماریا گیا اے تاں اوہ بہت پریشان ہوئے تے اس رات پرانے شہر دی طرف مارچ کيتا ، جس نے وی مقامی لوکاں نوں دیکھیا تے شہر نوں اگ لگیا دتی۔ پرانے شہر وچ اک ہزار توں ودھ سوانیاں ، بچے تے مرد مارے گئے۔ پیر 18 مارچ نوں جدوں مارشیمون دی موت دی خبر اسیرین تے محاذ تک پہنچی تاں انہاں نے اپنے رہنماواں توں جوابی کارروائی کيتی اجازت منگی جس توں انہاں نوں 12 گھینٹے تک قتل کرنے دی اجازت ملی۔ اس دے نتیجے وچ ، ارمیا دے ہزاراں ہور معصوم باشندے مارے گئے۔ ارمیا دے کئی کلیمین وی اس صورتحال وچ مارے گئے۔ [۲۹] بعد وچ ، مسٹر پیٹروس نے سیمٹکو نوں مارشیمون دے قتل دے جواب وچ روسی توپ خانے دے نال مل کے سیمیتق دے ہیڈ کوارٹر دے چہارق اُتے حملہ کيتا۔ دوسری جعفر آغا دی بیٹی سی جو اس دے بھائی نوں پھڑ کر واپس ارمیا نوں واپس لے گئی۔ لیکن دلمکان وچ ، کیونجے لوکاں نے خود ہتھیار اٹھائے سن ، تبریز تے شرفخانہ توں آنے والی مدد کيتی وجہ توں کوئی قتل نئيں ہويا۔ لیکن تھوڑی دیر دے بعد عیسائیاں دے دوسرے گروہ ارمیا توں دلمکان آئے تے جداں جداں عیسائیاں دی تعداد وچ وادھا ہويا ، مسلمان خوفزدہ ہو گئے۔ فیر اسیراں نے پیغام بھیجیا کہ جے آپ لڑائی دے بغیر شہر نوں ہتھیار ڈال دیندے نيں تاں کسی نوں نقصان نئيں پہنچے گا ، ورنہ اسيں شہر نوں قتل کر کے لے جاواں گے۔ اس وقت ووسو الملک شہر دے حکمران دا ناں سی تے اس نے شہر نوں ہتھیار سُٹن دا فیصلہ کيتا۔ شہر دے لوک مایوسی توں شہر چھڈ گئے تے کچھ اپنے گھراں وچ ٹھہر گئے۔ ايسے دن شام نوں سامون آرمینی باشندےآں دے اک گروہ دے نال شہر آیا تے لُٹ مار نئيں کيتی جداں کہ انہاں نے کہیا سی۔ اگلے دن ، فرنٹ لائن چہارگ توں مسٹر پیٹروس دے نال شہر واپس آئی ، تے انہاں نے پہلے تاں لُٹ مار نئيں کيتی ، بلکہ لوکاں نوں ہراساں کرنا شروع کيتا تے انہاں دے گھراں توں قیمتی سامان تے اوزار چوری کرنے لگے۔ بھاگنے والےآں وچوں بوہت سارے زندہ نئيں رہے تے مر گئے ، تے کچھ اپنے غصے نوں دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیاب رہے تے کھوئے دے لوکاں نے انہاں دا استقبال کيتا۔ [۳۰] اسوری ذرائع بعد وچ اس Semitaqo Marshimon قتل کرنے تبریز دے حکمران دا حکم دتا سی دعوی کيتا اے [۳۱] تے اس کہ ارمیا دے عوام اُتے اپنے انتقام دی وجہ ایہ وی ملوث تھا.
اسوری فوجی دستےآں دا حجم
سودھوتقریبا 12،000 خاندان عثمانی علاقے توں مارشیمون دے نال اگے آئے سن ۔ تقریبا 20،000 آرمینیائی تے اسوری خاندان انہاں دے نال ارمیا ، سلماس ، سیلدوز تے آس پاس دے علاقے وچ شامل ہوئے۔ پنج توں چھ ہزار آرمینی باشندے یریوان ، وان تے نخچیون توں بھج کر انہاں وچ شامل ہو گئے۔ ویہہ ہزار فوج تے اٹھ سو روسی کمانڈر تے 72 فرانسیسی کمانڈر 25 توپاں تے 100 مشین گناں دے نال۔ [۳۲]
ارمیا دا آزاد آشوریہ
سودھو"اسیرین فری ارمیا دے اتحاد تے وحدت دا منشور" ، اک بیان جو کہ اکتوبر انقلاب دے فورا بعد ارمیا وچ تے علاقائی خودمختار ریاست قومی اسیرین دے پہلے سیزن نوں جاری کيتا گیا اے "ارمیا ، موصل ، تور عبدین ، نصیبین ، جزیرہ تے جوالرمگ" جاندا سی تے اس نے معیشت ، تجارت تے بلاشبہ فوج دے شعبےآں وچ آزاد (یعنی غیر زار) روس دے نال تعاون دا مطالبہ کيتا تے روس دے نال اتحاد دا مطالبہ کيتا۔ ص 130 ، [۳۳]
آذربائیجان وچ عثمانی فوج دی واپسی
سودھوسلطنت عثمانیہ وچ عرباں دی بغاوت تے جنگ وچ امریکا دے داخل ہونے دے بعد ، عثمانی افواج نے عراق تے ہور جگہاں اُتے شکستاں دی تلافی دے لئی دریائے اراس دے شمال تے جنوب وچ ترک بولنے والے (آذری) علاقےآں اُتے قبضہ کرنے دی کوشش کيتی جس وچ شامل سن ۔ آرمینیائی ، جارجیائی تے اسوری۔
نوجوانان ترک سی جس دی تحریک، پین ترک جھکاؤ، اپنی علاقائی حدود نوں وسیع کرنے دے لئی سن . چونکہ پہلی جنگ عظیم دے دوران بیشتر یورپی علاقے ضائع ہو گئے سن ، اس لئی انہاں نے روسی سلطنت نوں شکست دینے ، مشرق دی طرف اپنی سرحداں نوں ودھانے تے قفقاز تے وسطی ایشیا دے ترک بولنے والے علاقےآں نوں سلطنت عثمانیہ سے ملانے دے بارے وچ سوچیا۔ اس دے مطابق ، عثمانی ترکاں نے سلطنت دے غیر ترک علاقےآں نوں صاف کرنا شروع کيتا۔ اس سلسلے وچ ، سلطنت عثمانیہ وچ رہنے والے سب توں وڈے غیر ترک اقلیت دے نال نال کاکیشس تے عثمانی ترکاں دے ترک بولنے والے علاقےآں دے جغرافیائی جدائی باز ، ویہويں صدی دی پہلی نسل کشی دا شکار ہوئے۔ ايسے وقت دوسرے قبیلے ، جداں عیسائی اسوریاں دا وی ايسے طرح قتل عام کيتا گیا۔ [۳۴][۳۵]
اس وقت تک (آذربائیجان وچ عثمانی فوجاں دی واپسی توں پہلے) سلماس وچ کوئی بستی نئيں سی تے غریب لوک یا تاں مارے گئے یا منتشر ہو گئے۔ جنرل ڈنسٹرویل اس وقت ہمدان تے قزوین آئے سن ۔ جون دے پہلے نصف وچ ، عثمانی فوجاں دا اک گروپ کھوئے دے راستے سلماس پہنچیا تے آغا پیٹروس دی قیادت وچ عیسائیاں نوں شکست دتی۔ عیسائیاں دا سلماس توں ارمیا دی طرف نقل مکانی اک بار فیر ارمیا وچ قتل تے لُٹ مار دا باعث بنیا۔ دراں اثناء ، آرمینین رضاکار کور دے کمانڈر ، اندرانک ، جو اتحادیاں دے لئی لڑ رہے سن ، نے کھوئے اُتے حملہ کیا ، جس دی وجہ توں عثمانیاں نوں ارمیا دے ارد گرد توں پِچھے ہٹنا پيا۔ کھوئے اُتے اس حملے دی وجہ ایہ سی کہ جنوری 1918 وچ تے جمہوریہ آرمینیا دی تشکیل 28 مئی 1918 نوں ، دشنکاں نے اک وڈا آرمینیا بنانے دے لئی وان ، یریوان تے نخچیوان نوں جوڑنے دی ضرورت نوں دیکھیا۔ اوہ کسی وی قیمت اُتے مزاج اُتے قبضہ کرنے دا فیصلہ کردے نيں۔ [۳۶][۳۷] عثمانی فوج دے کمانڈر نے شہر دے لوکاں دے مزاج وچ مدد کيتی جو کسی نے نئيں کيتی ، تے ایوگلی وچ اکیلا عثمانی مزاج تن میل دور آرمینیائیاں دے نال جنگ وچ داخل ہويا جو ناکام ہو گیا تے شہر وچ عثمانی فوج دے اٹھ افراد زخمی رہے۔ [۳۸] کھوئی تقلید کرنے والےآں دے فتوےآں [۳۹][۴۰] تے لوکاں دے تعاون دے بعد ، شہر دے لوکاں نے اندرانک فوج دی مزاحمت دی ایتھے تک کہ عثمانی فوج سلماس توں پہنچی تے آرمینیاں نوں شکست ہوئی۔ دو یا تن دن بعد ، عثمانیاں نے کھوئے دے ارد گرد تمام آرمینیائی مرداں دا قتل عام کيتا۔ [۴۱]
ان ناکامیاں دے بعد ، اسوریاں نے ارمیا وچ اپنے تشدد وچ وادھا کيتا تے ارمیا دے لوکاں توں کہیا کہ آپ نے عثمانیاں نوں کہیا سی کہ اوہ ساڈے پاس آئیاں تے شہر دے لوکاں نوں اک دے بعد اک قتل کرن۔ انہاں مشہور لوکاں وچوں اک جنہاں نے جناب میر محمد پشنماز خلخلی (جو کہ اک تجربہ کار تے معزز سادات سن ) نوں قتل کيتا جنہاں نے اس دا سر کٹ کر ٹکڑے ٹکڑے کردتا۔ [۴۲][۴۳][۴۴][۴۵]
اس وقت ، چونکہ تمام ٹیلی گراف لائناں پھاڑ دتی گئی سن تے مقامی آبادی بکھر گئی سی ، تے علاقے تک رسائی نئيں سی ، اسیران عثمانی فوج دے نقطہ نظر تے جہالت دی وجہ توں وڈی غیر یقینی تے خوف دی حالت وچ سن ۔ اتحادی تے انہاں دا مقام۔ پیر 16 جولائی نوں ، ڈنسٹرویل فورس نال تعلق رکھنے والا اک برطانوی طیارہ (باکو عبور کرنے دا انچارج برطانوی جنرل) ارمیا پہنچیا تے اسیرین کے نال سیدین قلعہ وچ برطانوی افواج وچ شامل ہونے دا اہتمام کيتا تاکہ ہمدان دے ذریعے عثمانی رابطہ منقطع ہو جائے۔ -عمریا راستہ۔اور تبریز اُتے قبضہ کر کے اوہ قفقاز نوں عثمانیاں توں واپس لے جاواں گے۔ اس ملاقات دے بعد ، عثمانیاں تے اسوریاں دے درمیان درمیانی زون وچ شدید تنازعہ ہويا ، جس دی وجہ توں عثمانیاں نوں پِچھے ہٹنا پيا ، لیکن سلماس توں اک عثمانی قوت موجود سی۔ اک بار فیر ، شہر توں اسوریائی پرواز دے دوران ، قتل ہوئے۔ عثمانی فوج دے رہنما جو شہر وچ داخل ہوئے عیسائیاں تے غیر عیسائیاں نوں خود لوٹتے سن ۔ فرانسیسی مسیحی مسیوان بوہت سارے غریب عیسائی جو شہر توں فرار ہونے وچ ناکام سن ، سلطنت عثمانیہ تے مونسیر سوانتاق نے انہاں دا قتل عام کيتا (به ارمیا وچ لیجیٹ سی [۴۶] تے انہاں لوکاں دے نال واقعی چنگا سلوک سی جنہاں نوں اوہ عثمانی سلطنت دے ہتھوں ماریا گیا سی: اسوریاں دے زیر تسلط افراد نے لوکاں نوں بچانے دی کسی وی کوشش کيتی کوشش کيتی تے گیلو علاقے دے رویے دی مذمت کيتی۔ [۴۷] بھانويں لوک جمع ہوئے تے عثمانیاں توں اس گرفتار شخص تے گرفتار پادریاں نوں رہیا کرنے دے لئی کہیا ، عثمانیاں نے ہچکچاہٹ نئيں کيتی تے اسنوں مینار مسجد دے سامنے گولی مار دی۔ [۴۸] شہر دے بوہت سارے مقامی عیسائی (محاذاں نوں چھڈ کے) اپنے مسلمان پڑوسیاں دے گھراں وچ چھپ گئے ، عثمانیاں نوں اک اک کرکے قصبےآں دی تلاشی لینے اُتے اکسایا ، تے جو لوک ملے تے ہلاک ہوئے انہاں وچوں اک ڈاکٹر اسرائیل سی ، جو شہر دے مسیحی رہنماواں وچوں اک سی۔ اتفاق توں ، اوہ مسلماناں اُتے مہربان نئيں سی تے جلوس دے تسلط دے دوران مسلسل خونریزی دی حوصلہ افزائی کردا سی ، لیکن اس نے اپنے مسلمان پڑوسی دے گھر وچ پناہ لئی۔ [۴۹] عیسائی جو شہر توں بھج گئے سن اوہ سلماس گئے تے کئی عثمانیاں نے انہاں دا پِچھا کيتا جنہاں نے اپنی بیویاں تے بچےآں نوں گرفتار کر ليا۔ میندواب وچ مجدل ستنا نے اسنوں قتل کيتا تے فیر کرداں نے انہاں وچوں بوہت سارے لوکاں نوں ماریا تے لُٹیا۔ کل تقریبا پنجاہ ہزار لوک سائنا قلعہ پہنچے ، جسنوں ڈینسٹرویل نے بقوبہ بھیجیا ۔ کسراوی نے پورے عرصے دے دوران مسلماناں دی ہلاکتاں دی تعداد اک لکھ تن لکھ توں ودھ دسی تے عیسائیاں دے وڈے پیمانے اُتے قتل دا ذکر کيتا۔ [۵۰] اس عرصے دے بعد ، سلماس تے ارمیا دے علاقےآں وچ آبادی اِنّی کم سی کہ تمام پیداوار پینڈو علاقےآں وچ برقرار رہی تے عثمانیاں نے لوکاں نوں زبردستی پینڈو علاقےآں وچ بھیج دتا تاکہ اوہ مصنوعات اکٹھا کرن تے اسنوں شہر لے آئیاں ۔
ایرانیاں دا اک دوسرے دا دفاع
سودھو1915 وچ برطانوی قونصل لکھدا اے کہ بوہت سارے ایرانیاں نے ارمینی تے اسوریاں نوں اپنے گھراں وچ پناہ دینے دی کوشش کيتی ، لیکن عثمانی ایجنٹاں نے انہاں نوں اجازت نئيں دی۔ [۵۱] سلماس وچ وی ، 750 اسیران ایرانی گھراں وچ چھپ گئے جدوں اک عثمانی افسر نے ایرانی گھراں اُتے حملے دا حکم دتا ، جس وچ سبھی مارے گئے۔ [۵۲] دوسری طرف ، کسراوی اپنے مسلمان پڑوسیاں دے خلاف عیسائی ایرانیاں دے دفاع دے بارے وچ کہندے نيں: انہاں نے رکھیا اے ، تے کامیابی ايسے طرح شمار ہُندی اے۔ بیرن مسیگن بازارگن تبریزی تے ڈاکٹر شموئیل تے بہبہ ایوزوف۔ » [۵۳]
اینڈرینک دی کھوئے دے خلاف مہم تے اس دی شکست دے بعد ، اینڈرینک نے اپنی بیوی تے بچےآں دے نال دو معزز دیہات (نخچیون وچ ) دا قتل عام کيتا ، ايسے وجہ توں علی احسان پاشا (عثمانی کمانڈر) نے واضح طور اُتے اقبال السلطانہ ماکوئی تے اس دے افسران نوں لکھیا سی کہ مسلماناں ، ماکو دے آرمینیائیاں تے چرچ تے کھوئے دے تپے تے قارہ دے کشمش دا قتل عام کيتا جانا چاہیے ، تے جے کوئی خاناں تے عوام دی حمایت کردا اے تاں اوہ خود سولی اُتے چڑھ جائے گا تے اس دی تمام جائیداد ضبط کر لئی جائے گی۔ [۵۴] اقبال السلطانہ لکھدے نيں کہ لوکاں نے عثمانی حکم اُتے عمل کرنے دے لئی کوئی کارروائی نئيں کيتی ، لیکن "عثمانی سپاہی اک ویگن دے نال آئے تے آرمینیائی کوارٹر دے تھلے اترے تے کاکیشین تارکین وطن دی مدد توں قتل عام کيتا جو آرمینیائیاں توں فرار ہو گئے سن ۔ جارحیت تے ماکو آیا۔ " [۵۴] قارا الکولیسہ وچ ، اقبال الستنا نے اپنے بیٹے نوں بھیجیا کہ اوہ عیسائیاں نوں کہے کہ اوہ بھج جاواں یا اپنی جائیداد اسنوں اقبال السلطانہ دی دستاویز تے ہتھ دی تحریر دے نال سونپ داں ، تے ظاہر اے کہ مسلمان ہونے دا دعویٰ کرن تاکہ اوہ نہ قتل کيتا جائے.، لیکن اوہ قبول نئيں کيتا تے اوہ فائق آفندی تے عثمانی فوج دے نال لڑنے دے لئی سی کہ بیان کيتا گیا اے .[۵۵]
قتل وچ اداکاراں دی قسمت
سودھوکئی سال بعد (1930) ، حمایت دے بغیر چھڈے جانے دے بعد ، حکومتی افواج نے اسنوں شکست دتی تے ايسے طرح مارشیمون نوں مار ڈالیا۔ نسل کشی وچ ملوث نوجوان ترکاں دے کچھ عثمانی بادشاہاں نوں دشنکاں نے قتل کر دتا ۔ سانحہ دے پھیلنے وچ ملوث اک امریکی پادری ڈاکٹر ولیم شٹ اک ٹیلی گراف دے کھمبے دے نیڑے ساواں قلعہ دے راستے وچ مردہ پایا گیا سی تے اسنوں تبریز کرسچن قبرستان (لیلاوا) وچ دفن کيتا گیا سی۔ مسٹر پیٹروس ، اسورین لیڈر جو بقوبا گئے سن ، لوزان کانفرنس وچ اک بار فیر ترکی دا نال دتا ، حاکری دی واپسی دے بدلے ترکی دے نال وفادار رہنے دا عزم کيتا ، کوئی فائدہ نئيں ہويا ، تے گیلو دے باقیات عراق وچ ہی رہے: مسٹر پیٹر خود اس کیس وچ یتیم خانے دے نال مالی زیادتی وچ ملوث سی ، اوہ کینیڈا وچ شامل ہو گیا [۵۶] تے کینیڈین پولیس توں بچ گیا جو اسنوں گرفتار کر رہیا سی تے ویٹیکن چلا گیا جداں اوہ اپنے قبیلے نوں اسیرین چرچ توں محکوم کرنا چاہندا ہوئے۔ کیتھولک ، جس دی وجہ توں ویٹیکن نے دو تمغے جتے ، [۵۶] بالآخر فرانس دے ٹولوز وچ فالج دا شکار ہويا تے فوت ہوگیا (عمر 52) اینڈرینک امریکا دے کیلیفورنیا دے رچرڈسن اسپرنگ وچ وی مر گیا تے آرمینیا دی آزادی دیکھنے وچ ناکام رہیا۔ شاید جنگ دے مزاج وچ شکست اس مسئلے وچ شامل [۵۷][۵۸] ڈاکٹر ہیری پیکارڈ (به سرجن مشن امریکیوں سی دوسرا پِچھے تے گیلو علاقے دے پولیس سربراہ دے قبضے دے دوران ڈاکٹر دے بعد اوہ کرد ادا کيتی تے مسلح محافظاں مشنز دے سربراہ نوں دیکھنے دے لئی ارمیا پیٹھ وچ دشمنی، لیکن لوکاں دے اختتام دے بعد تمام اوہ ارمیا اُتے کرداں (سیمیتق) دے ناکام حملے دے بعد ، امریکی مشن اُتے حملہ کيتا تے 900 لوکاں وچوں 270 عیسائیاں دا قتل عام کيتا جنہاں نے اس جگہ وچ پناہ لی سی ، اس دوران سرکاری اہلکار لوکاں نوں روکنے وچ کامیاب ہوئے تے ڈاکٹر پیکارڈ تے انہاں دے خاندان زندہ بچ گیا تے تہران چلا گیا (6 جون 1919) یقینا کسراوی نے مرنے والےآں دی تعداد سٹھ دسی اے۔ [۵۹] 1923 تک، پیکارڈ ہن وی جدوں اس وقت دے سیکرٹری آف سٹیٹ (ارمیا نوں واپس کرنے دے لئی دی منصوبہ بندی کر رہیا سی ڈاکٹر مصدق ) اعتراض کيتا کہہ رہے نيں کہ "ڈاکٹر پیکارڈ نے پہلے ہی انقلابی سرگرمیاں وچ ملوث کيتا گیا سی تے انہاں دی واپسی ماضی دے مسائل نوں واپس لیانے گا." 1906 وچ اورومیہ وچ مشنری آیا ، نیشنل گارڈ کولوراڈو دا فوجی کان کناں دے احتجاج نوں روکنے وچ کرپلکریگ ( جنگی کارکن ، کولوراڈو ) [۲۴] تے بطور امریکی مصنف ، ہیوگو ملر ، "پیکارڈ ون کیوی ہائکل آواز سوار ہونے اُتے مضبوط تھی" گھوڑا جنرل دی طرح لگ رہیا سی۔ " [۲۴] کسی وی صورت وچ ، پروفیسر زرینسکی دے خیال وچ ، پیکارڈ دی ارمیا وچ واپسی غیر دانشمندانہ سی تے صورت حال نوں ہور خراب کر دتا۔ ایہ کہ ایرانی آبادی نوں اس دے دوبارہ ظہور تے برطانوی تحفظ دے تحت ارمیا دے علیحدگی دے امکان دا خدشہ سی ، تے ایہ کہ کرداں دے نال اس دے تعلقات دے بارے وچ انہاں دے خدشےآں بے بنیاد نئيں سن [۶۰]۔ [۲۴] صفحہ 17 تے 18۔
ہور ویکھو
سودھوسالشمار
سودھو→ عثمانی تے پہلی جنگ عظیم توں پہلے اسور تنازعات
1907 توں 1914 دے آخر تک۔ | ارمیا دی مغربی سرحداں اُتے 1907 وچ ایران دی تقسیم دے معاہدے توں لے کے روس وچ عثمانی جنگ تک سرحدی جھڑپاں | |
موسم سرما 1914 تے ابتدائی 1915۔ | 2 جنوری توں 24 مئی تک ، ارمیا عثمانیاں دے قبضے وچ رہیا۔ | |
مئی 1915 توں 1917۔ | روسیاں نے ارمیا اُتے قبضہ کر ليا ، جلوس دی آمد۔ | |
1917 توں جولائی 1918 | ارمیا وچ زارسٹ فوج دا خاتمہ۔ | |
فروری 1918۔ | جیلو دا ایرانیاں توں تصادم ، مارشیمون ہلاک | |
یکم اگست 1918 توں اکتوبر 1918 | آذربائیجان وچ عثمانیاں دا دوبارہ داخلہ جدوں تک معاہدہ موڈروس وچ عثمانیاں دے ہتھیار نئيں ڈالے جاندے | |
1919۔ | ڈاکٹر ہیری پیکارڈ ارمیا واپس آئے ، لوکاں نے امریکی مشن اُتے حملہ کيتا۔ |
1933 ء وچ رضا شاہ کسی وی مشن نوں بند ←
حاشیہ
سودھو- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی]]ja
- ↑ حیدریja
- ↑ حیدریja
- ↑ لوا غلطی:expandTemplate: invalid title "<strong class="error"><span class="scribunto-error mw-scribunto-error-5cd8374c">Lua error in ماڈیول:Citation/lang at line 5: attempt to index global 'p' (a nil value).</span></strong>".
- ↑ تریخ مشروطهٔ ایران.">
- ↑ حیدریja
- ↑ [[#CITEREFنیکیتین1356|نیکیتین]]ja
- ↑ بیانات مقام رهبری در جمع مردم ارومیه در استادیوم تختی Archived ۲٧ اکتبر ۲۰۱۲, at the وے بیک مشین هماندیشی شهر ایرانی-ارومیه
- ↑ سانچہ:Cite conference
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ۶۲۱ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ۶۲۲ja
- ↑ {{{کتاب }}}.">
- ↑ {{{کتاب }}}.">
- ↑ Petrosian, Vahram (2006). "ASSYRIANS IN IRAQ" (PDF). Iran and the Caucasus, 10 (1): 113 – 148. doi: . ISSN 1609-8498. http://www.aina.org/reports/assyriansiniraq.pdf. Retrieved on ۲۹ نومبر ۲۰۱۶.
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ۵۹۹ توں ۶۰۹ja
- ↑ [۱]."> صفحهٔ ۱۱۰
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ۶۱۳ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ۶۲۰ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی]]ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ۶۸۵ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ۶۸۶ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ۶۹٧ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۱۲ja
- ↑ ۲۴.۰ ۲۴.۱ ۲۴.۲ ۲۴.۳ ۲۴.۴ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا
<ref>
ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتےZirinsky
لئی۔ - ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۱۳ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۱۴ توں ٧۲۴ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۲۶ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی]]ja
- ↑ American Jewish History, Volume 3, Part 1edited by Jeffrey S. Gurock
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۲۸ توں ٧۳۳ja
- ↑ PERIOD OF DECLINE 1900–1918 FROM PATRIARCH MAR RUWEL SHIMUN UNTIL THE MURDER OF PATRIARCH MAR BENYAMIN SHIMUN, Mar Apramو ص ۱۲۹
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۳۵ و ٧۳۶ja
- ↑ Aprim, Fred. "Dr. Freidoun Atouraya". essay. Zinda Magazine. Retrieved 2000-02-01. "AD (February 1917) Hakim Freidoun Atouraya, Rabbie Benyamin Arsanis and Dr. Baba Bet-Parhad establish the first Assyrian political party, the Assyrian Socialist Party. Two months later, Kakim Atouraya completes his "Urmia Manifesto of the United Free Assyria" which called for self-government in the regions of Urmia, Mosul, Turabdin, Nisibin, Jezira, and Julamaerk."
- ↑ {{{کتاب }}}.">
- ↑ {{{کتاب }}}.">
- ↑ توفان در قفقاز - کاوه بیات – از انتشارات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران صفحهٔ ۹۳
- ↑ قتلعام مسلمانان در دو سوی ارس - صمد سرداری نواں – نشر اختر – ۱۳۸۵ – صفحهٔ ۹۰
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۵۱ توں ٧۵۳ja
- ↑ محمد امین ریاحی – تریخ خوی – صفحه ۵۰۸ و ۵۰۱
- ↑ نام آوران ارومیه – انتشارات تکدرخت – علی بابایی – ۱۳۸۹ – صفحهٔ ۲۹۰
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۵۵ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۵۶ja
- ↑ مصاحبه از بانو محبوبه شهیدی، متولد ۱۳۰۰ ش عروس شهید سید محمد پیشنماز از کتاب: آن روی پنهان عرب باغی از لابه لای کتابهایش باید شناخت- محمد رضا آبرون – ۱۳۹۰- قم
- ↑ ارومیه در گذر زمان – صفحه۳٧۲ – حسن انزلی - انتشارات دستان - ۱۳۸۴
- ↑ تاریخچه ارومیه- یادداشتهایی از سالهای جنگ اول جهانی و اشوبهای بعد وچ آن – رحمتالله توفیق –- انتشارات شیرازه کتاب- ۱۳۸۹ – صفحهٔ ۴۳
- ↑ "Bringing the solidarity of the Pope". 2014-08-09. https://web.archive.org/web/20150924062230/http://www.osservatoreromano.va/en/news/bringing-solidarity-pope. Retrieved on 2015-08-15.
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۶۱ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۶۱ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۶۱ja
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی، تریخ هیجده ساله آذربایجان]]، ص ٧۶۳ja
- ↑ Bryce, James Lord. British Government Report on the Armenian Massacres of April–December 1915.
- ↑ ویکیپدیای انگلیسی
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی]]ja
- ↑ ۵۴.۰ ۵۴.۱ توفان برفراز قفقاز - کاوه بیات – از انتشارات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران صفحهٔ ۹۳
- ↑ توفان برفراز قفقاز - کاوه بیات – از انتشارات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران صفحهٔ ۹۴
- ↑ ۵۶.۰ ۵۶.۱ Lua error in package.lua at line 80: module 'Module:Citation/CS1/Utilities' not found. online version
- ↑ توفان برفراز قفقاز - کاوه بیات – از انتشارات وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران صفحهٔ ۹۳.
- ↑ The Great Game of Genocide: Imperialism, Nationalism, and the Destruction of the Ottoman Armenians by Donald Bloxham. Oxford University Press: 2005, pp. 103–105
- ↑ [[#CITEREFکسروی253٧|کسروی]]ja
- ↑ سانچہ:Cite conference
- ↑ ↑
- ↑ ↑
- ↑ ↑
- ↑ ↑
- ↑ ↑
- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 ↑
- ↑ 1 2
- 1 2 ↑
- ↑ ↑
- ↑ ↑
- ↑ 1 2
- 1 2 ↑
- ↑ ↑
- ↑ ↑
- ↑ ↑
- ↑ 1 2
- 1 2 ↑
- ↑ 1 2
- 1 2 ↑
- ↑ ↑
- ↑ ↑
- ↑ ↑
- ↑ Zirinsky, Michael. "Render therefore unto Caesar the things which are Caesar's: American presbyterian educators and Reza Shah" (https://www.researchgate.net/publication/239793448_Render_therefore_unto_Caesar_the_things_which_are_Caesar%27s_American_presbyterian_educators_and_Reza_Shah).+Iranian Studies 26: 341. doi: .
بیات، کاوه (۱۳۸۸). توفان برفراز قفقاز، نگاهی به مناسبات منطقهای ایران و جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان در دوره نخست استقلال ۱۹۱٧. وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات.
ہور پڑھو
سودھو- هارطونیان، رزمری ( هارطونیان، رزمری ( هارطونیان، رزمری (اروسک اک زندہ بچ جانے والا اے ۔ خیالات۔
- توفیق، رحمتالله ( توفیق، رحمتالله ( توفیق، رحمتالله (ارمیا دی تریخ: پہلی جنگ عظیم دے برساں دے نوٹس تے اس دے بعد ہنگامہ آرائی ۔ شیراز تہران۔
بیرونی ربط۔
سودھو- ریڈیو تے ٹیلی ویژن دے مرکزی خبر یونٹ ، جلی ہوئی لاشاں دے نال ارمیا وچ اک تاریخی قبرستان دی دریافت۔
- جلولوق تے پان ترک جھوٹھ ، آذری ویب سائٹ۔
- محمد حسن صنعتی ( محمد حسن صنعتی ( محمد حسن صنعتی ("جلدی دنیا دی جنگ وچ میری خونی کہانی یا سلماس" (پی ڈی ایف) ۔ انسٹی ٹیوٹ آف پولیٹیکل سٹڈیز اینڈ ریسرچ۔ 14 جولائی 2014 نوں اصل (پی ڈی ایف) توں آرکائیو شدہ ۔ وچ موصول ہويا۔ محمد حسن صنعتی ( محمد حسن صنعتی ( داخل ہونے دی تریخ | تریخ= ( مدد )