پنجاب دی لوک تریخ
پنجاب دی لوک تاریخ کئی ہزار سال پرانی اے۔ ایسدی پہلی دِس سانوں سندھ وادی دے وسیب تے رہتل توں ملدی اے۔ پر سندھ وادی دا پہلا وارا سانوں ہندوستان دے صوبے ہریانہ، ہماچل پردیش، پنجاب توں لے کے سندھ تائیں ملدا اے۔ ایس توں مگروں ہزاراں سالاں وچ جو ادلا بدلیاں ہوئیاں اوہناں وچ ایہہ وسیب ملکاں تے صوبیاں وچ ونڈیا گیا۔ہندوستان دے اندروں تے باہروں آکے لوک ایس علاقے وچ آباد ہو گئے تے اوہ اپنے آپ نوں سندھی پنجابی یا ہریانوی کہاون لگ پئے۔ بہتے لوک اجیاے ہین جنہاں دے ناں (مثلاً سیّد، شاہ) اجیہے ہین جیہڑے مسلماناں دے ایس علاقے توں قبضے توں پہلاں ایتھے نہیں رہندے سن ۔ ایس لئی اج دا پنجاب یا سندھ اوہ نہیں اے جو اک ہزار یا دو ہزار سال پہلاں سی۔پرایس پکھ توں پنجاب یا سندھ الوکار (بیمثال) نہیں ہین۔ ساری دنیا دے اجوکے ملک ایس طرحاں ہی کئی نسلاں تے علاقیاں دے لوکاں دے میل ملاپ نال بنیا اے۔
پنجاب دی لوک تریخ لکھن وچ اوکھت
سودھوپنجاب دی لوک تاریخ لکھن وچ اوکھت وی ایس گل نال ہی پیدا ہوندی اے جو باہروں آون والے تے خاص طور تے دھاڑا مار کے ملک تے قبضہ کرن والیاں ہی ایس علاقے دی تاریخ لکھی۔ اج جو تاریخ دیاں کتاباں اسیں پڑھنے ہاں اوہ بہتیاں مسلماناں دی حکومت دے وارے وچ درباری سوجھواناں نے لکھیاں ۔ ایس توں ہزاراں سال پہلاں دیاں ہندو پوتھیاں (وید) ویکھو تے اوہ وی باہروں آکے قبضہ کرن والیاں دے پکھ نال ہی لکھیاں گیاں ہین۔ اہناں وچوں رِگ وید سب توں پہلا آوندا اے جیہدے وچ سانوں صاف دسدا اے جو باہروں آون والیاں جیہڑے بھانویں گورے رنگ دے آریا سن یا کوئی ہور، مقامی لوکاں دی نکھیدی کیتی تے اوہناں نوں باہر دیاں بلاواں ہی کہیا۔
ویداں راہیں تریخ
سودھوپنجاب دے لوکاں دیاں نسلاں دے مرتبے بدلے ، زبان تے رہتل وی لازمی بدلی پر اک گل سدا اُنج دی اُنج رہی جو تاریخ ہر آون والے حاکم میل دے پکھ نال لکھی گئی۔ سندھ وادی بارے تے سوائے کھدائی وچ نکلن والیاں شہراں دے نشاناں تے اوتھے ورتیجن والیاں والیاں شیواں توں وکھ کوئی لکھت نہیں لبھدی۔ پر ویداں وچ باہروں آون والے قبیلیاں دے پکھ نال حمداں لکھیاں گیاں جنہاں راہیں اسیں پُن چھان کرکے تے حمداں وچ لکیاں رمزاں پُن کے اوس سماج دا اک ڈھانچہ ڈولنے ہاں۔ اہناں حمداں وچ وی ایتھے وسدے پرانے لوکاں نوں وکھ وکھ طرحاں دیاں بلاواں کہیا گیا اے تے اپنی نسل دے لڑاکیاں نوں خد ا دسیا گیا اے۔ سو ایس پکھ توں ایہہ اوس ویلے دے پنجاب دے لوکاں دی تاریخ نہیں کہی جا سکدی۔ سانوں ایہہ تے کسے حد تائیں پتہ لگدا اے جو باہروں آون والیاں دی رہتل وسیب کیہہ سی پر ایتھے دے اصلی وسنیکاں بارے کجھ نہیں ملدا۔
موریہ سلطنت
سودھوویداں توں مگروں گپیؤ وارا ہووے یا موریاواں دا راج سانوں مذہبی لکھتاں پراناں راہیں راجیاں دیاں کرنیاں تے پتہ لگدیاں ہین پر سانوں ایہہ بہت گھٹ پتہ لگدا اے جو ایس وارے وچ لوکاں نال کیہہ ورتارا سی یا اوہ کیہہ بھوگ رہے سن۔ اوس زمانے دی ٹھکویں لکھت ارتھ شاستر سانوں ایہہ تے دسدی اے جو راجیاں نوں کنج حکومت کرنی چاہیدی اے پر ایہہ نہیں دسدی جو لوک حیاتی کیویں چل رہی اے۔ ایس وارے وچ ذات پات دا نظام پکا ہویا جیس نوں منو سمرتی دےاصولاں وچ لکھیا گیا۔ پر ایہہ نہیں دسیا گیا جو جیہڑے لوک شودر بنے اوہ کون سن تے باقی ذاتاں دا مُڈھ کیویں پیا۔ ایسے ہی وارے وچ جاگیرداری وی ہندوستان وچ آئی پر ایس دے مُڈھ تے بنتر تے کوئی سدھی ساہویں لکھت نہیں ملدی، ایس گل نوں آر شرما جیاے تاریخ داناں نے پرانیاں حکم نامیاں تے مذہبی کتاباں وچ لکیاں سینتاں توں نتاریا۔
مسلم دور
سودھوبارہویں صدی توں جدوں محمود غزنوی نے پنجاب تے قبضہ کر لیا تے اوس توں مگروں مسلمان درباری لکھاریاں بادشاہاں دے پکھ توں تاریخاں لکھیاں۔ اہناں وچ البیرونی دی الہند نوں چھڈ کے باقی سب وچ غضب دے وادھے ، جھوٹ تے من گھڑت کہانیاں وی لکھیاں گیاں۔ اہناں وچ سب توں وڈھی مثال سومنات تے محمود غزنوی دے حملے تے منا موہیں سونا لُٹن دی کہانی اے جیس نوں مسلمان اپنے پکھ توں سچ منندے ہین تے ہندو اپنے لابھ توں۔ پر پامیلا تھاپر نے اپنی کتاب "سومنات" وچ ثابت کیتا جو سومنات نہ تے کوئی وڈا مندر سی تے نہ ہی محمود غزنوی دے اوتھے حملہ کرن دے کوئی ثبوت ملدے ہین۔
مسلمان وارے نوں بادشاہاں دے پکھ نال ہی لکھیا گیا تے ہر تاریخ دان نے اپنے پالن ہار بادشاہ نوں وڈیایا۔ اہناں وچوں سب توں چنگا اکبر بادشاہ نوں منیا جاندا اے کیوں جو ہندو وی اوس نوں نیاں والا حاکم منندے ہین۔ پر اکبر بادشاہ دے ویلے لوکائی نال ہوندے دھرو دا کتے ذکر نہیں ہوندا۔ ایہہ وی نویں سوجھ دے عرفان حبیب ورگے تایخ دان ہین جنہاں دس پائی جو واہی کرن والے لوکاں دا جنہاں بُرا حال اکبر دے زمانے وچ سی اوہ کدے وی نہیں سی۔ ایہو پچھوکڑ اے جیس وچ دلے بھٹی نے واہی واناں دی نابری دی اگوائی کیتی۔ حاکم میل دے تاریخ داناں اکبر نوں ہیرو بنایا تے لوکاں دلے بھٹی نوں جیس دے اج وی جس گائے جاندے ہین تے اوس تے فلماں بندیاں ہین۔
تریخ لکھن دی لوڑ
سودھوایس پچھوکڑ وچ پنجاب دی لوک تاریخ لکھن دی وڈی لوڑ اے۔ ظاہر گل اے جو لوکاں دیاں نسلاں بدل گیاں ، باہروں آون والے مقامی لوکاں وچ رل مل گئے ، کل دے حاکماں نال آون والے وی لوک بن گئے۔ سو لوکاں دی بنتر وی بدلدی گئی ۔ پر اہناں سب لوکاں دی ہُن اک سانجھی تاریخ وی اے جیس نوں لکھن دا اسیں جتن کراں گے ۔
پنجاب دی لوک تاریخ وچ سب توں پہلا وارا سندھ وادی دے وسیب دا اے ۔ ایس بارے کوئی لکھت نہیں ملدی پر کھدائی وچ ہڑپہ، موہنجوداڑو تے ہور بہت سارے شہر ملدے ہین۔ اہناں وچوں وڈے شہر موہنجوداڑو تے ہڑپہ ہی ہین۔ اہناں وچ جو شہراں دے نقشے نظر آوندے ہین تے ہور جو شیواں ملیاں ہین اوس توں ہی اوس ویلے دی تاریخ دا گویڑ لایا گیا اے۔
اہناں دوہاں شہراں وچ پکیاں سدھیاں سڑکاں، نالیاں تے ہور پربندھاں توں صاف نتیجہ نکلدا اے جو ایہہ بڑے ہی ودھیا ڈھنگ نال وسائے ہوئے شہر سن۔ اہناں شہراں وچ وڈیا ں وڈیاں گوداماں دیاں بلڈنگاں دے نشان وی ملدے ہین تے نہاون دے تالاواں دے وی۔ پر ایتھے کسے محل یا ایسی بلڈنگ دا پتہ نہیں لگدا جیس توں کہیا جا سکے جو ایتھے بادشاہی نظام سی۔ بعضیاں بلڈنگاں توں ایہہ ضرور پتہ لگدا اے جو ایتھے کوئی مذہبی ستھ سی جیہڑی شہر دے پربندھاں دی انچارج سی۔
کسے وی وسیب وچ شہراں دا بننا دسدا اے اوہ سماج واہوا اگے ودھ چکیا اے۔ مثال دے طور تے شہراں وچ آکے لوک اپنے قبیلے یا برادری وچ جڑے نہیں رہ سکدے۔ وکھری وکھری پچھوکڑ دے لوک اکدوجے دے گواہنڈی ہوندے نیں۔ شہراں دے نظام ایہہ وی ضروری اے جو کوئی طاقت ہووے جیہڑی پربندھاں نوں واچے۔ ایس نال ہی جڑی ہوئی گل اے جو شہر دے پربندھاں نوں چلائے رکھن لئی فوج یا پولیس ورگی کوئی طاقت وی لوڑیدی اے جیہڑی شہر دے رنگا رنگ اصولاں تے قنوناں تے عمل کروا سکے تے ایس نوں نہ منن والیاں نوں سزا دے سکے۔ شہر بنن وچ پیشہ ور طبقیاں دا جمناوی ضروری اے جیہڑے خاص کماں دے ماہر ہوون۔ مطلب خاص طرحاں دی سکھلائی تے جانکاری والے پیشہ ور طبقیاں توں بنا شہری وسیب نہیں بندے۔
شہرآپ کجھ نہیں اگاوندے تے واہی بیجی وچ وافر پیداوار تے جیوندے ہین۔ مطلب ہڑپہ تے موہنجوداڑو شہراں لئی کھاون پیون تے ہور زمین توں اگن والیاں شیواں کوئی اگاوندا ہووے گا۔ ایس دا مطلب اے جو اوس ویلے ایس علاقے وچ واہی بیجی وی چنگی بھلی اگے ودھ چکی ہووے گی۔ واہی بیجی کرن والیاں نوں اپنے کھان لئی تے شہراں دی لوڑ پوری کرن لئی کافی کجھ اگاوندے ہوون گے تے پوری پیندی ہووے گی۔ مطلب شہراں توں باہر وی اوس ویلے دے پنجاب وچ کھاہد خوراک جنگل وچ رکھاں توں اکٹھی نہیں کیتی جاندی سی سگوں فصلاں اگا کے ایس دا پربندھ کیتا جاندا سی۔
ایتھے ایس گل تے تھوڑا چانن پاؤندے جائیے جو واہی بیجی توں پہلاں انسان جنگل بیلیاں وچ تُر پھر کے اپنی کھاہد خوراک اکٹھی کردے سن یا شکار مار کے ڈھڈھ بھردے سن۔ ایس طرحاں کھاہد خوراک جمع کرن والے لوک اک تھاں تے بہتا چر رہندے وی نہیں سن تے ٹپر واسارں والی زندگی جیوندے سن کیوں جے اک تھاں تے کھاہد خوراک دے وسیلے مک جاندے سن تے اوہ پھیر اگے تُر پیندے سن۔
کھاہد خوراک اکٹھی کرن والیاں نوں پالن لئی بڑے وڈے علاقے دی لوڑ ہوندی سی۔ انج سمجھو جو اک ایکڑ وچ اگن والی کنک جنے بندیاں دا ڈھڈھ بھر سکدی اے اوس دے برابر خوراک جنگل بیلے دے کیاں میلاں وچوں اکٹھی کیتی جاندی سی۔ ایس لئی پہلا ٹاکرا ہی واہی بیجی کرن والیاں تے کھاہد خوراک اکٹھی کرن والیاں وچکار سی۔ واہی بیجی کرن والے اگونہی پیداوار ی جانکاری والے لوک سن ایس لئی کھاہد خوراک اکٹھی کرن والے اوہناں کولوں ہار گئے۔ پنجاب تے ہندوستان وچ ٹپری واس لوکیں اہناں کھاہد خوراک اکٹھی کرن والے لوکاں دی نسل وچوں سن۔ ایسے لئی اوہ جائیداد بناون یا اوس دی آدر نہیں کردے سن تے چوری نوں پیشہ بنا کے ڈھڈ پالدے سن۔
سندھ وادی دے شہراں دی بنتر توں نتردا اے جو اوس ویلے پنجاب وچ بہتے لوک کھاہد خوراک اکٹھی کرکے زندگی گذارن والی منزل توں اگے جا چکے سن۔ اوہ واہی بیجی کردے سن تے ودھ پیداوار شہراں نوں ویچدے سن جیس دا مطلب اے جو اک بیوپاری طبقے دا ہونا وی لازم سی جو پنڈاں تھاواں توں وستاں خرید کے شہر لیاوے۔ ظاہر گل اے جو ایہہ بہتے سوکھے طبقے یا میل دے لوک ہوون گے۔ ہڑپے وچ اجیاے گھر اں دے نشان وی ملدے ہین جو لگدا اے کہ ایتھے بیوپاری طبقے دے سوکھے لوک رہندے سن۔
ایہہ گل وی ثابت ہو چکی اے کہ اوس ویلے لکڑی دا ہل بنایا جا چکیا سی جیس نوں ڈھگیاں یا بلداں راہیں واہیا جاندا سی۔ سوات وچ اوس زمانے دے اک واہن دے پورے نشان لبھے ہین جیس دے سیاڑھ انج سدھے ہین جیویں اجوکے ہلاں دے ہوندے ہین۔ پھیر سانوں پہلے وید (رِگ وید) جیہڑا پنجاب وچ لکھیا سی پتہ لگدا اے جو دریاواں اتے فصلاں نوں پانی دیون لئی بند وی بنائے جاندے سن۔ سگوں ایہہ وی پتہ لگدا اے جو باہروں آون والیاں پشو پال قبیلیاں نے دھاویاں وچ ایہہ بند توڑے۔ ایس توں تاریخ دان ایہہ نتیجہ وی کڈھدے ہین جو ہو سکدا اے جو سندھ وادی دے سماج دی بربادی اجیاے بنداں دے ٹٹن نال ہوئی ہووے۔
وادی سندھ دے شہر آپو وچ دریاواں راہیں بیوپار کردے سن۔ تاریخ توں ایہہ وی صاف پتہ لگدا اے جو ایہہ شہر شام تے عراق دی میسوپوٹیمیا وادی دے شہراں نال وی بیوپار کردے سن۔