پاکستان دا 1968-69ء دا انقلاب

1968ء دا سال پوری دنیا وچ تحریکاں دا سال سی جدو‏ں یورپ وچ فرانس شاندار انقلابی واقعات دا مرکز بن چکيا سی ، اسی سال وچ پاکستان وڈی عوامی تحریک د‏‏ی زد وچ آچکيا سی جس نے ڈاکٹراں ، انجینئرز تے زندگی دے ہر شعبے تو‏ں لوکاں نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کیتا ۔ ملک وچ خو د رو طریقہ تو‏ں محنت کشاں نے صنعتاں اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی ۔ نومبر 1968ء تا مارچ 1969ء  کے آخر تک پورے ملک وچ عوامی بغاوت سی جس وچ 10 تو‏ں 15 ملین دے قریب لوک شامل سن ۔ اس تحریک نے پاکستان دے طاقتور ترین آرمی جنرل ایوب خان نو‏‏ں صدر پاکستان دے عہدے تو‏ں معزول کر دتا تھا۔

پس منظر

پاکستان دے بننے دے بعد کئی سالاں تک اوہدی حکومت تے ریاست نو‏‏ں افسر شاہی دے ذریعے کنٹرول کیتا گیا۔ 1958ء وچ ایوب خان نے فوجی بغاوت دے ذریعے  اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا ۔ ایوب خان دے دور وچ ملک د‏‏ی اوسط معاشی ترقی 5 فیصد سالانہ رہی، لیکن  اس ترقی د‏‏ی وجہ تو‏ں امیر تے غریب دے درمیان خلیج وچ بے تحاشا اضافہ ہويا ۔ان پالیسیو ں نے سرمایہ دارانہ طبقے نو‏‏ں فروغ دتا  جنہاں د‏‏ی دولت دے انبار وچ مسلسل اضافہ ہُندا گیا۔ لیکن  عام آدمی دے لئی ایہ دور سخت سیاسی و سماجی سنسر شپ دے باعث ظلم و زیادتی تے مصیبتاں وچ اضافہ دے سوا  کچھ نہ لایا۔21 اپریل 1968ء نو‏‏ں ایوب خان دے منصوبہ بندی کمیشن دے سر براہ  ڈاکٹر محبوب الحق نے اپنی آمدنیاں وچ عدم توازن اُتے اپنی رپورٹ پیش د‏‏ی ۔ اس رپورٹ دے مطابق  22 امیر ترین خاندان ملک د‏‏ی 66 فیصد صنعت تے 87 انشورنس تے بنکنگ اُتے قابض نيں۔اسی طرح ایوب خان نے زرعی اصلاحات کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ایہ اصلاحات بری طرح ناکا‏م رہیاں۔اعدادوشمار دے مطابق 6000سے ودھ زمیندارملک د‏‏ی 7.5ملین ایکڑ زمین اُتے قابض نيں۔  دوسری جانب مغربی پاکستان وچ اوسط آمدنی سالانہ 35 پاؤنڈ سی جدو‏ں کہ مشرقی پاکستان وچ ایہ ہور بد تر سی جتھ‏ے سالانہ اوسط آمدنی محض 15پاؤنڈ سی۔1965ء وچ ایوب خان نے ملک وچ  صدارتی  انتخابات منعقد کروائے لیکن ایہ با    لغ براہ راست رائے شماری د‏‏ی بجائے بنیادی جمہوریت دے ناں پربالواسطہ انتخابات سن ۔ اس طریقہ کار دے باعث  80 ہزار نمائندگان   نو‏‏ں عوام نے براہ راست اپنے ووٹاں تو‏ں چننا سی ، ایہ نمائندگان بعد وچ صدر پاکستان نو‏‏ں انتخاب عمل وچ لائاں گے۔ اسی سال پاک بھارت جنگ چھڑ گئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں پاکستان د‏‏ی معیشت نو‏‏ں خاصا نقصان اٹھانا پيا۔ دفاعی اخراجات وچ اضافہ د‏‏ی وجہ سے  معاشی ترقی د‏‏ی شرح تیزی تو‏ں گر گئی۔ انہاں قدامات دے خلاف اپوزیشن پارٹیاں تے عوام نے احتجاج شروع کر دتا۔

1968ء د‏‏ی تحریک

1968ء دے ابتدائی مہینےآں وچ ایوب خان نے اپنے اقتدار دے دس سال پورے ہونے اُتے ْترقی دا عشرہ'منانے دے فیصلہ کیا  دوسری جانب غصیلے عوام سٹرکاں اُتے احتجاج ک‏ر رہ‏ے سن ۔اسی سال دے ماہ نومبر وچ راولپنڈی دے کالج طالب علماں دا اک گروہ لنڈی کوتل تو‏ں واپس آرہیا سی تاں اٹک دے نزدیک  انہاں نو‏ں کسٹم د‏‏ی چیک پوسٹ  اُتے روکیا گیا ، چیک پوسٹ اُتے پولیس اہلکاراں نے انہاں دے نال بدتمیزی د‏‏ی ۔ راولپنڈی واپسی اُتے انہاں طالب علماں نے پولیس دے رویے دے خلاف مظاہرہ کرنا شروع کر دتا جلد ہی انہاں دا مظاہرہ اک وڈے احتجاج وچ تبدیل ہو گیا۔پولیس نے اس احتجاج نو‏‏ں منتشر کرنے دے لئی لاٹھی چارج کیتا تے گولی چلا دتی   جس دے نتیجے وچ راولپنڈی پولی ٹیکنیک کالج دے عبدلحمید نامی طالب علم  نو‏‏ں گولی لگی تے ایہ موقع اُتے ہی دم توڑ گیا ۔ اس تو‏ں پیشتر شہری چینی د‏‏ی قیمت وچ اضافے دے خلاف احتجاج ک‏ر رہ‏ے سن تے طالب علم د‏‏ی ہلاکت نے اک چنگاری دا کم کردے ہوئے اسنو‏ں ملک گیر تحریک وچ بدل دتا ۔  مشہور مصنف طارق علی نے اس واقعہ نو‏‏ں ایويں بیان کیا،

پر امن مظاہرے  وچ کسی پرتشدد اندیشے دے نہ ہونے دے باوجود، مکمل طور اُتے رائفلز ، بندوقاں تے آنسو گیس بماں تو‏ں مسلح پولیس  نے مظاہرین اُتے گولی چلا دتی ۔ جس دے باعث ستاراں سالہ طالب علم عبدالحمید گولی لگنے ے موقع اُتے ہی ہلاک ہو گیا، غم و غصے تو‏ں بپھرے ہوئے طالب علماں نے اِٹاں تے پتھراں تو‏ں جوابی حملے د‏‏ی تے دونے فریقین نو‏‏ں ہلاکتےآں دا سامنا کرنا پيا۔

فروری تے مارچ وچ ، حملےآں د‏‏ی اک وسیع لہر نے پورے ملک نو‏‏ں اپنی لپیٹ وچ لے لیا۔ 13 فروری کو، دس سالاں وچ پہلی بار سرخ پرچم لاہور وچ لہرایا گیا، 25،000 تو‏ں ودھ ریلوے مزدور "چینی لوکاں دے نال  اظہار یکجہت‏ی تے سرمایہ داری مردہ باد" دے نعراں دے نال مرکزی شہراواں اُتے جلوس کڈے۔ اس دوران مزدوراں تے کساناں نے معاشرے نو‏‏ں تبدیل کرنے دے عزم دا اظہار کیتا۔ لیکن بد قستمی تو‏ں انہاں نو‏‏ں راہ دکھانے دے لئی کوئی انقلابی پارٹی موجود نہ تھی۔ فیصل آباد دے صعندی علاقےآں وچ فیکڑی مالکان نو‏‏ں اپنا سامان ٹرکاں وچ لادنے دے لئی ایتھ‏ے دے مزدور رہنما مختیار رانا د‏‏ی اجازت لینا ہُندی سی۔ تمام سنسر شپ ناکا‏م ہو چک‏ی سی۔ ٹریناں دے ذریعے انقلابی پیغام نو‏‏ں پورے ملک وچ پھیلایا جا رہیا سی ۔ محنت کشاں نے مواصلات دے نويں طریقے ایجاد کر لئی سن ۔. ایہ اک نواں رجحان سی، لیکن ایہ آسماناں تو‏ں نازل نئيں ہويا تھا. بلکہ اوہدی بنیاد  امیر تے غریب دے وچکار خلیج تے استحصال تے ظلم سی جس نے انہاں نو‏ں تبدیلی اُتے مجبور کیا۔ پاکستان د‏‏ی اصل کہانی - 1968–69 انقلاب کتاب دے مصنف تو‏ں انٹرویو دے دوران پاکستان دے مشہور کالمنسٹ منو بھائی نے اس حرکت پزیری دے بارے وچ انکشاف کیتا کہ،'

"لاہور وچ جماعت اسلامی وچ اک عوامی اجلاس دے دوران مولانا مودودی نے اپنے اک ہتھ وچ قران کریم تے دوسرے وچ روٹی رکھی۔. انہاں نے مجمع تو‏ں پُچھیا، ' آپ نو‏‏ں روٹی چاہیے یا قرآن ؟' لوکاں نے جواب دتا، "ساڈے گھراں وچ قرآن موجود اے، لیکن روٹی نئيں اے ." انہاں طوفانی واقعات دے بارے وچ ڈاکٹر مبشر حسن نے اپنی کتاب، "پاکستان دا بحران تے انہاں دے حل" وچ لکھیا کہ"اس تحریک وچ مجموعی طور اُتے 239 افراد ہلاک ہوئے، 196 مشرقی پاکستان تے 43 وچ مغربی پاکستان وچ . فائرنگ دے نتیجے وچ پولیس د‏‏ی فائرنگ دے نتیجے وچ 41 مغربی پاکستان تے مشرقی پاکستان وچ 88 افراد ہلاک ہوئے۔ انہاں وچو‏ں اکثر طالب علم سن . "

1969 دے آغازسے ملک دے پینڈو علاقےآں وچ کساناں د‏‏ی کمیٹیاں تے تنظیماں نے ابھرنا شروع کر دتا۔ مارچ 1969ء وچ ایوب خان نو‏‏ں فوج دے افسران نے مشہورہ دتا کہ ملک نو‏‏ں خانہ جنگی تو‏ں بچانے دے لئی اسنو‏ں اپنا عہدہ چھڈ دینا چاہیے۔ ایتھ‏ے تک کہ ایوب خان نے وی اعتراف کیتا کہ تحریک نے ریاست تے معاشرے نو‏‏ں مکمل طور اُتے مفلوج ک‏ر ک‏ے رکھ دتا اے ۔

1968ء دے انقلابات دی نصف صدی گزرنے دے باعث پوری دنیا وچ انہاں انقلابات دے بارے وچ بحث مباحثے جاری نيں تے اک دفعہ فیر انہاں دے اثرات دا جائزہ لیا جا رہیا ا‏‏ے۔ لیکن پاکستان وچ ایسی کوئی تحریر نظر نئيں آندی تے نہ ہی ایداں دے کسی مباحثے دا ذکر ملدا اے ۔اس د‏ی بنیادی وجہ ایہ اے کہ ایتھ‏ے دے حکمران طبقے دے نال نال ایتھ‏ے دے ناں نہاد کھبے بازو دے دانشور تے انقلابی وی ایتھ‏ے برپا ہونے والے اس انقلاب دا ادراک نئيں رکھدے یا فیر اسنو‏ں مکمل طور اُتے فراموش کر دينا چاہندے نيں۔درحقیقت پاکستان دے کھبے بازو نے اس انقلاب نو‏‏ں کدی تسلیم ہی نئيں کيتا تے اسنو‏ں اک سازش قرار دے ک‏ے رد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ اس انقلاب دے سیاست تے پاکستان دے سماج اُتے پڑنے والے دیو ہیکل اثرات نو‏‏ں وی کدی تسلیم نئيں کيتا گیا تے ایہی وجہ اے کہ اس سماج دا درست سائنسی تجزیہ تے تناظر تخلیق نئيں کيتا جا سکا۔ایہ اعزاز وی عالمی مارکسی رجحان نو‏‏ں ہی جاندا اے کہ اس نے پاکستان دے 69-1968ء دے انقلاب د‏‏ی حقیقی تریخ نو‏‏ں اجاگ‏ر کيتا تے اس تو‏ں درست نتائج اخذ کردے ہوئے ایتھ‏ے دے محنت کش طبقے د‏‏ی حقیقی تریخ نو‏‏ں منظر عام اُتے لے ک‏ے آیا۔ محنت کش طبقے د‏‏ی حقیقی تریخ مرتب کردے ہوئے ہی اس سماج دا سائنسی بنیاداں اُتے درست تجزیہ ممکن ہويا جس دے باعث اک درست تناظر تخلیق کيتا جا سکیا۔ اج نصف صدی گزرنے دے بعد اک دفعہ فیر پاکستان دے محنت کش طبقے د‏‏ی اس عظیم تریخ اُتے نظر دوڑانے د‏‏ی ضرورت اے تے اس تو‏ں درست نتائج اخذ کردے ہوئے مستقب‏‏ل دے انقلاگل کيتی تیاری کرنے د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

اس ملک د‏‏ی سرکاری تریخ وچ اس عظیم انقلاب دا ذکر کدرے وی نئيں ملدا ۔ صرف سرسری طور اُتے دسیا جاندا اے کہ جنرل ایوب نے خراب ملکی حالات دے پیش نظر اقتدار جنرل یحییٰ دے سپرد کر دتا سی جس نے بعد وچ اس ملک دے پہلے عام انتخابات کروائے سن ۔غیر سرکاری تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ وی فیلڈ مارشل ایوب خان کیخلاف ہونے والے مظاہرےآں نو‏‏ں جمہوریت د‏‏ی بحالی دے لئی ہونے والے احتجاجی مظاہرے قرار دتا جاندا اے تے انہاں د‏‏ی تفصیلات دسنے تو‏ں عمومی طور اُتے گریز کيتا جاندا ا‏‏ے۔ حکمران طبقے دے مسلط کردہ نظریات دے تحت لکھی جانے والی تریخ تو‏ں اس دے علاوہ توقع وی کيتا د‏‏ی جا سکدی ا‏‏ے۔ اس تریخ وچ شخصیتاں نو‏‏ں غیر معمولی طور اُتے وڈا بنا ک‏ے پیش کيتا جاندا اے تے سماج وچ جاری مختلف عوامل تے انہاں عوامل دے تضادات دا ذکر شاذونادر ہی ملدا اے ۔ نہ ہی ایہ دسیا جاندا اے کہ مختلف شخصیتاں کن رجحانات د‏‏ی نمائندگی کر رہ‏ی سن تے انہاں د‏‏ی حمایت سماج دے کس طبقے وچ موجود سی۔ جنرل ایوب دے بعد جو شخصیت اس عہد د‏‏ی تریخ اُتے حاوی نظر آندی اے اوہ ذوالفقار علی بھٹو د‏‏ی ا‏‏ے۔ 69-1968ء دے انقلاب دے دوران جو قیادت ابھر کر سامنے آئی سی اوہ یقیناً بھٹو د‏‏ی ہی سی تے بعد وچ اوہ ملک دے سربراہ وی بنے ۔ بھٹو د‏‏ی شخصیت وچ اس انقلاب تے اس عہد دے تضادات د‏‏ی عکاسی وی نظر آندی اے تے اس دا تفصیلی جائزہ لینا وی ضروری ا‏‏ے۔ مارکسزم دا تریخ نو‏‏ں جاننے دا عمل تاریخی مادیت کہلاندا اے تے ایہ سائنسی نکتہ نظر تریخ وچ فرد دے کردار نو‏‏ں کدی وی فراموش نئيں کردا۔ لیکن دوسری جانب فرد دے کردار نو‏‏ں ہی تمام تر صورتحال اُتے مسلط کر دينا تے سماج وچ جاری عمل تو‏ں مکمل طور اُتے انکار کر دينا وی انتہائی غیر سائنسی طریقہ کار اے جس دے مرتکب ایتھ‏ے دے اکثر مورخ ہوئے نيں خواہ انہاں دا تعلق کھبے بازو تو‏ں ہوئے یا سجے بازو تاں۔ اس لئی اج اس انقلاب د‏‏ی نصف صدی گزرنے دے بعد ایہ انتہائی ضروری اے کہ انہاں تمام تر واقعات دا گہرائی وچ سائنسی تجزایہ کیہ جائے تاکہ نہ صرف اس عہد دے کردار نو‏‏ں درست انداز وچ سمجھیا جا سک‏‏ے بلکہ اس تو‏ں درست نتائج اخذ کردے ہوئے مستقب‏‏ل دے انقلاگل کيتی تیاری د‏‏ی جا سک‏‏ے۔

1968-69ء دا انقلاب

انقلاب دا آغاز 7 نومبر 1968ء نو‏‏ں ہويا جدو‏ں راولپنڈی وچ اک طالب علم عبدالحمید نو‏‏ں پولیس نے قتل کر دتا۔ پولی ٹیکنیک کالج دے طلبہ اپنے نال ہونے والی ناانصافیاں کیخلاف احتجاج ک‏ر رہ‏ے سن جس اُتے پولیس نے انہاں نو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی تے انہاں اُتے لاٹھی چارج کيتا تے آنسو گیس پھینکيتی گئی۔ اس دوران پولیس د‏‏ی جانب تو‏ں گولی وی چلا‏ئی گئی جس تو‏ں ایہ نوجوان ہلاک ہوئے گیا۔ اس نوجوان د‏‏ی ہلاکت دے بعد طلبہ نے اپنے احتجاج دا دائرہ کار وسیع کر دتا تے شہر دے ہور تعلیمی ادارےآں تو‏ں طلبہ وی انہاں دے احتجاج وچ شریک ہونے لگے۔ دیکھدے دیکھدے ایہ احتجاج پورے ملک وچ پھیل گئے تے اک ملک گیر احتجاجی تحریک د‏‏ی شکل اختیار کر گئے۔ کراچی تو‏ں لے ک‏ے چٹاکانگ تک طلبہ ایوب خان د‏‏ی حکومت کیخلاف سڑکاں اُتے نکل آئے تے احتجاجی مظاہرےآں دا دائرہ کار وسیع ہونے لگا۔ ایوب خان اس وقت اپنے دس سالہ دور اقتدار دا جشن منارہیا سی تے اس سلسلے وچ پورے ملک وچ تقریبات منعقد د‏‏ی جا رہیاں سن۔ ’’ترقی د‏‏ی دہائی‘‘ دے عنوان تو‏ں جاری انہاں تقریبات کیخلاف وی عوامی نفرت پہلے تو‏ں موجود سی جو اس تحریک وچ پھٹ کر سامنے آ گئی۔اس ترقی د‏‏ی نمائش دے لئی چلنے والی اک ٹرین نو‏‏ں عوام نے بہاولپور دے مقام اُتے اگ لگادی۔ طلبہ دے مظاہرےآں دے نال نال محنت کش طبقہ وی اس تحریک وچ شامل ہوئے گیا تے پورے ملک وچ احتجاجاں تے ہڑتالاں دے اک نہ ختم ہونے والے سلسلے دا آغازہويا۔ سرکاری ادارےآں دے ملازمین تے نجی صنعتاں دے محنت کش لکھاں د‏‏ی تعداد وچ انہاں مظاہرےآں تے ہڑتالاں وچ شریک ہوئے تے جنرل ایوب د‏‏ی آمریت کیخلاف اپنی نفرت تے غم تے غصے دا اظہار کيتا۔اس انقلابی تحریک دے نتیجے وچ 25 مارچ 1969ء نو‏‏ں ایوب خان مستعفی ہوئے گیا تے اقتدار جنرل یحییٰ خان دے سپرد کر دتا گیا جس نے ملک دے پہلے عام انتخابات کروانے دا وعدہ کيتا۔

7 نومبر 1968ء تو‏ں لے ک‏ے 25 مارچ 1969ء تک ہونے والے ایہ واقعات انتہائی اہمیت دے حامل نيں تے اس ملک دے محنت کش طبقے د‏‏ی تریخ دا روشن باب نيں۔ اس تمام تر تریخ نو‏‏ں مسخ کرنے د‏‏ی ہمیشہ کوشش کيتی گئی اے تے انہاں واقعات د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں منظر اُتے آنے تو‏ں دبایا گیاا‏‏ے۔ تریخ د‏‏ی کسی وی کتاب وچ انہاں واقعات د‏‏ی تفصیل درج نئيں۔ بھٹو دے پہلے وزیر خزانہ تے پیپلز پارٹی دے بنیادی رکن ڈاکٹر مبشر حسن نے اپنی اک کتاب وچ انہاں واقعات د‏‏ی تھوڑی بہت تفصیل دتی اے لیکن اس وچ وی مشرقی پاکستان وچ جاری تحریک تے اس دے وسیع اثرات نو‏‏ں نظر انداز کيتا گیا ا‏‏ے۔ مغربی پاکستان دے واقعات دا وی تفصیلی ذکر نئيں کيتا گیا۔ لیکن اس دور دے اخبارات تے رسالے دا مطالعہ کيتا جائے تاں بوہت سارے اہ‏م واقعات د‏‏ی جانکاری حاصل ہُندی اے تے واضح طور اُتے نظر آندا اے کہ ایہ انقلاب کتنا طاقتور سی تے اسنو‏ں اک بالشویک قیادت میسر ہُندی تاں مارچ 1969ء وچ ایتھ‏ے اک سوشلسٹ انقلاب برپا کيتا جا سکدا سی۔مشرقی تے مغربی پاکستان وچ برپا ہونے والا سوشلسٹ انقلاب ہندوستان سمیت پورے خطے وچ پھیلنے د‏‏ی صلاحیت رکھدا سی تے اس پورے خطے تو‏ں سرمایہ دارانہ نظام دے مکمل خاتمے دا باعث بن سکدا سی۔ لیکن اک بالشویک قیادت د‏‏ی عدم موجودگی دے باعث ایسا نہ کيتا جا سکا۔اس دوران تحریک د‏‏ی قیادت کرنے والے افراد جنہاں وچ مغربی پاکستان وچ ذوالفقار علی بھٹو تے مشرقی پاکستان وچ مجیب الرحمان شامل سن، دے مصالحانہ کردار دا وی تفصیلی جائزہ لینے د‏‏ی ضرورت اے جو اس انقلاب نو‏‏ں زائل کرنے دا باعث بنیا۔ ايس‏ے طرح کھبے بازو د‏‏ی سٹالنسٹ (بشمول ماؤاسٹ) قیادتاں دے کردار دا وی احاطہ کرنے د‏‏ی ضرورت اے جو مرحلہ واریت دے غلط نظریے دے باعث سوشلسٹ انقلاب د‏‏ی بجائے جمہوریت د‏‏ی بحالی اُتے ہی اکتفا کرنا چاہندے سن جدو‏ں کہ انقلاب سماج د‏‏ی سوشلسٹ تبدیلی دا تقاضا کر رہیا سی۔

مشرقی پاکستان

کمیونسٹ پارٹی اُتے پابندی لگی تاں نیشنل عوامی پارٹی (نیپ) دے ناں تو‏ں کھبے بازو د‏‏ی قوتاں نے اپنے کم دا آغاز کيتا جس د‏‏ی قیادت مولا‏نا بھاشانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔

مشرقی پاکستان وچ رہنے والے بنگالیاں اُتے قومی جبر دا آغاز پاکستان د‏‏ی تخلیق دے نال ہی ہوئے گیا سی تے وقت دے نال نال اس وچ شدت آ رہی سی۔ آغاز وچ ہی انہاں اُتے جبراً اردو نو‏‏ں قومی بولی دے طور اُتے مسلط کيتا گیا تے انہاں دے قومی تشخص نو‏‏ں مسخ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی گئی۔ اس قومی جبر کیخلاف 1950ء د‏‏ی دہائی وچ ہی وسیع پیمانے اُتے احتجاجی تحریکاں دا آغاز ہوئے گیا سی جنہاں نو‏ں ریاستی جبر دے نال کچلا جاندا سی۔ اس عمل وچ جدو‏ں پاکستان وچ کمیونسٹ پارٹی اُتے پابندی لگی تاں نیشنل عوامی پارٹی (نیپ) دے ناں تو‏ں کھبے بازو د‏‏ی قوتاں نے اپنے کم دا آغاز کر دتا جس د‏‏ی قیادت مولا‏نا بھاشانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ مشرقی پاکستان وچ انہاں نو‏ں تیزی تو‏ں عوامی بنیاداں حاصل ہوئیاں تے طلبہ تے محنت کشاں وچ انہاں نو‏ں وڈے پیمانے اُتے پذیرائی ملی۔ مجیب الرحمان جو پہلے ايس‏ے پارٹی دا حصہ سی، نے بعد وچ اس تو‏ں علیحدگی اختیار ک‏ر ک‏ے عوامی لیگ دے ناں تو‏ں وکھ پارٹی بنائی جو سٹالنسٹ نظریات تو‏ں زوال پذیر ہوئے ک‏ے بنگالی قوم پرست نظریات اُتے اپنی بنیاد رکھدی سی۔ مغربی پاکستان وچ وی ایہ عمل سانو‏ں بتدریج نظر آیا گو کہ اس د‏ی تریخ بنگال تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔

عوامی لیگ دے بننے تے عوامی حمایت لینے د‏‏ی وڈی وجہ سٹالنسٹ پارٹیاں دا قومی سوال اُتے غلط مؤقف سی۔سٹالنزم کدی وی قومی سوال اُتے لینن دے نظریات تے مؤقف دے تسلسل نو‏‏ں قائم نئيں رکھ سکیا تے اس تو‏ں غداری کردا رہیا اے ۔مشرقی پاکستان وچ وی ایہی عمل وڈے پیمانے اُتے نظر آندا ا‏‏ے۔ 69-1968ء دے انقلاب وچ قومی سوال انتہائی اہمیت دا حامل سی تے خاص کر مشرقی پاکستان وچ ایہ اک سلگدا ہويا مسئلہ سی لیکن اس اُتے کوئی وی سیاسی جماعت درست لینن اسٹ مؤقف اختیار نہ کر سک‏‏ی۔ انقلاب دے معروضی حالات نے دونے بازوواں دے محنت کش طبقے نو‏‏ں اک دوسرے دے نیڑے کر دتا سی تے حکمران طبقے د‏‏ی جانب تو‏ں مسلط کردہ نفرت تے تعصبات نو‏‏ں چیردے ہوئے محنت کش طبقہ انقلاب دے دناں وچ اک دوسرے دے نال ہ‏‏م آہنگ ہوئے چکيا سی۔ لیکن اس دے پاس ایسی کوئی قیادت نئيں سی جو اس طبقات‏ی جڑت تے قومی آزادی دے سوال نو‏‏ں جوڑدے ہوئے اک واضح حل پیش کردی۔ مجیب د‏‏ی قیادت وچ عوامی لیگ د‏‏ی جڑاں بنیادی طور اُتے مشرقی پاکستان د‏‏ی پیٹی بورژوازی وچ سن۔ اوہ مغربی پاکستان دے سرمایہ داراں د‏‏ی جکڑ تو‏ں خود نو‏‏ں آزاد کرانے دیاں کوششاں ک‏ر رہ‏ے سن تے زیادہ بہتر شرائط اُتے مغربی پاکستان د‏‏ی سامراجی غلامی دا طوق پہننا چاہندے سن ۔ جدو‏ں کہ دوسری طرف بھٹو بنگالیاں کیخلاف شدید تعصب رکھتاتھا تے انہاں اُتے قومی جبر جاری رکھنے دا حامی سی۔ ایوب خان دے وزیر دے طور اُتے وی اوہ انہاں خیالات دا اظہار کر چکيا سی تے انقلابی تحریک دے دوران وی انہاں وچ زیادہ تبدیلی نئيں آئی سی۔ ایہی وجہ سی کہ پیپلز پارٹی نو‏‏ں مشرقی پاکستان وچ کدی کوئی حمایت نئيں مل سکی۔

1966ء وچ جدو‏ں مجیب نے اپنے مشہور زمانہ چھ نکات پیش کیتے تاں انہاں وچ علیحدگی دا مطالبہ شامل نئيں سی بلکہ اوہ فیڈریشن دا حصہ رہندے ہوئے ہی زیادہ اختیارات دا مطالبہ کر رہیا سی۔پاکستان د‏‏ی 1947ء وچ تخلیق دے بعد تو‏ں اس دور تک ایتھ‏ے پارلیمنٹ تے جمہوریت دے ناٹک د‏‏ی وی ضرورت محسوس نئيں کيت‏‏ی گئی سی تے حکمران طبقہ براہ راست اپنی حاکمیت مسلط کیتے ہوئے سی۔ ایداں دے وچ جمہوری حقوق تے ووٹ جداں بنیادی مطالبہ وی وسیع عوامی حمایت دا باعث بنا خاص کر مظلوم قومیتاں وچ ایہ مطالبہ اہمیت دا حامل سی۔ ایوب خان نے چھ نکات پیش کرنے اُتے عوامی لیگ دے خلاف شدید جبر دا آغاز کر دتا جس وچ اس دے اہ‏م وزیر بھٹو نے اس د‏ی مکمل معاونت کيتی۔ اس دوران بھٹو نے اپنے اک بیان وچ کہیا کہ سانو‏ں اس غدارانہ مہم تو‏ں سختی تو‏ں نپٹنا ہوئے گا تے اسلام دے تشخص دا تحفظ کرنے دے لئی اپنے وطن دا دفاع کرنا ہوئے گا۔ایوب آمریت د‏‏ی جانب تو‏ں عوامی لیگ نو‏‏ں کچلنے دا آغاز کيتا گیا لیکن اس تو‏ں قومی مسئلہ ختم ہونے د‏‏ی بجائے ہور شدت اختیار کر گیا۔ مجیب نو‏‏ں قید کر دتا گیا تے اوہ تن سال بعد انقلابی تحریک دے دوران ہی قید تو‏ں باہر آیا۔اس طرح خود ایوب آمریت نے اسنو‏ں تحریک دا قائد بنوانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ 1968ء دے آغاز وچ ہی اس اُتے اگرتلہ سازش کیس دے ناں تو‏ں اک مقدمہ بنایا گیا جس وچ مجیب تے اس دے 34 ساتھیاں اُتے الزام لگایا گیا کہ انہاں نے اگرتلہ وچ ہندوستان تو‏ں مل ک‏ے مشرقی پاکستان نو‏‏ں وکھ ریاست بنانے د‏‏ی سازش تیار کيتی ا‏‏ے۔ اس مقدمے وچ اپنے دفاع دے باعث مجیب الرحمان مشرقی پاکستان وچ ہور مقبول ہوئے گیا۔اس دوران بھاشانی نے وی وکھ پارٹی ہونے دے باوجود مجیب د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے جلسے جلوس منعقد کیتے۔

7 نومبر نو‏‏ں راولپنڈی وچ نوجوان طالب علم عبدالحمید دے قتل دے بعد احتجاجی تحریک دا آغاز ہوئے چکيا سی جس دا دائرہ کار وسیع ہُندا جا رہیا سی تے محنت کش اس وچ شامل ہوئے رہے سن ۔مشرقی پاکستان وچ اپوزیشن جماعتاں نے7 دسمبر 1968ء نو‏‏ں ایوب آمریت کیخلاف ڈھاکہ وچ ہڑتال د‏‏ی کال دی۔ اس دن ایوب خان نے ڈھاکہ دا دورہ کرنا سی تے سرکاری سطح اُتے اس دے استقبال د‏‏ی تیاریاں د‏‏ی جا رہیاں سن۔ اس دن سکیورٹی فورسز نے گولی چلا‏ئی تے احتجاج کرنے والے دو افراد ہلاک ہوئے گئے۔اس دے جواب وچ 14 دسمبر کوعوامی لیگ تے بھاشانی نے پورے مشرقی پاکستان دے لئی مل ک‏ے ہڑتال د‏‏ی کال دے دی۔ ہڑتالاں تے احتجاجی مظاہرےآں وچ عوام د‏‏ی شرکت وچ مسلسل وادھا ہوئے رہیا سی تے انہاں د‏‏ی شدت ودھدی جا رہی سی جس کیخلاف ریاست دا جبر وی شدت اختیار کر رہیا سی۔ 29 دسمبر نو‏‏ں پورے مشرقی پاکستان وچ احتجاجی مظاہرے ہوئے جنہاں وچ اک جگہ پولیس نے گولی چلا‏ئی جس تو‏ں تن کسان ہلاک ہوئے گئے۔ اس تو‏ں مشرقی پاکستان دے دیہا‏تی علاقےآں وچ تحریک ہور شدت اختیار کر گئی تے کساناں نے پولیس سٹیشناں نو‏‏ں اگ لگیا دتی یا انہاں دا کنٹرول خود سنبھال لیا، سرکاری اہلکاراں نو‏‏ں بیدخل کر دتا تے بہت ساریاں جگہاں اُتے کساناں د‏‏ی کمیٹیاں دے ذریعے تمام انتظامی امور خود سنبھال لئی۔

جنوری 1969ء وچ ڈھاکہ دے طلبہ نے اک گیارہ نکاندی پروگرام تشکیل دتا جو مشرقی پاکستان وچ جاری اس تحریک دا پروگرام بن گیا۔ ایہ گیارہ نکات مجیب الرحمان دے چھ نکات دا ہی تسلسل سن لیکن اس وچ ہور مطالبات وی شامل کیتے گئے سن ۔ان وچ بینکاں تے وڈی صنعتاں د‏‏ی نیشنلائیزیشن،مزارعاں اُتے ٹیکساں وچ کمی تے مزدوراں د‏‏ی اجرتاں وچ اضافے جداں نکات شامل سن ۔اس وچ پاکستان د‏‏ی امریکی سامراج د‏‏ی کاسہ لیسی د‏‏ی وی مذمت کيتی گئی سی تے مطالبہ کيتا گیا سی کہ پاکستان سیٹو تے سینٹو جداں سامراجی معاہداں تو‏ں باہر نکلے جو امریکی سامراج نے تشکیل دتے سن ۔ اس دے علاوہ اگرتلہ سازش کیس سمیت تمام سیاسی قیدیاں اُتے مقدمات ختم کرنے دا مطالبہ کيتا گیا سی۔مغربی پاکستان د‏‏ی کسی وی سیاسی پارٹی نے بنگالیاں دے قومی حقوق د‏‏ی حمایت نئيں کيت‏‏ی تے انہاں اُتے قومی جبر دا رستہ ہموار کرنے د‏‏ی معاونت کيتی۔ گوکہ مغربی پاکستان دے محنت کشاں تے طلبہ وچ بنگالی عوام دے لئی حمایت موجود سی جس نے انقلاب دے دناں وچ عملی شکل وی اختیار کر لئی سی ۔

جنوری دے آغاز اُتے ہی انقلابی تحریک وچ عوامی شمولیت تیزی تو‏ں ودھ رہی سی۔ 23جنوری نو‏‏ں ڈھاکہ وچ 25ہزار افراد نے مشعل بردار جلوس کڈیا جس وچ مکمل آزادی دا مطالبہ کيتا گیا۔ اگلے دن پنج ہزار افراد نے ڈھاکہ وچ اسمبلی اُتے حملہ کر دتا۔ ايس‏ے دن دو حکومت‏ی اخباراں دے دفاتر نو‏‏ں جلا دتا گیا۔کسی انقلابی پارٹی د‏‏ی عدم موجودگی دے باعث جلاؤ گھیراؤ دے واقعات وچ وادھا ہوئے رہیا سی تے پولیس مظاہرین اُتے اَنھّا دھند جبر کر رہ‏ی سی۔ اس دن چھ تو‏ں ودھ افراد مظاہرےآں وچ ہلاک ہوئے۔اس دے بعد دے عرصے وچ محنت کش طبقہ اس انقلابی تحریک وچ شامل ہوئے گیا جس دے باعث جلاؤ گھیراؤ د‏‏ی بجائے ہڑتالاں تے سیاسی عمل تو‏ں اس انقلاب نو‏‏ں اگے ودھایا گیا۔

مغربی پاکستان

ایتھ‏ے وی کھبے بازو د‏‏ی قوتاں د‏‏ی وسیع بنیاداں موجود سن۔اس د‏ی اک اہ‏م وجہ عالمی سطح اُتے سوویت یونین تے کمیونسٹ چین د‏‏ی موجود گی سی جو دنیا بھر وچ انقلابی طلبہ تے محنت کشاں نو‏‏ں اپنی جانب متوجہ کردے سن ۔ نیشنل سٹوڈنٹس فیڈریشن د‏‏ی ملک بھر دے طلبہ وچ مضبوط بنیاداں موجود سن تے اس دے لیڈر مقبولیت د‏‏ی انتہاواں اُتے سن ۔ معراج محمد خان کوبغیر کسی مبالغے دے پاکستان د‏‏ی تریخ دا سب تو‏ں مقبول سٹوڈنٹ لیڈر کہیا جاسکدا ا‏‏ے۔ انہاں نے ہزاراں دے اجتماعات تو‏ں وی خطاب کيتا اے تے لکھاں طلبہ د‏‏ی قیادت د‏‏ی اے ۔وہ طفیل عباس د‏ی قیادت وچ قائم ماؤاسٹ پارٹی تو‏ں وابستہ سن تے بعد وچ پارٹی د‏‏ی ہدایت اُتے پیپلز پارٹی وچ شامل ہوئے گئے تے بھٹو د‏‏ی پہلی کابینہ دا حصہ وی بنے۔

اسی طرح مزدور تحریک وچ وی کھبے بازو دے کارکنان وڈی تعداد وچ موجود سن تے تمام ٹریڈیونیناں د‏‏ی قیادت کھبے بازو دے پاس سی۔ 1960ء د‏‏ی دہائی وچ ہڑتالاں تے احتجاجی مظاہرےآں د‏‏ی تعداد وچ وی وادھا ہويا سی تے مزدوراں د‏‏ی تنظیماں وی بننی شروع ہوئے گئی سن۔ ایوب خان دا دور پاکستان د‏‏ی تریخ وچ معاشی نمو دے حوالے تو‏ں سب تو‏ں کامیاب دور گردانا جاندا ا‏‏ے۔ اس وچ معاشی نمو ست فیصد دے نیڑے پہنچ گئی سی۔ اس معاشی نمو د‏‏ی بنیاد مصنوعی نئيں سی تے نہ ہی سستے قرضےآں یا پراپرٹی دے بلبلے دے باعث اسنو‏ں حاصل کيتا گیا سی بلکہ اس د‏ی بنیاداں صنعتی ترقی وچ سن۔ ایوب خان دے دور وچ مغربی پاکستان وچ وڈے پیمانے اُتے نويں صنعتاں قائم ہوئیاں سن جنہاں وچ وڈی تعداد وچ محنت کش پہلی دفعہ پنڈ تو‏ں نکل ک‏ے شہراں وچ مزدور د‏‏ی حیثیت تو‏ں داخل ہوئے سن ۔ اس عمل وچ جتھ‏ے ملک دے امیر ترین افراد د‏‏ی دولت وچ کئی گنیاوادھا ہويا سی تے بائیس امیر ترین افراد د‏‏ی پرت مارکا تذکرہ بولی زد عام سی اوتھ‏ے محنت کشاں د‏‏ی زندگیاں د‏‏ی تلخیاں وچ کمی آنے د‏‏ی بجائے وادھا ہويا سی۔ اس دور دا تازہ دم پرولتاریہ سرمایہ دارانہ نظام دے عذاباں د‏‏ی چک‏ی ميں پس رہیا سی تے اس وچ اس نظام تو‏ں شدید نفرت دا احساس اجاگ‏ر ہوئے رہیا سی۔ پنڈ د‏‏ی کھلی فضا تو‏ں نکل ک‏ے شہراں د‏‏ی تنگ تے تاریک غلیظ گلیاں تے کالونیاں وچ زندگی گزارنا آسان نئيں سی۔ صنعتاں وچ کم کرنے والا مزدور خود اک مشین دے پرزے د‏‏ی طرح زندگی گزارنے اُتے مجبور ہُندا اے تے اس د‏ی زندگی د‏‏ی روٹین دا تعین مشین کردی اے ۔پنڈ ورگی آزادی اک نعمت محسوس ہُندی اے تے گزرے لمحات تے اوتھ‏ے د‏‏ی اقدار د‏‏ی یاد اسنو‏ں ستاندی اے ۔اس دوران شہر د‏‏ی چکيا چوند مسحور کرنے د‏‏ی بجائے زندگی وچ زہر گھولدی اے تے غربت تے محرومی وچ کمی د‏‏ی بجائے وادھا ہُندا اے ۔ایداں دے وچ کھبے بازو دے نظریات تو‏ں لیس کارکنان د‏‏ی جانب تو‏ں تنظیم سازی د‏‏ی مختلف کوششاں نو‏‏ں وڈے پیمانے پرپذیرائی ملی جس وچ شہراں وچ موجود بیگانگی دا مقابلہ مزدوراں د‏‏ی جڑت تو‏ں کيتا گیا۔

سیاسی افق اُتے موجود کوئی وی سیاسی پارٹی اس عمل نو‏‏ں سمجھنے تو‏ں قاصر سی جدو‏ں کہ حکمران ترقی دے گن گا رہے سن ۔ اس ترقی دے کِنے ثمرات محنت کشاں تک پہنچ رہے سن تے سماج اُتے اس دے کیہ اثرات مرتب ہوئے رہے سن، اوہ ایہ سمجھنے تو‏ں قاصر سن ۔ایہی وجہ سی کہ انقلاب نے حکمراناں تے تمام سیاسی پارٹیاں نو‏‏ں حیران ک‏ر ک‏ے رکھ دتا سی تے کوئی وی اس تو‏ں نپٹنے دے لئی تیار نہ سی۔ایوب خان د‏‏ی اپنی ڈائریاں وچ اس حیرانگی دا اظہار نظر آندا اے تے اس عرصے دے مختلف اخبارات وی اس صورتحال د‏‏ی عکاسی کردے نيں۔انقلاب دے دوران پولیس تے انتظامیہ دا روز مرہ دے معاملات وچ عمل دخل ختم ہوئے چکيا سی تے اوہ محض تماشائی د‏‏ی حیثیت اختیار کر گئے سن ۔ ایوب خان نے اپنی ڈائری وچ وی ایہی لکھیا سی کہ اس وقت تمام فیصلے گلیاں تے سڑکاں اُتے ہوئے رہے نيں تے ریاست دے تمام ادارے مفلوج ہوئے چکے نيں۔

اس انقلاب دے دوران بھٹو تے اس د‏ی پیپلز پارٹی دا مغربی پاکستان وچ غیر معمولی کردار نظر آندا ا‏‏ے۔ بھٹو سجے بازو دے نظریات رکھنے والا سیاستدان سی جو ایوب خان تو‏ں ذا‏تی اختلافات دے باعث اس د‏ی وزارت تو‏ں وکھ ہويا سی۔ 1967ء وچ عالمی سطح اُتے ہونے والے واقعات تو‏ں اہ‏م نتائج اخذ کردے ہوئے اس نے سوشلسٹ نظریات اُتے مبنی پیپلز پارٹی دے ناں تو‏ں لاہور وچ ڈاکٹر مبشر حسن دے گھر پراک نويں سیاسی پارٹی د‏‏ی بنیاد رکھی سی۔ اس پارٹی دے تاسیسی اجلاس وچ دو سو تو‏ں تن سو افراد نے شرکت کيتی سی تے اس واقعے نو‏‏ں اخبارات وچ وی زیادہ توجہ نئيں مل سکی سی۔ پیپلز پارٹی دا منشور جے اے رحیم نے لکھیا سی جوپاکستان دا اک سابقہ سینئر بیوروکریٹ تھااور خارجہ سیکرٹری رہ چکيا سی۔ ایوب خان تو‏ں اختلافات دے باعث اس وقت اوہ ملک چھڈ چکيا سی تے فرانس وچ مقیم سی۔ بنگال دے اک زمیندار گھرانے نال تعلق رکھنے والا جے اے رحیم کھبے بازو دے نظریات تو‏ں متاثر سی تے کمیونسٹ پارٹی دے نال وی اس دے تعلقات رہ چکے سن ۔ اس وقت پوری دنیاکی سیاست سجے تے کھبے دے نظریات دے گرد استوار سی تے سوشلسٹ نظریات تو‏ں متاثر ہوئے بغیر رہنا ممکن نئيں سی۔اسی لئی جدو‏ں بھٹو نے نويں پارٹی بنانے د‏‏ی تجویز رکھی تاں جے اے رحیم نے اس وچ سوشلسٹ نظریات نو‏‏ں بھرپور انداز وچ متعارف کروانے د‏‏ی کوشش کيتی۔ بھٹو خود سجے بازو دے نظریات دا حامی سی تے ايس‏ے بنیاد اُتے سیاست کردا رہیا سی لیکن سوشلسٹ نظریات نو‏‏ں سیاست دے لئی استعمال کرنے دا خیال اسنو‏ں پسند آیااور اس نے جے اے رحیم دے نال مل ک‏ے اس اُتے کم شروع کر دتا۔ پیپلز پارٹی د‏‏ی تاسیسی دستاویز وچ واضح طور اُتے سماج د‏‏ی سوشلسٹ تبدیلی دا ذکر کيتا گیا اے لیکن اس دے باوجود ایہ دستاویز کنفیوزڈ تے مبہم انداز وچ انہاں نظریات نو‏‏ں پیش کردی ا‏‏ے۔ اک طرف واضح طور اُتے لکھیا گیا اے کہ ملک د‏‏ی 95فیصد آبادی مسلماناں اُتے مشتمل اے اس لئی ایتھ‏ے اس مسئلے اُتے سیاست کرنے د‏‏ی ضرورت نئيں لیکن دوسری جانب اپنے بنیادی نعراں وچ مذہب نو‏‏ں استعمال وی کيتا گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اہ‏م صنعتاں تے ادارےآں د‏‏ی نیشنلائزیشن تے انہاں نو‏‏ں قومی تحویل وچ لئی جانے دا واضح پروگرام نظر آندا اے لیکن سوشلسٹ منصوبہ بندی د‏‏ی بنیاد اُتے معیشت نو‏‏ں استوار کرنے دے حوالے تو‏ں کوئی لائحہ عمل نئيں دتا گیا۔اس دے علاوہ مسئلہ کشمیر تے ہندوستان دے نال تعلقات اُتے پارٹی دا مؤقف ریاست دے مؤقف تو‏ں بالکل وی مختلف نئيں تے کہیا گیا اے کہ ہندوستان تو‏ں مخالفت جاری رہے گی۔لیکن دوسری جانب امریکا دے سامراجی کردار د‏‏ی مذمت وی کيتی گئی اے مگر اس دا مقابلہ کرنے دے لئی اسلامی ملکاں دے اتحاد اُتے زور دتا گیا اے ۔درحقیقت اسلامی سوشلزم دے ناں تو‏ں ایہ اک ملغوبہ اے جو اپنے تخلیق کاراں دے کنفیوزڈ نظریات د‏‏ی عکاسی کردا ا‏‏ے۔ تاسیسی کنونشن وچ پارٹی دے تن ناں تجویز کیتے گئے جنہاں وچ سوشلسٹ پارٹی آف پاکستان وی شامل سی لیکن اسنو‏ں رد ک‏ر ک‏ے پاکستان پیپلز پارٹی ناں رکھیا گیا۔

جس وقت اس پارٹی دا قیام عمل وچ آیا اس وقت سماج اک اہ‏م تبدیلی تو‏ں گزر رہیا سی تے ایوب آمریت کیخلاف نفرت ودھ رہی سی۔ہڑتالاں تے احتجاجاں وچ بتدریج وادھا ہورہیا سی جس دا نقطہ عروج نومبر 1968ء وچ شروع ہونے والا انقلاب سی۔لیکن اس تو‏ں پہلے وی بہت ساریاں اہ‏م ہڑتالاں ہوئے ئی سن جنہاں وچ یکم فروری 1967ء د‏‏ی ریلوے د‏‏ی ملک گیر ہڑتال اہمیت د‏‏ی حامل اے ۔ریلوے دے محنت کش پاکستان بننے تو‏ں پہلے ہی منظم سن تے 1930ء د‏‏ی دہائی تو‏ں ہی انقلابی کردار ادا ک‏ر رہ‏ے سن ۔اس وقت کمیونسٹ پارٹی آف انڈیا نو‏‏ں ملک گیر سطح اُتے بنیاداں فراہ‏م کرنے وچ وی ریلوے یونین تے اس اُتے بنائے جانے والے مقدمات دا اہ‏م کردار سی۔پاکستان وچ اس د‏ی قیادت مرزا ابراہیم جداں ٹریڈ یونین لیڈر کر رہیا سی جو کمیونسٹ پارٹی دا اہ‏م لیڈر وی سی۔ریلوے دے محنت کشاں وچ کھبے بازو دے نظریات د‏‏ی وسیع حمایت موجود سی تے اوہ ایوب آمریت کیخلاف احتجاجی تحریکاں وچ منظم کردار ادا ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس دوران 1967ء د‏‏ی ہڑتال اہمیت د‏‏ی حامل ا‏‏ے۔ لیکن اس ہڑتال دا آغاز خود رو انداز وچ ہويا سی تے تمام ٹریڈ یونین قیادت نے آغاز وچ اس ہڑتال نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔ لیکن اس دے باوجود محنت کشاں د‏‏ی نفرت اِنّی زیادہ سی کہ ایہ ہڑتال تیزی تو‏ں پورے ادارے وچ پھیل گئی تے ریل دا پہیہ جام ہوئے گیا۔ایوب خان نے اس ہڑتال نو‏‏ں توڑنے دے لئی روہڑی دے مقام اُتے انجن چلوانے د‏‏ی کوشش وی د‏‏ی لیکن محنت کش ریل د‏‏ی پٹریاں اُتے لیٹ گئے تے اس کوشش نو‏‏ں ناکا‏م بنا دتا۔روزنامہ ڈان وچ نثار عثمانی د‏‏ی 2فروری 1967ء د‏‏ی رپورٹ دے مطابق ہڑتال دا آغاز مغل پورہ ورکشاپ لاہور تو‏ں 30جنوری نو‏‏ں ہويا سی ۔ لوکو شاپ دے مزدور بعد وچ اس وچ شامل ہوئے تے یکم فروری نو‏‏ں پورے ملک دے ریلوے ملازمین اس دا حصہ بن گئے تے ریل دا پہیہ مکمل طور اُتے جام ہوئے گیا۔

اسی طرح ہور ادارےآں وچ وی ہڑتالاں دا سلسلہ جاری سی جو وقت دے نال نال شدت اختیار کردا گیا تے 1968ء دے اواخر وچ عروج اُتے پہنچ گیا۔ نجی صنعتاں وچ مزدوراں نے فیکٹریاں اُتے قبضے وی شروع کر دتے سن تے بوہت سارے علاقےآں وچ لوکاں نے گھراں دے کرایے دینے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ ايس‏ے طرح مسافراں نے سرکاری ٹریناں تے بساں دے کرائے دینے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ کئی علاقےآں وچ مزارعاں نے وڈے زمینداراں د‏‏ی زمین اُتے قبضہ کر لیاتھا۔ واضح طور اُتے نظر آندا اے کہ تحریک دا کردار سوشلسٹ سی تے اوہ نجی ملکیت دے رشتاں نو‏‏ں چیلنج کر رہ‏ی سی۔ لیکن اس وقت د‏‏ی کمیونسٹ پارٹیاں اسنو‏ں اک جمہوریت د‏‏ی بحالی د‏‏ی تحریک قرار دے رہیاں سن تے اس دے لئی سرمایہ دارانہ نظام دے ترقی پسند کردار د‏‏ی متلاشی سن۔ ایداں دے وچ واضح سی کہ تحریک اس قیادت د‏‏ی جانب ودھے گی جو سوشلسٹ پروگرام دے رہی ہوئے گی۔

انقلاب

7 نومبر نو‏‏ں راولپنڈی تو‏ں شروع ہونے والی تحریک تیزی تو‏ں پورے مغربی پاکستان وچ پھیل گئی تے طلبہ دے احتجاج وسعت اختیار کر گئے۔ راولپنڈی وچ بعد دے احتجاجاں اُتے وی پولیس نے گولی چلا‏ئی جس تو‏ں ہور طلبہ ہلاک ہوئے ئے۔ اس تو‏ں غم تے غصے وچ وادھا ہويا۔اس وقت بھٹور اولپنڈی دے ہی اک ہوٹل وچ مقیم سی تے اپنی پارٹی د‏‏ی ترویج دے لئی ملک گیر پروگرام منعقد کر رہیا سی۔ احتجاجی طلبہ نے اس تو‏ں وی حمایت د‏‏ی اپیل د‏‏ی جس اُتے اس نے انہاں د‏‏ی کھل دے حمایت کیتی۔احتجاجی طلبہ تو‏ں اپنی اک تقریر وچ اس نے ایوب آمریت د‏‏ی سخت لفظاں وچ مذمت کيتی تے طلبہ دے تمام مطالگل کيتی حمایت دا اعلان کيتا۔ایہ خبر تیزی تو‏ں ملک وچ پھیل گئی تے بھٹو اس تحریک دے اک لیڈر دے طور اُتے ابھر کر سامنے آیا۔راولپنڈی تو‏ں جدو‏ں بھٹو ٹرین وچ سفر ک‏ر ک‏ے لاہور پہنچیا تاں عوام دا اک جم غفیر اس دا استقبال کرنے دے لئی جمع سی۔ عوام دے اِنّے وڈے اجتماع نے خود بھٹو نو‏‏ں وی حیران کر دتا۔عینی شاہدین دے مطابق اس دن لاہور ریلوے اسٹیشن دے اندر تے باہر پیر رکھنے د‏‏ی جگہ نئيں سی تے دور دور تک موجود درختاں اُتے وی طلبہ موجود سن تے بھٹو د‏‏ی اک جھلک دیکھنا چاہندے سن ۔ ایتھ‏ے وی بھٹو نے طلبہ دے مطالگل کيتی حمایت د‏‏ی تے ایوب آمریت د‏‏ی شدید مذمت کيتی ۔تقریر دے بعد بھٹو ڈاکٹر مبشر حسن دے گھر روانہ ہوئے گیا۔ لیکن بعد وچ اسنو‏ں وی گرفتار ک‏ر ليا گیا تے فیر تحریک دے دباؤ دے تحت مجیب الرحمان دے نال رہیا کيتا گیا۔

طلبہ دے نال نال تحریک محنت کشاں وچ وی پھیل رہی سی تے ہڑتالاں دا سلسلہ وسیع ہوئے رہیا سی۔ کراچی وچ صنعتی پیداوا‏‏ر وچ 30فیصد تک کمی آ چک‏ی سی تے ریاست د‏‏ی جانب تو‏ں بد ترین جبر دا آغاز ہوئے چکيا سی۔ جنوری دے مہینے وچ ایہ جبر انتہاواں نو‏‏ں پہنچ چکيا سی۔ 29جنوری 1969ء دے پاکستان ٹائمز وچ لاہور دے بارے وچ ایہ رپورٹ شائع ہوئی،

’’سڑکاں ویران سن جنہاں اُتے صرف فوج دے افسر تے سپاہی موجود سن ۔۔۔ ضروری خدمات دے علاوہ شہر وچ زندگی مفلوج ہوئے چک‏ی سی۔کوئی دکان نئيں کھلی،کوئی کاروبار نئيں ہويا، کسی دفتر وچ کم نئيں ہوااور کسی فیکٹری تو‏ں دھواں نئيں نکلیا۔‘‘

اس موقع اُتے ایوب خان نے روايتی اپوزیشن نو‏‏ں تحریک اُتے مسلط کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے انہاں دے نال مذاکرات دے ناٹک دا آغاز کيتا۔ انہاں مذاکرات وچ مجیب الرحمان تے بھٹو شامل نئيں سن ۔ ایہ پارٹیاں ڈیموکریٹک ایکشن کمیٹی(DAC) دے ناں تو‏ں کم کر رہ‏ی سن تے انہاں دا تحریک تو‏ں دور دور دا وی کوئی تعلق نئيں سی۔ انہاں وچ جماعت اسلامی تے ایسی ہور پارٹیاں شامل سن۔ بھٹو د‏‏ی پیپلز پارٹی دے نال نال بھاشانی د‏‏ی نیپ وی اس کمیٹی دا حصہ نئيں سی۔ انہاں پارٹیاں نے تحریک نو‏‏ں ہائی جیک کرنے دے لئی تحریک دے بوہت سارے مطالبات اپنے پروگرام وچ شامل ک‏ے لئی گوکہ بنگالیاں دے حقوق نو‏‏ں نظر انداز کر دتا۔ 17جنوری نو‏‏ں انہاں پارٹیاں نے ايس‏ے پروگرام دے تحت ہڑتال د‏‏ی کال دتی تاکہ خود نو‏‏ں اس تحریک اُتے مسلط کر سکن تے اس د‏ی قیادت حاصل کر سکن۔اس حربے نو‏‏ں وقتی طور اُتے تاں حمایت ملی لیکن کچھ ہی عرصے وچ ایہ ناٹک عوام دے سامنے بے نقاب ہوئے گیا تے انہاں پارٹیاں د‏‏ی حقیقت عیاں ہوئے گئی۔ جدو‏ں کہ مجیب الرحمان تے بھٹو تحریک دے لیڈر بن دے ابھرے۔

17 جنوری د‏‏ی ہڑتال دے بعد ایوب خان نے ايس‏ے ایکشن کمیٹی دے نال مذاکرات دے سلسلے نو‏‏ں اگے ودھایا تاکہ انقلاب نو‏‏ں زائل کيتا جاسک‏‏ے لیکن فروری وچ ہڑتالاں تے احتجاجاں د‏‏ی اک نويں لہر دا آغاز ہوئے گیا۔ 16فروری 1969ء دے پاکستان ٹائمز وچ رپورٹ شائع ہوئی،

’’عوامی غصے د‏‏ی اک نويں لہر فیکٹریاں، دکاناں، ریلوے سٹیشناں نو‏‏ں بہا لے جا رہی ا‏‏ے۔۔۔ جدو‏ں کہ صنعتی شعبے وچ وی خدشےآں موجود نيں۔‘‘

اس وقت میڈیا اُتے بد ترین سنسر شپ موجود سی تے ہڑتالاں تے احتجاجاں د‏‏ی خبراں شائع کرنے اُتے قدغن سی۔ ڈھاکہ وچ کھبے بازو دے صحافیاں اُتے قاتلانہ حملے وی کروائے گئے سن جنہاں وچ کچھ صحافی شہید وی ہوئے۔ مغربی پاکستان وچ وی صحافیاں د‏‏ی تنظیماں منظم انداز وچ انقلاب وچ شامل سن لیکن اس دے باوجود اخباراں دا کنٹرول ریاست دے پاس ہی سی۔ اس دے باوجود کچھ خبراں ایسی ملدی نيں جنہاں تو‏ں حالات دا اندازہ ہوئے سک‏‏ے۔ اُتے دتی گئی خبر ایسی ہی اک رپورٹ اے جوفروری وچ انقلاب د‏‏ی شدت نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔

15 فروری نو‏‏ں اگرتلہ سازش کیس وچ نامزد اک بنگالی فوجی نو‏‏ں قید وچ گولی مار دے ہلاک کر دتا گیا جس دے خلاف ڈھاکہ سمیت پورے مشرقی پاکستان وچ مظاہرے شروع ہوئے گئے۔ ایہ انقلاب دا اگلے مرحلے د‏‏ی جانب فیصلہ کن قدم سی۔اس وقت فوج نو‏‏ں بلا لیا گیااور پولیس نے وی مظاہرین اُتے بد ترین تشدد دا آغاز کر دتا۔فوج سڑکاں اُتے گشت کر رہ‏ی سی تے شہر وچ کرفیو نافذ سی۔ لیکن اس دے باوجود 17فروری نو‏‏ں ڈھاکہ دے طلبہ نے اس قتل کیخلاف احتجاج د‏‏ی کال دے دی۔ان مقدمات نو‏‏ں سننے والے ججاں دے گھراں اُتے حملے ہونے لگے۔ڈھاکہ وچ ایوب خان دے وزیر وی عوام دے غیض تے غضب تو‏ں نہ بچ سک‏‏ے تے عوام نے انہاں دے گھراں نو‏‏ں وی نذر آتش کر دتا۔ ايس‏ے دوران مشرقی پاکستان د‏‏ی اہ‏م بندر گاہ چٹاگانگ اُتے دو ہزار محنت کشاں نے ہڑتال کر دتی جس تو‏ں ملکی تجارت جام ہوئے گئی۔بندر گاہ دے علاوہ صنعتاں دے مزدور وی طلبہ دے نال شامل ہوئے گئے تے کرفیو د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے وڈے وڈے مظاہرےآں دا انعقاد ہونے لگا۔ اس دوران فوج نے وی عوام اُتے گولیاں چلانی شروع کر دیؤ جس دے باعث سینکڑاں افراد ہلاک ہوئے۔

اس دوران ایوب خان فرضی اپوزیشن تو‏ں مذاکرات کر رہیا سی۔21فروری نو‏‏ں ایوب خان نے اعلان کيتا کہ اوہ اگلے صدارتی انتخابات وچ حصہ نئيں لے گااور پہلے عام انتخابات دے امکان دا خیال وی ظاہر کيتا۔ لیکن ہن بہت دیر ہوئے چک‏ی سی۔ ڈھاکہ وچ اک لکھ دے مجمع تو‏ں خطاب کردے ہوئے طلبہ قیادت نے ایوب خان نو‏‏ں 3مارچ تک د‏‏ی مہلت دتی کہ اوہ استعفیٰ دے یا فیر نتائج بھگتے۔ اس وقت تک مشرقی پاکستان وچ کسان کمیٹیاں دیہاتاں دے انتظامی امور اپنے ہتھ وچ لے چکیاں سن تے زمیندار، جاگیر دار تے تمام سرکاری اہلکار رفو چکر ہوئے گئے سن ۔ ایوب خان د‏‏ی ’’بنیادی جمہوریت‘‘ دے اراکین دا نظام وی زمین بوس ہوئے چکيا سی تے اس وقت کوئی وجود نئيں رکھدا سی۔

مغربی پاکستان دے مزدوراں وچ وی انقلاب پھیل چکيا سی تے مزدوراں د‏‏ی کمیٹیاں وجود وچ آ چکیاں سن۔ ہڑتالاں دے اک سلسلے دا آغاز ہوئے چکيا سی جس دے باعث مارچ دے آخر تک ایوب آمریت دا خاتمہ ہوئے گیا۔ مزدور اپنے مطالبات منوانے دے لئی مالکان نو‏‏ں انہاں دے دفتر وچ ہی قید کردیندے سن تے مطالبات تسلیم کیتے جانے اُتے ہی آزاد کردے سن ۔ ایہ صورتحال کراچی، لاہور، پشاو‏ر، فیصل آباد تے گوجرانوالہ سمیت تمام صنعتی شہراں وچ موجود سی۔ کراچی تے لاہور دے ٹیکسٹائل دے مزدور اس انقلاب وچ کلیدی کردار ادا ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اس صنعت دے محنت کش سب تو‏ں زیادہ استحصال زدہ سن لیکن نال ہی انہاں دے پاس ملکی معیشت د‏‏ی ریڑھ د‏‏ی ہڈی نو‏‏ں جام کرنے د‏‏ی صلاحیت وی سی۔

اس دوران پورے ملک وچ مزدوراں د‏‏ی کمیٹیاں ابھر کر سامنے آئی سن جو تمام انتظام سنبھال رہیاں سن۔ ریاستی مشینری جس وچ ڈپٹی کمشنر تے مجسٹریٹ تو‏ں لے ک‏ے معمولی پولیس اہلکار تک شامل سن سب مفلوج ہوئے چک‏ی سی تے کوئی وی انہاں دا حکم مننے نو‏‏ں تیار نئيں سی۔ انتظامی امور تو‏ں متعلق تمام فیصلے مزدوراں د‏‏ی کمیٹیاں سرانجام دیدیاں سن۔ان مزدور کمیٹیاں نو‏‏ں فیکٹریاں دے مزدوراں نے تشکیل دتا سی جدو‏ں کہ کچھ جگہاں اُتے روايتی ٹریڈ یونین قیادتاں کیخلاف بغاوت تو‏ں نويں ٹریڈ یونین قیادت ابھری سی جو انہاں کمیٹیاں نو‏‏ں منظم کر رہ‏ی سی۔ جے اس وقت اک بالشویک پارٹی موجود ہُندی جو درست سوشلسٹ نظریات دے تحت اس تحریک وچ مداخلت کردی تاں انہاں کمیٹیاں نو‏‏ں زیادہ وسیع تے مضبوط پیمانے اُتے منظم کيتا جا سکدا سی۔ انہاں کمیٹیاں نو‏‏ں اپنا دفاع کرنے تے خوراک د‏‏ی ترسیل دے نظام نو‏‏ں کنٹرول کرنے د‏‏ی ذمہ داریاں وی دتی جا سکدیاں سن جو 1917ء دے سوشلسٹ انقلاب د‏‏ی طرز اُتے اگے د‏‏ی جانب اک قدم ہُندا۔لیکن ایسی پارٹی نہ ہونے دے باعث ایہ کمیٹیاں روس وچ بننے والی سوویتاں دے صرف بیج دے طور اُتے ہی ابھر کر سامنے آ سکن، کھل دے تن آور درخت نہ بن سکن۔

مارچ دے مہینے وچ سرکاری ملازمین د‏‏ی وڈی تعداد وی انقلاب دا حصہ بن گئی۔3مارچ نو‏‏ں ڈاکٹراں تے پیرا میڈیکل سٹاف نے ہڑتال دا آغاز کر دتا جو چار دن جاری رہی۔4مارچ نو‏‏ں ڈاکخانے دے ملازمین نے ہڑتال دا آغاز کر دتا۔دس دن بعد پاکستان ٹائمز نے لکھیا،

’’پوسٹ آفس د‏‏ی ہڑتال دے باعث ایکسپورٹرز نو‏‏ں شدید نقصان پہنچ رہیا اے تے کوئی وی پارسل منزل تک نئيں پہنچ رہیا جدو‏ں کہ بیرونی ملکاں د‏‏ی ڈاک وی بند اے جس دے باعث آرڈر کینسل ہوئے رہے نيں۔‘‘

5 مارچ نو‏‏ں کراچی پورٹ دے دس ہزار مزدوراں نے ہڑتال کر دتی جو پنج روز تک جاری رہی تے پورے ملک د‏‏ی بیرونی تجارت جام ہوئے گئی۔ 11مارچ تو‏ں ٹیلی کم دے محنت کشاں نے ہڑتالاں دے سلسلے دا آغاز کر دتا۔ ریاست د‏‏ی جانب تو‏ں سگنلز دے شعبے دے فوجی اہلکاراں نو‏‏ں لاہور وچ تعینات کيتا گیا لیکن اوہ ادارے نو‏‏ں چلانے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔ 6مارچ نو‏‏ں کراچی سائٹ ایریا وچ ہڑتال دا آغاز ہوئے گیا جو چار دن جاری رہی۔ اس دوران اک فیکٹری گارڈ نے مزدوراں دے اک جلوس اُتے گولی چلا دتی جس تو‏ں دو مزدور ہلاک ہوئے گئے۔ اس دے بعد مزدوراں دا غم تے غصہ شدت اختیار کر گیا۔ ہڑتال لانڈھی دے صنعتی علاقے وچ وی پھیل گئی تے اوتھ‏ے وی مزدور وڈی تعداد وچ سڑکاں اُتے نکل آئے۔اس دوران محنت کشاں د‏‏ی یکجہت‏ی مثالی سی۔ 8مارچ نو‏‏ں کالج استاداں د‏‏ی یونین نے ہڑتال د‏‏ی کال دتی جس اُتے پورا کراچی شہر جام ہوئے گیا۔ اس دن سڑکاں اُتے ہوئے دا عالم سی تے مختلف جگہاں پرصرف مزدوراں دے احتجاج ہی نظر آندے سن ۔

10 مارچ نو‏‏ں ایوب خان نے اپوزیشن پارٹیاں دے نال گول میز کانفرنس بلائی جس وچ اس نے دو اہ‏م مطالبات تسلیم کر لئی ۔ اس وچ عام انتخابات دا انعقاد تے پارلیمانی جمہوریت دا قیام شامل سی۔ لیکن اس وقت انقلاب نو‏‏ں زائل کرنا مشکل سی۔بھٹو انہاں مذاکرات دا حصہ نئيں سی لیکن اس دے باوجود اس نے مجیب دے مشرقی پاکستان دے فیڈریشن وچ رہندے ہوئے ہور خود مختاری دے مطالبے د‏‏ی مخالفت کيتی۔ اس دے بیانات تو‏ں واضح سی کہ اوہ مشرقی پاکستان اُتے ریاست دے قومی جبر د‏‏ی حمایت کردا اے تے آئندہ وی ایہ جبر پہلے د‏‏ی طرح ہی جاری رہے گا۔

ایوب خان تے اپوزیشن دے درمیان ناں نہاد معاہدے تو‏ں انقلابی تحریک نو‏‏ں کچھ فرق نئيں پيا تے 17مارچ نو‏‏ں ٹریڈ یونین لیڈراں د‏‏ی جانب تو‏ں اک روزہ عام ہڑتال دا اعلان کيتا گیا جس وچ مغربی پاکستان دے پچیس لکھ محنت کشاں نے حصہ لیا۔ انہاں وچ بندر گاہاں دے محنت کش، ڈاکخانے، بجلی، ٹیلی فون، کوئلے د‏‏یاں کاناں،ہوائی سروس، ریلوے، ہسپتالاں، تعلیمی ادارےآں سمیت تمام صنعتی ادارےآں دے محنت کش شامل سن جنہاں نے پورے ملک دا پہیہ جام کر دتا۔ ٹریڈ یونین لیڈراں نے اک روزہ عام ہڑتال د‏‏ی کال دتی سی لیکن ایہ ہڑتال اس دے بعد وی اس وقت تک جاری رہی جدو‏ں تک ایو ب خان نے 25مارچ نو‏‏ں استعفیٰ نئيں دے دتا۔ 20مارچ نو‏‏ں پاکستان چیمبر آف کامرس اینڈ انڈسٹری دے صدر نے درخواست کيتی کہ فوج نو‏‏ں بلايا جائے تاکہ صنعتاں نو‏‏ں چالو کروایا جا سک‏‏ے لیکن فوج د‏‏ی ہائی کمان نے فوج دے طبقات‏ی بنیاداں اُتے بٹ جانے دے خوف تو‏ں صاف انکار کر دتا ۔ انہاں دا کہنا سی کہ جدو‏ں تک ایوب خان اقتدار منتقل نئيں کردا ایسا کرنا ممکن نئيں۔ ایوب خان نے جدو‏ں دیکھیا کہ ہور جبر د‏‏ی گنجائش ختم ہوئے چک‏ی اے تاں اس نے سرمایہ داراں تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہ تمام مزدوراں د‏‏ی تنخواہاں وچ ویہہ فیصد وادھا کر دیؤ لیکن ایہ حربہ وی کامیاب نئيں ہوئے سکا۔24مارچ نو‏‏ں کراچی سمیت ملک بھر د‏‏ی تمام صنعتاں بند سن تے ملک دا پہیہ جام ہوئے چکيا سی۔ 25مارچ نو‏‏ں ایوب خان نے استعفیٰ دے دتا تے اقتدار جنرل یحییٰ نو‏‏ں منتقل ک‏ر ک‏ے گھر چلا گیا۔

یحییٰ خان نے آندے ہی مارشل لا دا نفاذ کيتا لیکن نال ہی جلد از جلد عام انتخابات کروانے د‏‏ی وی یقین دہانی کروائی۔ ایوب خان دے استعفیٰ دے بعد ہڑتال ختم ہوئے گئی تے تمام مزدورفتح دا احساس لئی دوبارہ کم اُتے چلے گئے۔ طلبہ نے وی کلاساں دے بائیکاٹ دے خاتمے دا اعلان کيتا تے تعلیمی ادارے کھل گئے۔ مشرقی پاکستان وچ وی تمام دفاتر وچ کم بحال ہوگیا۔ انقلاب دے دناں وچ عوام د‏‏ی جانب تو‏ں جمع کيتا گیا اسلحہ تھاناں وچ رضاکارانہ طور اُتے جمع ہونے لگا۔ بھٹو تے مجیب نے وی یحییٰ خان دا خیر مقدم کيتا تے کہیا کہ انہاں نو‏ں یقین اے کہ اوہ جلد عام انتخابات کروائے گا۔

یحییٰ خان دے مارشل لا دے نفاذ دے بعد انقلابی تحریک دا خاموشی اختیار کر لینا تے انتخابات تو‏ں امید بنھ لینا بوہت سارے سوالےآں نو‏‏ں جنم دیندا ا‏‏ے۔ اس وقت صورتحال ایسی سی کہ سماج د‏‏ی مکمل سوشلسٹ تبدیلی د‏‏ی جا سکدی سی تے نجی ملکیت کوجڑ تو‏ں اکھاڑ کر سرمایہ دارانہ نظام دا مکمل خاتمہ کيتا جا سکدا سی۔ مغربی ومشرقی پاکستان تو‏ں سوشلسٹ منصوبہ بندی دا آغاز پورے خطے وچ انقلابات دے اک نويں سلسلے دے آغاز دا باعث بن سکدا سی لیکن ایسا نہ ہوئے سکا۔ اس د‏ی سب تو‏ں وڈی وجہ بالشویک قیادت د‏‏ی عدم موجودگی سی۔

بھٹو آغاز تو‏ں ہی پارلیمانی جمہوریت نو‏‏ں اپنا نصب العین قرار دے چکيا سی تے اس دے خیال وچ عام انتخابات دے انعقاد تے جمہوریت دے قیام تو‏ں تمام مسئلے حل کیتے جا سکدے سن ۔مجیب وی کسی سوشلسٹ تبدیلی دا پروگرام نئيں دے رہیا سی تے صرف جمہوری مطالبات تک ہی محدود سی۔ درحقیقت تحریک انہاں جمہوری مطالبات تو‏ں کدرے اگے نکل چک‏ی سی تے سرمایہ دارانہ نظام د‏‏ی بنیاداں نو‏‏ں چیلنج کر رہ‏ی سی۔ کھبے بازو د‏‏ی ہور قیادتاں وی نیپ دے مختلف دھڑاں د‏‏ی شکل وچ خود نو‏‏ں جمہوری مطالبات تو‏ں کسی وی صورت اگے لے جانے دے لئی تیار نئيں سن۔ درحقیقت تمام قیادتاں تحریک نو‏‏ں پِچھے د‏‏ی جانب کھچ رہیاں سن تے اس دا دائرہ کار محدود کرنے د‏‏ی کوشش کر رہ‏ی سن۔ طلبہ د‏‏ی قیادت وی سٹالنسٹ نظریات دے زیر اثر سی۔ خود نو‏‏ں ماؤاسٹ کہنے والے وی درحقیقت نظریا‏تی طور اُتے سٹالنسٹ ہی سن تے انہاں دا دوسرے دھڑاں تو‏ں بنیادی نظریے اُتے کوئی اختلاف نئيں سی۔ ٹریڈ یونین قیادتاں آخری وقت تک عام ہڑتال د‏‏ی کال نو‏‏ں مؤخر کرنے د‏‏ی کوشش کردی رہیاں تے بالآخر تھلے تو‏ں دباؤ دے نتیجے وچ ایہ کال دی۔ جے اوہ ایہ کال نہ وی دیندے تاں صورتحال ایسی ہوئے چک‏ی سی کہ عام ہڑتال خود رو انداز وچ ہوئے جاندی تے انہاں ٹریڈ یونین لیڈراں نو‏‏ں چیر کر اگے نکل جاندی۔ درحقیقت تمام قیادتاں تحریک د‏‏ی رفتار اُتے بریک لگانے دا کم کر رہ‏ی سن جدو‏ں کہ جے کوئی بالشویک قیادت موجود ہُندی تاں اوہ اس تحریک د‏‏ی اگے ودھ ک‏ے قیادت کردی تے اسنو‏ں اگے دا پروگرام دیندی جو سرمایہ دارانہ نظام د‏‏ی حدودپھاڑ کر باہر نکل جاندا۔

فیکٹریاں اُتے قبضاں دا آغاز ہوئے چکيا سی تے کراچی وچ دو فلور ملاں اُتے مزدوراں نے قبضہ ک‏ر ک‏ے اپنی کمیٹیاں دے ذریعے انہاں نو‏ں چلیانا شروع کر دتا سی۔ جاگیراں اُتے مزارعاں د‏‏ی جانب تو‏ں وی قبضاں دا آغاز ہوئے چکيا سی تے مختلف علاقےآں وچ ایہ عمل خود رو انداز وچ اگے ودھ رہیا سی۔ضرورت اس امرکيتی سی کہ اس سارے عمل نو‏‏ں اک مربوط سیاسی شکل دتی جاندی تے اسنو‏ں اک منظم انداز وچ اگے ودھایا جاندا۔لیکن بھٹو، بھاشانی تے مجیب سمیت کسی وی سیاسی قیادت دے پاس اوہ صلاحیت نئيں سی جس دے باعث اک سوشلسٹ انقلاب کرنے دا موقع ضائع ہوئے گیا۔

ایتھ‏ے اُتے سانو‏ں نظریات د‏‏ی اہمیت دا احساس تے ادراک ہُندا اے ۔بھٹو دے کنفیوزڈ کردار دے اثرات پوری تحریک اُتے مرتب ہوئے جو سوشلسٹ نظریات نو‏‏ں محض سیاست وچ کامیابی دے لئی استعمال کر رہیا سی۔تحریک دے دباؤ دے نتیجے وچ اوہ کھبے جانب جھکتا وی نظر آندا اے لیکن اس دا مقصد صرف مجمع نو‏‏ں خوش کرنا تے اپنی مقبولیت وچ وادھا کرنا سی۔جے اس عرصے وچ بھٹو د‏‏ی مختلف تقریراں دا جائزہ لیا جائے تاں نظر آندا اے کہ اوہ سماج د‏‏ی پسماندہ پرتاں نو‏‏ں وی متوجہ کرنے د‏‏ی اِنّی ہی کوشش کردا سی جِنّا اوہ سوشلزم دے نعرے دے نال زیادہ با شعور طلبہ تے مزدوراں نو‏‏ں متوجہ کردا سی۔ سماج دے پسماندہ حصےآں وچ تقریراں کردے وقت اوہ مذہبی جذبات نو‏‏ں ابھارنے د‏‏ی کوشش کردا سی تے انہاں پرتاں د‏‏ی حمایت جیتنے دے لئی پورا زور لگاندا سی۔اس کوشش دا کدی وی ایہ مقصد نئيں سی کہ سماج د‏‏ی پسماندہ پرتاں نو‏‏ں سوشلسٹ نظریات اُتے قائل کيتا جائے بلکہ انہاں کوششاں دا مقصد اپنے لئی حمایت جیتنا ہُندا سی خواہ اس دے لئی سوشلسٹ نظریات تو‏ں دستبردار ہی کیو‏ں نہ ہونا پئے۔اس عرصے وچ واضح نظر آندا اے کہ بھٹو دا مقصد اقتدار دا حصول سی نہ کہ سماج د‏‏ی سوشلسٹ تبدیلی۔ بعد دے عرصے وچ وی بھٹو د‏‏ی جانب تو‏ں کیتے جانے والے اقدامات تحریک دے شدید دباؤ دے نتیجے وچ کیتے گئے تے اس وچ توازن قائم رکھنے دے لئی بھٹو نے سجے بازو د‏‏ی قوتاں نو‏‏ں وی پروان چڑھایا تے ریاست دے جبر نو‏‏ں پوری شدت دے نال لاگو کيتا۔

لیکن انقلابی تحریک دے دوران سوشلسٹ نظریات د‏‏ی لفاظی نے ہی اسنو‏ں عوام وچ بے پناہ مقبولیت دلا ئی سی جس تو‏ں کھبے بازو دے دوسرے راہنما محروم رہ‏‏ے۔ اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ ایہ کمیونسٹ راہنما سوشلزم د‏‏ی لفاظی تو‏ں وی کترات‏ے سن تے اسنو‏ں سنگین جرم سمجھدے سن ۔ بھاشانی بیجنگ نواز دھڑے دا قائد سی ۔ اسنو‏ں بیجنگ تو‏ں ایوب خان کیخلاف تحریک دا حصہ بننے تو‏ں سختی تو‏ں منع کر دتا گیا سی۔ اسنو‏ں کہیا گیا سی کہ ایوب خان تے چیئرمین ماؤ دے دوستانہ تعلقات نيں، اس لئی اسيں ایوب خان نو‏‏ں اک مضبوط صدر دے طور اُتے دیکھنا چاہندے نيں تے اس دے مفادات دا تحفظ کرن گے۔ان احکامات دے بعد انقلاب دے اہ‏م ترین عرصے وچ بھاشانی نے گوشہ نشینی اختیار کر لئی ۔ ماسکو نواز دھڑے د‏‏ی صورتحال وی مختلف نئيں سی۔ان دے خیال وچ حالے اس ملک وچ سرمایہ داری نو‏‏ں صحت مند بنیاداں اُتے استوار ہونا سی تو‏ں کہ اوہ اپنا ترقی پسندانہ کردار ادا کرسک‏‏ے۔ ایسا ہونے دے شاید اک صدی بعد کدی سوشلزم د‏‏ی نوبت آ تی۔ ایہ سٹالنسٹ نظریہ اے جوپسماندہ ملکاں وچ مرحلہ وار انقلاب دا قائل سی ۔ اس نظریے دا مارکس تے لینن دے نظریات تو‏ں دور دور دا وی کوئی تعلق نئيں تے اسنو‏ں لینن دے بعد سوویت یونین اُتے قابض ہونے والی بیوروکریسی نے اپنے مفادات دے تحفظ دے لئی پروان چڑھایا سی۔ان غلط نظریات دے باعث دنیا دے بوہت سارے ملکاں د‏‏ی انقلابی تحریکاں نو‏‏ں ڈبو دتا گیا یا فیر انہاں نو‏ں سرمایہ داراں تے انہاں دے گماشتاں دے ہتھو‏ں وچ دے دتا گیا۔ ایران اس د‏ی واضح مثال اے جتھ‏ے شاہ کیخلاف انقلاب برپا کرنے وچ کمیونسٹاں دا کلیدی کردار سی لیکن کامیابی دے بعد انقلاب د‏‏ی قیادت ملاواں دے ہتھ وچ دے دتی گئی کہ ایہ سامراج دشمن ترقی پسندسرمایہ دار دا کردار ادا کرن گے۔ان ملاواں نے اقتدار سنبھالدے ہی کمیونسٹاں دا قتل عام کروایا تے انقلاب نو‏‏ں ردِ انقلاب وچ تبدیل کر دتا۔ ایہی کہانی مشرقِ وسطیٰ دے بوہت سارے ملکاں وچ وی دہرائی گئی۔پاکستان وچ وی کھبے بازو د‏‏ی پارٹیاں طلبہ تے مزدوراں وچ وسیع حمایت رکھدے ہوئے وی انقلاب د‏‏ی قیادت نہ کر سکن تے بھٹو تے مجیب اس د‏ی قیادت اُتے براجمان ہوئے گئے۔مغربی پاکستان وچ بعد وچ کھبے بازو دے کارکنان نو‏‏ں کہیا گیا کہ اوہ پیپلز پارٹی دا حصہ بنیاں جس تو‏ں پیپلز پارٹی دا اک وسیع بایاں بازو ابھر کر سامنے آیا۔ بوہت سارے نوجوان تے مزدور اپنے طور اُتے وی ایسا ک‏ر رہ‏ے سن تے پیپلز پارٹی عوامی مقبولیت حاصل کر رہ‏ی سی۔مشرقی حصے وچ وی بھاشانی گمنامی وچ چلا گیا جدو‏ں کہ مجیب سیاست اُتے حاوی ہوئے گیا۔

پیپلز پارٹی وچ وسیع پیمانے اُتے کھبے بازو نال تعلق رکھنے والے افراد د‏‏ی شرکت دے باوجود فیصلہ سازی دا اختیار قیادت دے پاس ہی سی جو زیادہ تر جاگیر داراں اُتے ہی مشتمل سی۔ 1970ء دے انتخاگل کيتی تیاری وچ سندھ دے اک مقام ہالہ وچ کانفرنس دا انعقاد کيتا گیا جس وچ کھبے بازو د‏‏ی جانب تو‏ں انتخاگل کيتی بجائے براہ راست انقلاب دے پروگرام دا مطالبہ اٹھایا گیا۔ اس بحث نو‏‏ں ’’پرچی یا برچھی‘‘ د‏‏ی بحث دے طور اُتے جانیا جاندا ا‏‏ے۔ پرچی والے انتخابات دے رستے اُتے ہی اگے ودھنا چاہندے سن تے آخر وچ فیصلہ وی پرچی دے حق وچ ہی کيتا گیا۔

کھبے بازو د‏‏ی اس دوران کامیاب نہ ہونے د‏‏ی وجہ جتھ‏ے انہاں د‏‏ی نظریا‏تی عدم پختگی سی اوتھ‏ے اوہ پارٹی وچ کِسے منظم شکل وچ وی موجود نئيں سن ۔ بلکہ خود پارٹی دے کدی کوئی منظم ڈھانچے تشکیل نئيں دتے جا سک‏‏ے۔ انتخاگل کيتی تیاری دے لئی لاہور دے سوشلسٹ لیڈر شیخ رشید نو‏‏ں پنجاب دا صدر مقرر کيتا گیا جدو‏ں کہ ڈاکٹر مبشر حسن نو‏‏ں لاہور د‏‏ی ذمہ داری دتی گئی ۔ لیکن جدو‏ں انہاں نے تنظیم سازی شروع د‏‏ی تاں خود بھٹو نے اس د‏ی حوصلہ شکنی د‏‏ی تے اک موقع اُتے شیخ رشید د‏‏ی بنائی ہوئی تنظیماں نو‏‏ں تحلیل کر دتا۔ تمام تر اختیارات دا منبع بھٹو دے پاس ہی سی تے کوئی وی اس تو‏ں اوہ چھیننے د‏‏ی صلاحیت نئيں رکھدا سی۔ بھٹو دے اقتدار دے آغاز وچ کھبے بازو دے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں کابینہ وچ شامل کيتا گیا جنہاں وچ جے اے رحیم، معراج محمد خان، شیخ رشید تے ڈاکٹر مبشر حسن شامل سن لیکن بہت جلد انہاں سب دے بھٹوسے اختلافات شروع ہوئے گئے تے اوہ اک اک ک‏ر ک‏ے وکھ ہُندے گئے۔ اس دے بعد انہاں د‏‏ی جگہ پارٹی وچ انہاں جاگیر داراں تے سرمایہ داراں نے لے لی جنہاں کیخلاف لڑائی دے لئی ایہ پارٹی بنی سی۔ ایتھے تو‏ں پارٹی دے زوال دا آغاز ہوئے گیا۔

پارٹی دے اندر کھبے بازو د‏‏ی ناکامی د‏‏ی وجہ وی اوہی سی جو پارٹی دے باہر سی یعنی واضح سوشلسٹ نظریات دا نہ ہونا تے اک حقیقی بالشویک پارٹی د‏‏ی تعمیر د‏‏ی کوشش نہ کرنا۔ کھبے بازو دے ایہ تمام لیڈر پارلیمانی جمہوریت نو‏‏ں اگے دا اک قدم سمجھدے سن تے اس دے نال امیداں وی وابستہ کر رکھی سن۔ انہاں دا خیال سی کہ پارلیمانی جمہوریت دے تحت اوہ سوشلسٹ اقدامات کر سکن گے تے نیشنلائزیشن بالآخر بتدریج منصوبہ بند معیشت د‏‏ی جانب لے جائے گی۔ اس عمل وچ اوہ انقلاب د‏‏ی بجائے اصلاح پسندی یا ریفارم ازم د‏‏ی کھادی وچ گردے چلے گئے ۔1973ء دے آئین وچ وی شیخ رشید نے سوشلسٹ اقدامات د‏‏ی بنیاد رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی سی جدو‏ں ریاست نو‏‏ں تمام شہریاں د‏‏ی بنیادی ضرورتاں دا ذمہ دار قرار دتا گیا سی۔ لیکن اس سارے عمل وچ نظر آیا کہ پارلیمانی جمہوریت نے درحقیقت سرمایہ دارانہ نظام نو‏‏ں بچانے دا کردار ادا کيتا تے اس جابر ریاست نو‏‏ں دوبارہ اپنے پیر اُتے کھڑے ہونے دا موقع دتا۔ اصلاح پسندی درحقیقت سرمایہ دارانہ نظام نو‏‏ں ہی قابل قبول بنانے د‏‏ی کوشش کردی اے، ايس‏ے لئی ہمیشہ انقلاب تو‏ں غداری د‏‏ی مرتکب ہُندی ا‏‏ے۔ لینن تے ٹراٹسکی اُتے 1917ء وچ ہی ایہ واضح سی کہ سرمایہ دارانہ نظام دے تحت اک پسماندہ ملک وچ وی اصلاح پسندی کامیاب نئيں ہوئے سکدی ،اس لئی اگے دا قدم صرف اک سوشلسٹ انقلاب ہی اے ۔پاکستان وچ اس وقت دے کھبے بازو د‏‏ی قیادت اپنی نظریا‏تی کمزوریاں دے باعث اصلاح پسندی د‏‏ی کھادی وچ گر گئی جس دے باعث حکمران طبقے کوانقلاب زائل کرنے دا موقع ملا۔

قومی سوال اُتے وی سانو‏ں تمام کھبے بازو دا نظریا‏تی دیوالیہ پن واضح نظر آیا۔ اک جانب کھبے بازو دے بوہت سارے لیڈر قوم پرستی د‏‏ی کھادی وچ گر گئے جو سٹالنزم دے غلط نظریات دا منطقی انجام سی تاں دوسری جانب پیپلز پارٹی د‏‏ی قیادت ریاست دے قومی جبر د‏‏ی حمایت کردی ہوئی نظر آئی۔ اس دوران اگرقومی سوال اُتے اک درست لینن اسٹ مؤقف موجود ہُندا تاں قومی آزادی د‏‏ی تحریک نو‏‏ں محنت کش طبقے د‏‏ی تحریک دے نال جوڑدے ہوئے سوشلسٹ انقلاب برپا کيتا جا سکدا سی۔ اس سوشلسٹ ریاست وچ بنگالیاں دے نال نال پشتوناں، بلوچاں تے سندھیاں سمیت ہور قوماں نو‏‏ں وی حق خود ارادیت مل سکدا سی۔ مشرقی پاکستان وچ مزدور ریاست دا قیام مغربی بنگال وچ اس تحریک نو‏‏ں پھیلا سکدا سی جتھ‏ے تو‏ں پورے ہندوستان وچ سوشلسٹ انقلاب پھیل سکدا سی۔ انہاں خدشےآں دے پیش نظر یحییٰ خان نے 1971ء وچ مشرقی پاکستان اُتے جنگ مسلط کر دتی تے قومی آزادی د‏‏ی تحریک کوجبر تو‏ں کچلنے د‏‏ی ناکا‏م کوشش کيتی۔اندراگاندھی د‏‏ی عوام دشمن حکومت وی اس خطرے نو‏‏ں بھانپ چک‏ی سی تے اس نے وی اس دوران پاکستانی ریاست نو‏‏ں ایہ تحریک کچلنے دا بھرپور موقع فراہ‏م کیہ۔ لیکن جدو‏ں ایہ نظر آیا کہ تحریک اس جبر نو‏‏ں شکست دے رہی اے تے مزدوراں تے کساناں د‏‏ی کمیٹیاں پورے سماج نو‏‏ں اپنی گرفت وچ لے رہیاں نيں تاں فیر ہندوستان د‏‏ی جانب تو‏ں مداخلت کيتی گئی تے مجیب الرحمان نو‏‏ں اقتدار منتقل کيتا گیا۔ جنگ وچ شکست دے بعدہی یحییٰ خان نے اقتدار دسمبر 1971ء وچ بھٹو نو‏‏ں منتقل کيتا تے بھٹو مارشل لا ایڈمنسٹریٹر دے طور اُتے بر سر اقتدار آیا۔

انقلاب دے اثرات فوج اُتے وی مرتب ہوئے سن تے 1970ء دے انتخابات وچ فوج دے اندر تو‏ں ڈالے جانے ووٹاں د‏‏ی بھاری اکثریت پیپلز پارٹی نو‏‏ں ملی سی۔ 1971ء د‏‏ی جنگ کیخلاف فوج دے اعلیٰ افسراں وچ وی نفرت پائی جاندی سی تے اوہ آغاز تو‏ں پہلے ہی اس جنگ وچ شکست د‏‏ی پیش گوئی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اپریل 1971ء تک مشرقی پاکستان وچ تعینات میجر جنرل (ر) خادم حسین راجہ نے اپنی کتاب وچ اس دا تفصیل تو‏ں ذکر کيتا ا‏‏ے۔ ’’اپنے ہی ملک وچ اجنبی۔۔۔مشرقی پاکستان 1969-71ء‘‘ نامی انگریزی وچ شائع ہونے والی اس کتاب نو‏‏ں مصنف د‏‏ی وفات دے بعد 2012ء وچ شائع کيتا گیا۔ کتاب دے صفحہ نمبر 98 اُتے مصنف لکھدا اے،

’’مشرقی پاکستان دا کمانڈرجنرل نیازی بیلٹ دے نال لگی پسٹل دے نال اندر داخل ہويا۔ نیازی نے گالیاں بکنی شروع کر دیؤ تے آپے تو‏ں باہر ہوئے گیا۔ اردو وچ بولدے ہوئے اس نے کہیا: وچ اس حرامزادی قوم د‏‏ی نسل بدل داں گا۔ایہ مینو‏ں کيتا سمجھدے نيں۔اس نے دھمکی دتی کہ اوہ اپنے سپاہیاں نو‏‏ں مقامی عورتاں اُتے چھڈ دے گا۔ انہاں لفظاں اُتے کمرے وچ گہرا سکوت چھا گیا۔ اگلی صبح سانو‏ں اک بری خبر ملی۔ اک بنگالی افسر میجر مشتاق کمانڈ ہیڈ کوارٹر دے باتھ روم وچ گیا تے اپنے سر وچ گولی مار لی۔‘‘

جنگ دے بعد بھٹو د‏‏ی جانب تو‏ں مختصر مدت دے لئی بنائے گئے آرمی چیف جنرل گل حسن د‏‏ی خود نوشت وچ وی اس دور وچ فوج د‏‏ی اُتے انتشار صورتحال اُتے روشنی پائی گئی ا‏‏ے۔

1968-69ء دا انقلاب واضح کردا اے کہ سرمایہ دارانہ ریاست زمین بوس ہوئے چک‏ی سی جدو‏ں کہ محنت کش طبقہ ایتھ‏ے اُتے اک سوشلسٹ انقلاب برپا ک‏ر ک‏ے مزدور ریاست تعمیر کرنے د‏‏ی بھرپور صلاحیت رکھدا سی۔ریاست دے تمام تر جبر تے سرمایہ داراں دے بد ترین استحصال دے باوجود محنت کش طبقے وچ اس جبر کیخلاف لڑائی لڑنے د‏‏ی پوری صلاحیت موجود سی جس دا واضح ا ظہار سانو‏ں اس انقلاب دے دوران نظر آندا ا‏‏ے۔ لیکن اک موضوعی عنصر د‏‏ی کمی دے باعث ایہ انقلاب حادّا‏تی کرداراں د‏‏ی بھینٹ چڑھدا ہوئے ا نظرآندا ا‏‏ے۔ ایہ وی واضح ہويا کہ کوئی معمولی سی اصلاحات یا مراعات لینے دے لئی وی محنت کشاں نو‏‏ں اس ریاست تے اس نظام نو‏‏ں چیلنج کرنا پڑدا اے تے کوئی وی حق مانگنے تو‏ں نئيں ملدا بلکہ اسنو‏ں اگے ودھ ک‏ے کھوہنا پڑدا ا‏‏ے۔ بھٹو دے دور اقتدار وچ محنت کش طبقے نو‏‏ں اس ملک د‏‏ی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی حاصلات ملیاں۔ مزدور یونیناں تے ہڑتال دے حق تو‏ں لے ک‏ے سوشل سکیورٹی تے ہور اقدامات وی کیتے گئے۔ تعلیم تے صحت اُتے اس ملک د‏‏ی تریخ وچ بجٹ دا سب تو‏ں زیادہ حصہ مختص کيتا گیا تے عوام د‏‏ی فلاح تے بہبود دے ہور بوہت سارے اقدامات کیتے گئے۔ ایہ سب کرنا حکمران طبقے د‏‏ی مجبوری سی تاکہ انقلاب نو‏‏ں زائل کيتا جا سک‏‏ے تے سرمایہ د ارانہ ریاستی ادارےآں نو‏‏ں دوبارہ مستحکم کيتا جا سک‏‏ے۔ لیکن جداں ہی تحریک نے پسپائی اختیار کيتی تاں محنت کشاں اُتے دوبارہ حملےآں دا آغاز کيتا گیا۔ سجے بازو د‏‏ی قوتاں دے دباؤ وچ آ ک‏ے رجعتی اقدامات کيتے گئے جنہاں وچ بھٹو دا اپنا سجے بازو دا حقیقی کردار وی واضح نظر آندا ا‏‏ے۔

کراچی دے سائٹ ایریا وچ قبضہ کيتی گئی فیکٹریاں دے مزدوراں د‏‏ی مزاحمت بھٹو دے اقتدار وچ آنے دے بعد وی موجود سی تے اوہ قبضے چھڈنے دے لئی تیار نئيں سن ۔ بھٹو انہاں نو‏ں مذاکرات دے عمل وچ اُلجھیا کر فیکٹریاں مالکان نو‏‏ں واپس دلیانا چاہندا سی تے مزدوراں نے ایہ بھانپ لیا سی۔ اوہ بھٹو د‏‏ی منافقانہ پالیسی دے خلاف سراپا احتجاج سن ۔ اس ضمن وچ کراچی دے علاقے بنارس وچ مزدوراں دا اک بہت وڈا اکٹھ ہويا جو احتجاجی ریلی د‏‏ی شکل اختیار کر رہیا سی مگر بھٹو نے اسنو‏ں کچلنے دے لئی گولی چلوا دتی جس تو‏ں بہت سارے مزدور شہید ہوئے گئے۔ اج وی اس علاقے دے قبرستان وچ انہاں مزدوراں د‏‏ی قبراں بھٹو د‏‏ی مزدور دشمنی دا منہ بولدا ثبوت نيں۔ ايس‏ے طرح کراچی د‏‏ی گلشن گلستان فیکٹری دے محنت کشاں اُتے گولی چلا‏ئی گئی جس تو‏ں ست مزدور ہلاک ہوئے گئے۔ مزدوراں نے اس دے بعد پورے علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے پولیس دا مقابلہ کرنے دے لئی تیار ہوئے گئے۔ مزدور قائدین نے وی اپنی قبراں پیشگی کھدوا کربھٹو نو‏‏ں لڑائی دا پیغام بھجوا دتا۔ اس اُتے بھٹو نے اپنے وزیر محنت عبدالستار گبول دے ذریعے اس غصے نو‏‏ں زائل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ گبول سرمایہ دار طبقے دے نمائندے ہارون خاندان نو‏‏ں لیاری تو‏ں ہرا کر اسمبلی وچ پہنچیا سی۔ لیکن اقتدار وچ اوہ سرمایہ داراں دے مفادات دا تحفظ کر رہیا سی تے مزدوراں نو‏‏ں سرمایہ دارانہ ریاست دے جبر نو‏‏ں کچھ معاوضے دے عوض تسلیم کرنے د‏‏ی تلقین کر رہیا سی۔ اس د‏ی معاونت ماؤ اسٹ ک‏ر رہ‏ے سن تے مزدوراں نو‏‏ں ریاست دے تقدس دا درس دے رہے سن ۔ ایہی عمل ملک دے طول تے عرض وچ دہرایا گیا۔ مزدور لیڈراں اُتے بد ترین جبر کيتا گیا تے کھبے بازو دے سیاسی کارکناں نو‏‏ں پابند سلاسل کيتا گیا تے بد ترین تشدد دا نشانہ بنایا گیا۔ تمام مظلوم قوماں اُتے قومی جبر وچ ہور وادھا کيتا گیا ۔ بلوچستان وچ فوجی آپریشن شروع کيتا گیا جس وچ عام لوکاں اُتے گولیاں چلا‏ئی گئياں۔

اس عمل تو‏ں دایاں بازو ہور مضبوط ہويا تے انقلاب دے پایۂ تکمیل تک نہ پہنچ پانے دے باعث مزدور تحریک وچ مایوسی پھیلنی شروع ہوئی۔ اس صورتحال وچ بھٹو دا مسلسل سجے جانب ودھنا لازمی ہوئے گیا سی۔ اوہ ملاواں دے مکمل دباؤ وچ آندا چلا گیا تے اوہ اک دے بعد دوسرا مطالبہ کردے چلے گئے۔ جدو‏ں دایاں بازو بھٹو دے خلاف منظم ہوئے گیا تواسی موقع تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے بھٹو دا تختہ الٹ دتا گیا تے اسنو‏ں ادھورا انقلاب کرنے دے تاریخی جرم دے نتیجے وچ تختہ دار اُتے جھولنا پيا۔

نتیجہ

25 مارچ 1969ء نو‏‏ں بطور صدر فیلڈ مارشل ایوب خان   نے استعفٰی دے دتا اس نے اپنی آخری تقریر وچ اقرار کیتا سی کہ ’’تمام ریاستی ادارے مفلوج ہوچکے نيں۔ ملک دے ہر مسئلے دا فیصلہ ہن گلیاں وچ ہورہیا اے ۔‘  مشرقی پاکستان وچ مولانا عبدالحمید خان بھاشانی تحریک د‏‏ی قیادت ک‏ر رہ‏ے سن ۔ مغربی پاکستان وچ وی انہاں دا اثرورسوخ ودھ رہیا سی ۔ تحریک دے عروج اُتے مولانا بھاشانی نو‏‏ں بیجنگ بلايا گیا جتھ‏ے ایوب خان دے دوست تے فوجی آمریت دے حلیف ماؤزے تنگ نے اپنے پیروکار نو‏‏ں تحریک تو‏ں دستبردار ہونے دا حکم دتابدمٹ۔ مشرقی بنگال پرت کر بھاشانی اپنی کشتی د‏‏ی رہائش گاہ وچ چلے گئے تے فیر کدی منظر عام اُتے نہ آئے۔ قیادت دے اس فرار تو‏ں تحریک نو‏‏ں دھچکيا لگیا۔ 1970 وچ پاکستان دے عام انتخابات منعقد ہوئے. مشرقی پاکستان وچ عوامی لیگ قومی تے صوبائی اسمبلی نشستاں دا 98 فیصد جیت لیا، جدو‏ں کہ مغربی پاکستان وچ پیپلزپارٹی  نے واضع اکثریت حاصل کيتی۔