ٹیکسلا دی تریخ
ٹیکسلا۔ بدھ مت دا عظیم دا شہر۔
اسلام آباد توں تقریباً 25 کلومیٹر دور بدھ مت رہتل دا امین ٹیکسلا شہر واقع اے۔ ٹیکسلا دا ذکر ہندومت‘ جین مت تے بدھ مت دی مذہبی کتاباں وچ وی موجود اے۔ اس دی دستیاب تریخ حضرت عیسیٰ علیہ اسلام توں چھ سو سال پہلے توں شروع ہُندی اے۔ 330-580 وچ ایہ شہر ایرانی شہنشاہیت دے ہیٹھ سی۔ ٹیکسلا سنسکرت لفظ تیکشا تے سیلا دا یونانی مخفف اے جس دا مطلب سپاں والی پہاڑی اے۔
چھیويں صدی عیسوی ق م وچ ٹیکسلا اپنی قدیم جامعہ ’’گندھارا‘‘ دی وجہ توں علم و فضل دا مرکز منیا جاندا سی۔ سکندر اعظم (326ق م) دی آمد دے موقع اُتے ایتھے موریا خاندان دا راجا امبھی حکم ران سی‘ اس نے مقابلہ کرنے دے بجائے سکندر دی مدارات کیتی تے شہر وچ کئی عمارتاں سکندر دے لئی تعمیر کروایاں۔ چار سال بعد چندر گپت موریا نے یونانی افواج نوں دریائے اٹک دے پاربھگا دتا تے ٹیکسلا تے پنجاب دی ہور ریاستاں نوں وی اپنی سلطنت وچ شامل کے لیا اُتے اشوک اعظم (273-232 ق م)کی وفات دے بعد موریا سلطنت بکھر گئی تے 190ق م دے نیڑے باختریاں نے وادئ کابل‘ پنجاب تے سندھ دے علاقے فتح کر کے ٹیکسلا نوں اپنا راجگڑھ بنالیا۔ کچھ عرصہ بعد باختریاں نے اس شہر نوں چھڈ کے شمال مشرق وچ نمرہ نالہ دے بالمقابل اک نويں شہر دی بنیاد رکھی جسنوں سرکپ کہندے نيں جو دوسری صدی بعد ازمسیح تک اَگڑ پِچھڑ باختریاں شاکا پار سن کُشان تے ساسانیاں دے زیر اثر رہیا۔ سلطنت کُشان دے دوسرے بادشاہ ویم کیڈفائیسس نے سرکپ شہر چھڈ کے اک تیسرا شہر شمال مشرق وچ دو میل دور لنڈی نالے دے پار سرسکھ ناں دا شہر بسالیا۔ ایہ شہر شایان کشان دے زیر اثر پنجويں صدی بعد مسیح تک آباد رہیا455ب م دے اواخر وچ سفیدہن (White Huns) ہندوستان اُتے حملہ آور ہوئے تے دوسرے شہراں دی طرح ٹیکسلا وی اجاڑ دیا‘ اس دے بعد ٹیکسلا دی شان کدی پرت کر نہ آئی۔ چینی سیاح ہیو سانگ ستويں صدی عیسوی وچ ایتھے آیا تاں اس نے دیکھیا کہ ٹیکسلا سلطنت کشمیر دا صوبہ اے ‘ عبادت گاہاں تباہ و برباد تے معاشی حالات ابتر نيں۔
ٹیکسلا دا پہلا شہر بھیر ماؤند(200۔600ق م) دے ناں توں موسوم اے ایہ اوہی شہر اے جتھے اشوک نے حکومت کی‘ ایہ اوہی دور اے جس وچ تعمیراتی شاہ کار تخلیق ہوئے۔اس دور وچ دنیا بھر وچ اس معیار دا کم کدرے وی نئيں پایا جاندا۔ ماہر آثار قدیمہ سر جان مارشل تے بعد وچ پاکستانی ماہرین نے اس شہر دا کچھ حصہ بازیافت کيتا اے۔ ایہ شہر 600 میٹر شرقاً غرباً تے 1000میٹر شمالاً جنوباً طویل تھااور اسنوں کچی اِٹاں ‘ گارے تے لکڑی توں بنی انتہائی مضبوط فصیل دے ذریعے محفوظ کیاگیا۔ اس دی کاری گرانہ مہارت بے مثال اے ۔ماہرین دا اندازہ اے کہ ایہ شہر تن بار تباہ ہوا-
دوسرا شہرسرکپ (200ب م۔تا۔200ق م) باختری عہد وچ تعمیر ہويا ‘اس دی تعمیر وچ اعلیٰ یونانی جیومیٹریکل ذوق جھلکتا اے ‘ اس دی تعمیر سطح مرتفع پوٹھوہار نوں مدنظر رکھ دے کيتی گئی۔علم الارضیات اُتے انہاں لوکاں دی نظر گہری سی۔ زمین دا تہ در تہ تے باہم دِگر ہونا‘ چند جدید ارضیاتی دریافتاں وچوں اے جس توں اوہ لوک آشنا سن ‘چناں چہ اوہ اک گہرا کنواں کھودتے جو پینے دے پانی دے لئی کھودے جانے والے کنوواں توں زیادہ گہرا ہُندا تھا‘ دونے دی گہرائی وچ گھٹ توں گھٹ دو ارضی تہاں دا فاصلہ ہُندا سی تاکہ دونے پانی آپس وچ نہ مل سکن۔دوسرا اہم کم اس وچ ایہ سی کہ بے پیندے دے مٹکے اُتے تلے رکھ دے باہم جوڑ دتے جاندے تاکہ گندا پانی سجے کھبے درمیانی سطح زمین توں صاف پانی دے کنوواں نوں آلودہ نہ کرپائے۔ ایہ بے پیندے دے مٹکے ٹیکسلا دے عجائب گھر وچ موجود نيں۔ شہر خوب صورت مربعاں تے جیومیٹری دی اُتے کشش ڈرائنگ توں مزین اے۔ ایہ شہر 200 ق م وچ بنایا گیا۔ پورا شہر اک فصیل دے ذریعے محفوظ کيتا گیا سی جو پتھراں توں بنائی گئی سی ۔21 فٹ چوڑائی دے مسلسل وقفاں دے بعد نیم ڈھلوانی ستوناں توں دیوار نوں مضبوط کیاگیا سی ‘اس دے علاوہ شہر دی پشت اُتے موجود پہاڑ اُتے اک پولیس چوکی اس حفاظتی نظام نوں ہور مستحکم کردی سی۔ شہر دا نقشہ اس گل دا غماز اے کہ ایہ شہر کسی ماہر ٹاؤن پلانر دی کاوشاں دا ثمر اے۔ شہر دے بیچاں بیچ اک خاصی چوڑی مرکزی شاہ را ہ اے ۔ سجے کھبے گلیاں متناسب انداز توں بنائی گئیاں نيں۔ اک کمرہ چند انچ بلند‘ دوسرا تھلے تے تیسرا اس توں تھلے تعمیر کيتا جاندا سی تاکہ نکاسی آب وچ ڈھلوان دی قوت نوں استعمال کيتا جا سکے۔ مرکزی شاہ راہ اُتے ذرا اگے چل کے بازار آندا اے فیر اشرافیہ دا رہائشی علاقہ تے اس دے بعد بادشاہ دا محل تے وڈا مندر آندا اے۔ ایہ اک سیکولر شہر تھا‘ اس وچ آتش پرست‘ بت پرست تے بدھ مت دے مننے والے رہندے سن ۔ایہ گل دوہرے سراں والے عقاباں دے مندر توں مترشح ہُندی اے ‘ ایہ برصغیر وچ اپنی نوعیت دا واحد مندر اے جس وچ ہندو‘ ایرانی تے یونانی تِناں تہذیباں دے دیوی دیوتا موجود نيں۔ شہر دے مغربی حصہ وچ دربار عام‘ محافظاں دی جگہ‘ دربار خاص تے رہائشی علاقے نيں۔
جولیاں
سودھوجولیاں دے کھنڈر پنجويں صدی عیسوی نال تعلق رکھدے نيں۔ انہاں کھنڈر دے دو وڈے حصے نيں۔ اول اک وڈا سٹوپہ، دوم جولیاں دی درسگاہ یا یونیورسٹی۔ ایہ کھنڈر اک پہاڑ دی چوٹی اُتے واقع نيں۔
جولیاں دا وڈا سٹوپہ کافی حد تک تباہ ہوئے چکيا اے۔ اس وڈے اسٹوپا دے ارد گرد چھوٹے چھوٹے 21 سٹوپے واقع نيں۔ انہاں وچوں بعض دے متعلق ماہرین دا خیال اے کہ اوہ درحقیقت اوتھے مدفون راہباں دی قبراں اُتے بنائے گئے نيں۔ انہاں سٹوپاں وچ موجود مجسمے محفوظ نيں تے بعض میوزیم وچ رکھنے دے لئی ایتھے توں منتقل وی کر دتے گئے نيں۔وڈے سٹوپہ دی عمارت دے بعض حصے تے پلستر تک محفوظ نيں۔ ایتھے موجود بدھ دا اک مجسمہ بہت مشہور اے جس دی ناف وچ اک سوراخ واقع اے۔ اسنوں شفاء بخش بدھ کہیا جاندا اے تے اس دی ناف دے اس سوراخ وچ انگلی رکھ دے شفاء دے لئی دعا منگی جاندی سی۔ اس مجسمے دے تھلے موجود تحریر توں معلوم ہُندا اے کہ ایہ مجسمہ بدھمترا دھرمنندن نامی اک شخص نے ہبی کيتا سی۔اس تحریر تے ایسی ہی دوسری چند تحریرات توں اوتھے رائج رسم الخط دا پتہ چلدا اے۔
ایتھے واقع درسگاہ اک تالاب تے طالب علماں دے لئی کمرےآں اُتے مشتمل سی۔ پہلی منزل اُتے 28 کمرے واقع سن جدوں کہ دوسری منزل اُتے وی اِنّے ہی کمرے بنائے گئے سن ۔ دوسری منزل تک جانے دے لئی پتھر دے زینے ہن وی موجود نيں۔ بعض کمرےآں دے سامنے بدھ دے مجسمے وی موجود نيں۔
ہر کمرے وچ ہويا تے روشنی دے لئی اک روشندان موجود سی۔ ايسے طرح دتے دے لئی اک طاق وی بنایا گیا سی۔ روشندان باہر دی طرف چھوٹا تے اندر دی طرف وڈا بنایا گیا سی تاکہ باہر توں جانور نہ آ سکن۔ کمرےآں وچ پلستر کيتا گیا سی تے انہاں وچ تصاویر آویزاں کيتیاں گئیاں سن۔ درسگاہ دی بیرونی دیوار کافی حد تک محفوظ اے تے نہایت سیدھی تے ہموار اے
درسگاہ وچ اک باورچی خانہ وی بنایا گیا سی جس وچ مصالحہ جات نوں پیسنے دے لئی استعمال ہونے والا پتھر ہن وی موجود اے۔ ايسے طرح دانے پیسنے دے لئی دو چکیاں وی محفوظ نيں۔ باورچی خانہ دی دیوار وچ اک سوراخ کر کے چمچ رکھنے دے لئی جگہ بنائی گئی سی۔ ایہ درسگاہ 455ء وچ سفید ہن نامی قوم نے نذر آتش کر دتی سی۔
موہرا مرادو
سودھوایہ شہر دوسری صدی عیسوی وچ تعمیر کيتا گیا سی تے اس طرح توں کشن سلطنت نال تعلق رکھدا اے۔ ایہ کھنڈر تن حصےآں وڈے استوپا، نذر دے استوپا تے درسگاہ اُتے مشتمل نيں تے 1980ء توں یونیسکو دی عالمی ورثہ دی لسٹ وچ ٹیکسلا دے تحت شامل نيں۔ موہرا مرادو دے کھنڈر دی کھدائی پہلی مرتبہ سر جان مارشل دی زیر نگرانی عبد القادر نے 1914 توں 1915 وچ کیتی۔ وڈا ستوپہ 75ء4 میٹر بلند بنیاد اُتے تعمیر کيتا گیا اے۔ چھوٹا ستوپا جو نذر دا ستوپا اے وڈے ستوپا دے نال ہی واقع اے۔
قدیمی درسگاہ وچ طالب علماں دے لئی 27 کمرے موجود نيں جو اک مرکزی تلاب دے ارد گرد واقع نيں۔ مستطیل شکل دے اس تلاب دی گہرائی نصف میٹر سی تے اس دا پانی مذہبی مقاصد دے لئی استعمال ہُندا سی۔ بارش دا پانی چھت توں لکڑی دے پرنالاں دے راستہ تلاب وچ گردا سی۔ تلاب وچ اترنے دے لئی چاراں طرف زینے موجود نيں۔ درسگاہ وچ اک باورچی خانہ وی موجود اے تے اک کنواں وی جو اج وی استعمال ہوئے سکدا اے۔ بدھ دے مجسمے درسگاہ دے صحن تے طالب علماں دے کمرےآں وچ بکثرت موجود نيں۔ درسگاہ وچ اک طرف اجتماع دا وڈا کمرہ وی بنیا ہویا اے۔
یہ درسگاہ دو منزلہ سی۔ دوسری منزل تک جانے دے لئی اک کمرے وچوں زینے جاندے سن ۔ دیواراں دی چوڑائی نوں دیکھ کے اندازہ ہُندا اے کہ شائد تیسری منزل وی بنائی گئی سی۔ اک خاص یادگار درسگاہ دے اک کمرہ وچ موجود اے۔ غالبا ایہ اک استاد دی یاد وچ تعمیر دی گَی سی جو اس کمرہ وچ رہندا سی۔ ایہ یادگار قریبا 4 میٹر بلند اے تے اس دے بعض حصے رنگین سن ۔
سرسکھ شہر بادشاہ کنشکا نے 80 عیسوی وچ تعمیر کيتا۔ ایہ ٹیکسلا دے شہراں وچوں سب توں آخری شہر اے۔ کشن حکمراناں نے فتح دے بعد سرکپ دے پرانے شہر نوں ترک کر کے لنڈی نالہ دی دوسری جانب نواں شہر آباد کرنے دا فیصلہ کيتا سی۔ شہر دی فصیل قریبا 5 کیلومیٹر لمبی اے تے قریبا 4ء5 میٹر چوڑی اے۔ ایہ فصیل 2300×1000 میٹر رقبہ دے گرد بنائی گئی اے تے وسطی ایشیا دے طرز تعمیر دے مطابق اے۔ جدوں پنجويں صدی عیسوی دے آخر وچ سفید ہن قوم نے پنجاب اُتے قبضہ کيتا تاں سرسکھ دا شہر متروک ہوئے گیا۔ سرسکھ دے شمال مشرق وچ ہارو دریا وگدا اے جدوں کہ جنوب وچ لنڈی نالہ موجود اے۔
اس شہر دی کھدائی اک محدود پیمانے اُتے 1915ء – 1916ء وچ ہوئی۔ ہور کم پانی دی بلند سطح دی وجہ توں بند کرنا پيا۔ 1980ء وچ انہاں کھنڈر نوں یونیسکو دی عالمی ورثہ دی لسٹ وچ ٹیکسلا دے تحت شامل کيتا گیا۔