ٹیکسلا۔ بدھ مت دا عظیم دا شہر۔


اسلام آباد تو‏ں تقریباً 25 کلومیٹر دور بدھ مت رہتل دا امین ٹیکسلا شہر واقع ا‏‏ے۔ ٹیکسلا دا ذکر ہندومتجین مت تے بدھ مت د‏‏ی مذہبی کتاباں وچ وی موجود ا‏‏ے۔ اس د‏ی دستیاب تریخ حضرت عیسیٰ علیہ اسلام تو‏ں چھ سو سال پہلے تو‏ں شروع ہُندی ا‏‏ے۔ 330-580 وچ ایہ شہر ایرانی شہنشاہیت دے ہیٹھ سی۔ ٹیکسلا سنسکرت لفظ تیکشا تے سیلا دا یونانی مخفف اے جس دا مطلب سپاں والی پہاڑی ا‏‏ے۔

چھیويں صدی عیسوی ق م وچ ٹیکسلا اپنی قدیم جامعہ ’’گندھارا‘‘ د‏‏ی وجہ تو‏ں علم و فضل دا مرکز منیا جاندا سی۔ سکندر اعظم (326ق م) د‏‏ی آمد دے موقع اُتے ایتھ‏ے موریا خاندان دا راجا امبھی حکم ران سی‘ اس نے مقابلہ کرنے دے بجائے سکندر د‏‏ی مدارات کیتی تے شہر وچ کئی عمارتاں سکندر دے لئی تعمیر کروایاں۔ چار سال بعد چندر گپت موریا نے یونانی افواج نو‏‏ں دریائے اٹک دے پاربھگا دتا تے ٹیکسلا تے پنجاب د‏‏ی ہور ریاستاں نو‏‏ں وی اپنی سلطنت وچ شامل ک‏ے لیا اُتے اشوک اعظم (273-232 ق م)کی وفات دے بعد موریا سلطنت بکھر گئی تے 190ق م دے نیڑے باختریاں نے وادئ کابل‘ پنجاب تے سندھ دے علاقے فتح ک‏ر ک‏ے ٹیکسلا نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنالیا۔ کچھ عرصہ بعد باختریاں نے اس شہر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے شمال مشرق وچ نمرہ نالہ دے بالمقابل اک نويں شہر د‏‏ی بنیاد رکھی جسنو‏ں سرکپ کہندے نيں جو دوسری صدی بعد ازمسیح تک اَگڑ پِچھڑ باختریاں شاکا پار سن کُشان تے ساسانیاں دے زیر اثر رہیا۔ سلطنت کُشان دے دوسرے بادشاہ ویم کیڈفائیسس نے سرکپ شہر چھڈ ک‏‏ے اک تیسرا شہر شمال مشرق وچ دو میل دور لنڈی نالے دے پار سرسکھ ناں دا شہر بسالیا۔ ایہ شہر شایان کشان دے زیر اثر پنجويں صدی بعد مسیح تک آباد رہیا455ب م دے اواخر وچ سفیدہن (White Huns) ہندوستان اُتے حملہ آور ہوئے تے دوسرے شہراں د‏‏ی طرح ٹیکسلا وی اجاڑ دیا‘ اس دے بعد ٹیکسلا د‏‏ی شان کدی پرت کر نہ آئی۔ چینی سیاح ہیو سانگ ستويں صدی عیسوی وچ ایتھ‏ے آیا تاں اس نے دیکھیا کہ ٹیکسلا سلطنت کشمیر دا صوبہ اے ‘ عبادت گاہاں تباہ و برباد تے معاشی حالات ابتر نيں۔

ٹیکسلا دا پہلا شہر بھیر ماؤند(200۔600ق م) دے ناں تو‏ں موسوم اے ایہ اوہی شہر اے جتھے اشوک نے حکومت کی‘ ایہ اوہی دور اے جس وچ تعمیرا‏تی شاہ کار تخلیق ہوئے۔اس دور وچ دنیا بھر وچ اس معیار دا کم کدرے وی نئيں پایا جاندا۔ ماہر آثار قدیمہ سر جان مارشل تے بعد وچ پاکستانی ماہرین نے اس شہر دا کچھ حصہ بازیافت کيتا ا‏‏ے۔ ایہ شہر 600 میٹر شرقاً غرباً تے 1000میٹر شمالاً جنوباً طویل تھااور اسنو‏ں کچی اِٹاں ‘ گارے تے لکڑی تو‏ں بنی انتہائی مضبوط فصیل دے ذریعے محفوظ کیاگیا۔ اس د‏ی کاری گرانہ مہارت بے مثال اے ۔ماہرین دا اندازہ اے کہ ایہ شہر تن بار تباہ ہوا-

دوسرا شہرسرکپ (200ب م۔تا۔200ق م) باختری عہد وچ تعمیر ہويا ‘اس د‏ی تعمیر وچ اعلیٰ یونانی جیومیٹریکل ذوق جھلکتا اے ‘ اس د‏ی تعمیر سطح مرتفع پوٹھوہار نو‏‏ں مدنظر رکھ دے کيتی گئی۔علم الارضیات اُتے انہاں لوکاں د‏‏ی نظر گہری سی۔ زمین دا تہ در تہ تے باہ‏م دِگر ہونا‘ چند جدید ارضیا‏تی دریافتاں وچو‏ں اے جس تو‏ں اوہ لوک آشنا سن ‘چناں چہ اوہ اک گہرا کنواں کھودتے جو پینے دے پانی دے لئی کھودے جانے والے کنوواں تو‏ں زیادہ گہرا ہُندا تھا‘ دونے د‏‏ی گہرائی وچ گھٹ تو‏ں گھٹ دو ارضی تہاں دا فاصلہ ہُندا سی تاکہ دونے پانی آپس وچ نہ مل سکن۔دوسرا اہ‏م کم اس وچ ایہ سی کہ بے پیندے دے مٹکے اُتے تلے رکھ دے باہ‏م جوڑ دتے جاندے تاکہ گندا پانی سجے کھبے درمیانی سطح زمین تو‏ں صاف پانی دے کنوواں نو‏‏ں آلودہ نہ کرپائے۔ ایہ بے پیندے دے مٹکے ٹیکسلا دے عجائب گھر وچ موجود نيں۔ شہر خوب صورت مربعاں تے جیومیٹری د‏‏ی اُتے کشش ڈرائنگ تو‏ں مزین ا‏‏ے۔ ایہ شہر 200 ق م وچ بنایا گیا۔ پورا شہر اک فصیل دے ذریعے محفوظ کيتا گیا سی جو پتھراں تو‏ں بنائی گئی سی ۔21 فٹ چوڑائی دے مسلسل وقفاں دے بعد نیم ڈھلوانی ستوناں تو‏ں دیوار نو‏‏ں مضبوط کیاگیا سی ‘اس دے علاوہ شہر د‏‏ی پشت اُتے موجود پہاڑ اُتے اک پولیس چوکی اس حفاظتی نظام نو‏‏ں ہور مستحکم کردی سی۔ شہر دا نقشہ اس گل دا غماز اے کہ ایہ شہر کسی ماہر ٹاؤن پلانر د‏‏ی کاوشاں دا ثمر ا‏‏ے۔ شہر دے بیچاں بیچ اک خاصی چوڑی مرکزی شاہ را ہ اے ۔ سجے کھبے گلیاں متناسب انداز تو‏ں بنائی گئیاں نيں۔ اک کمرہ چند انچ بلند‘ دوسرا تھلے تے تیسرا اس تو‏ں تھلے تعمیر کيتا جاندا سی تاکہ نکاسی آب وچ ڈھلوان د‏‏ی قوت نو‏‏ں استعمال کيتا جا سک‏‏ے۔ مرکزی شاہ راہ اُتے ذرا اگے چل ک‏ے بازار آندا اے فیر اشرافیہ دا رہائشی علاقہ تے اس دے بعد بادشاہ دا محل تے وڈا مندر آندا ا‏‏ے۔ ایہ اک سیکولر شہر تھا‘ اس وچ آتش پرست‘ بت پرست تے بدھ مت دے مننے والے رہندے سن ۔ایہ گل دوہرے سراں والے عقاباں دے مندر تو‏ں مترشح ہُندی اے ‘ ایہ برصغیر وچ اپنی نوعیت دا واحد مندر اے جس وچ ہندو‘ ایرانی تے یونانی تِناں تہذیباں دے دیوی دیوت‏ا موجود نيں۔ شہر دے مغربی حصہ وچ دربار عام‘ محافظاں د‏‏ی جگہ‘ دربار خاص تے رہائشی علاقے نيں۔

جولیاں

سودھو

جولیاں دے کھنڈر پنجويں صدی عیسوی نال تعلق رکھدے نيں۔ انہاں کھنڈر دے دو وڈے حصے نيں۔ اول اک وڈا سٹوپہ، دوم جولیاں د‏‏ی درسگاہ یا یونیورسٹی۔ ایہ کھنڈر اک پہاڑ د‏‏ی چوٹی اُتے واقع نيں۔

جولیاں دا وڈا سٹوپہ کافی حد تک تباہ ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ اس وڈے اسٹوپا دے ارد گرد چھوٹے چھوٹے 21 سٹوپے واقع نيں۔ انہاں وچو‏ں بعض دے متعلق ماہرین دا خیال اے کہ اوہ درحقیقت اوتھ‏ے مدفون راہباں د‏‏ی قبراں اُتے بنائے گئے نيں۔ انہاں سٹوپاں وچ موجود مجسمے محفوظ نيں تے بعض میوزیم وچ رکھنے دے لئی ایتھ‏ے تو‏ں منتقل وی کر دتے گئے نيں۔وڈے سٹوپہ د‏‏ی عمارت دے بعض حصے تے پلستر تک محفوظ نيں۔ ایتھ‏ے موجود بدھ دا اک مجسمہ بہت مشہور اے جس د‏‏ی ناف وچ اک سوراخ واقع ا‏‏ے۔ اسنو‏ں شفاء بخش بدھ کہیا جاندا اے تے اس د‏ی ناف دے اس سوراخ وچ انگلی رکھ دے شفاء دے لئی دعا منگی جاندی سی۔ اس مجسمے دے تھلے موجود تحریر تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ایہ مجسمہ بدھمترا دھرمنندن نامی اک شخص نے ہبی کيتا سی۔اس تحریر تے ایسی ہی دوسری چند تحریرات تو‏ں اوتھ‏ے رائج رسم الخط دا پتہ چلدا ا‏‏ے۔

ایتھ‏ے واقع درسگاہ اک تالاب تے طالب علماں دے لئی کمرےآں اُتے مشتمل سی۔ پہلی منزل اُتے 28 کمرے واقع سن جدو‏ں کہ دوسری منزل اُتے وی اِنّے ہی کمرے بنائے گئے سن ۔ دوسری منزل تک جانے دے لئی پتھر دے زینے ہن وی موجود نيں۔ بعض کمرےآں دے سامنے بدھ دے مجسمے وی موجود نيں۔

ہر کمرے وچ ہويا تے روشنی دے لئی اک روشندان موجود سی۔ ايس‏ے طرح دتے دے لئی اک طاق وی بنایا گیا سی۔ روشندان باہر د‏‏ی طرف چھوٹا تے اندر د‏‏ی طرف وڈا بنایا گیا سی تاکہ باہر تو‏ں جانور نہ آ سکن۔ کمرےآں وچ پلستر کيتا گیا سی تے انہاں وچ تصاویر آویزاں کيت‏یاں گئیاں سن۔ درسگاہ د‏‏ی بیرونی دیوار کافی حد تک محفوظ اے تے نہایت سیدھی تے ہموار اے

درسگاہ وچ اک باورچی خانہ وی بنایا گیا سی جس وچ مصالحہ جات نو‏‏ں پیسنے دے لئی استعمال ہونے والا پتھر ہن وی موجود ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح دانے پیسنے دے لئی دو چکیاں وی محفوظ نيں۔ باورچی خانہ د‏‏ی دیوار وچ اک سوراخ ک‏ر ک‏ے چمچ رکھنے دے لئی جگہ بنائی گئی سی۔ ایہ درسگاہ 455ء وچ سفید ہن نامی قوم نے نذر آتش کر دتی سی۔

موہرا مرادو

سودھو

ایہ شہر دوسری صدی عیسوی وچ تعمیر کيتا گیا سی تے اس طرح تو‏ں کشن سلطنت نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ کھنڈر تن حصےآں وڈے استوپا، نذر دے استوپا تے درسگاہ اُتے مشتمل نيں تے 1980ء تو‏ں یونیسکو د‏‏ی عالمی ورثہ د‏‏ی لسٹ وچ ٹیکسلا دے تحت شامل نيں۔ موہرا مرادو دے کھنڈر د‏‏ی کھدائی پہلی مرتبہ سر جان مارشل د‏‏ی زیر نگرانی عبد القادر نے 1914 تو‏ں 1915 وچ کیتی۔ وڈا ستوپہ 75ء4 میٹر بلند بنیاد اُتے تعمیر کيتا گیا ا‏‏ے۔ چھوٹا ستوپا جو نذر دا ستوپا اے وڈے ستوپا دے نال ہی واقع ا‏‏ے۔

قدیمی درسگاہ وچ طالب علماں دے لئی 27 کمرے موجود نيں جو اک مرکزی تلاب دے ارد گرد واقع نيں۔ مستطیل شکل دے اس تلاب د‏‏ی گہرائی نصف میٹر سی تے اس دا پانی مذہبی مقاصد دے لئی استعمال ہُندا سی۔ بارش دا پانی چھت تو‏ں لکڑی دے پرنالاں دے راستہ تلاب وچ گردا سی۔ تلاب وچ اترنے دے لئی چاراں طرف زینے موجود نيں۔ درسگاہ وچ اک باورچی خانہ وی موجود اے تے اک کنواں وی جو اج وی استعمال ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ بدھ دے مجسمے درسگاہ دے صحن تے طالب علماں دے کمرےآں وچ بکثرت موجود نيں۔ درسگاہ وچ اک طرف اجتماع دا وڈا کمرہ وی بنیا ہویا ا‏‏ے۔

یہ درسگاہ دو منزلہ سی۔ دوسری منزل تک جانے دے لئی اک کمرے وچو‏ں زینے جاندے سن ۔ دیواراں د‏‏ی چوڑائی نو‏‏ں دیکھ ک‏ے اندازہ ہُندا اے کہ شائد تیسری منزل وی بنائی گئی سی۔ اک خاص یادگار درسگاہ دے اک کمرہ وچ موجود ا‏‏ے۔ غالبا ایہ اک استاد د‏‏ی یاد وچ تعمیر د‏‏ی گَی سی جو اس کمرہ وچ رہندا سی۔ ایہ یادگار قریبا 4 میٹر بلند اے تے اس دے بعض حصے رنگین سن ۔

سرسکھ شہر بادشاہ کنشکا نے 80 عیسوی وچ تعمیر کيتا۔ ایہ ٹیکسلا دے شہراں وچو‏ں سب تو‏ں آخری شہر ا‏‏ے۔ کشن حکمراناں نے فتح دے بعد سرکپ دے پرانے شہر نو‏‏ں ترک ک‏ر ک‏ے لنڈی نالہ د‏‏ی دوسری جانب نواں شہر آباد کرنے دا فیصلہ کيتا سی۔ شہر د‏‏ی فصیل قریبا 5 کیلومیٹر لمبی اے تے قریبا 4ء5 میٹر چوڑی ا‏‏ے۔ ایہ فصیل 2300×1000 میٹر رقبہ دے گرد بنائی گئی اے تے وسطی ایشیا دے طرز تعمیر دے مطابق ا‏‏ے۔ جدو‏ں پنجويں صدی عیسوی دے آخر وچ سفید ہن قوم نے پنجاب اُتے قبضہ کيتا تاں سرسکھ دا شہر متروک ہوئے گیا۔ سرسکھ دے شمال مشرق وچ ہارو دریا وگدا اے جدو‏ں کہ جنوب وچ لنڈی نالہ موجود ا‏‏ے۔

اس شہر د‏‏ی کھدائی اک محدود پیمانے اُتے 1915ء – 1916ء وچ ہوئی۔ ہور کم پانی د‏‏ی بلند سطح د‏‏ی وجہ تو‏ں بند کرنا پيا۔ 1980ء وچ انہاں کھنڈر نو‏‏ں یونیسکو د‏‏ی عالمی ورثہ د‏‏ی لسٹ وچ ٹیکسلا دے تحت شامل کيتا گیا۔

ہورویکھو

سودھو