وہاڑا سٹوپا
وہاڑا سٹوپا، سوات وچ دوسری صدی عیسوی دے کشان دور وچ تعمیر کيتا جاݨ والا، دو میناراں والا اسٹوپا اے جو اج وی اپنی اصل حالت وچ کھڑا اے۔ جنوبی ایشیا وچ ایہ واحد ایہجا اسٹوپا اے، جس دے دو مینار ہيں۔
سوات دے مرکزی شہر مینگورا توں 43 کلومیٹر دے فاصلے اُتے تحصیل بریکوٹ دے پنڈ بلو کلے وچ دوسری صدی عیسوی وچ تعمیر کیتی جانے والی خانقاہ موجود اے، جس وچ دو میناراں والا ايک ’اسٹوپا‘ اے۔ اسنوں ’وہاڑا‘ دے ناں توں جانیا جاندا اے تے يہ اج وی اپنی اصل حالت وچ بدھ مت دے دور دی عکاسی کردا اے۔ وہاڑا سنسکرت یا قدیم بدھ مت زبان پالی وچ اُس کمرے نوں کہندے نیں، جس وچ بدھ مت دے راہب قیام کر دے نيں۔
ماہر آثار قدیمہ فضل خالق خان دے مطابق سوات دی اس خانقاہ تے اسٹوپا نوں 1926ء وچ سر اورل اسٹائن نے دریافت کیتا سی جد ہ 1938ء وچ سر برگر تے ورائٹ نے ایتھے ہور کھدائی دا کم کیتا۔ اوہناں نے ہور دسیا ، ’’دوسری صدی عیسوی بدھ مت دا سوات وچ اک سنہرا دور سی۔ ایتھے تقریبن 1400 دے قریب اسٹوپے تے خانقاہاں قائم کیتیاں گئیاں سن۔ بلو کلے وچ قائم ’وہاڑا‘ تاریخی لحاظ نال بوہت اہمیت رکھدا اے کیونجے ایہ قدیم ہونے دے نال نال جنوبی ایشیا دی واحد عمارت اے، جو سوات وچ موجود نیں تے جس وچ دو مینار نیں۔ ’’اسٹوپا گندھارا فن تعمیر دی عکاسی کردا اے، جو پتھراں نال بنایا گیا اے۔ اس دے گرد اک تنگ گلی بنائی گئی اے جو ہوا تے روشنی دے لئی اے۔ ايہی وجہ اے کہ شدید گرمی وچ وی ایہ کمرہ ہوا دار تے روشن رہندا اے۔‘‘
بدھ مت دور دی اس خانقاہ وچ راہباں دے قیام دے نال نال ایتھے طلباء نوں تعلیم وی دتی جاندی سی۔ دنیا بھر توں ایتھے طلباء علم حاصل کرن لئی آیا کر دے سن۔ اطالوی آرکیالوجیکل مشن، جو سوات وچ 1956 توں کم کر رہیا اے، نے بعد وچ اوتھے ہور کھدائی دا کم کیتا۔ اس مشن نے خانقاہ تے دومیناراں والے اسٹوپا نوں محفوظ کرنے دے لئی وی کم کيتا۔ اس اسٹوپا دی تعمیر ہور عمارات جاں اسٹوپاں توں مختلف اے کیونکہ اس وچ دو مینار نیں۔ ’’اس دور وچ دو مینار والی عمارت جاں اسٹوپا بنانا خاصا مشکل کم ہویا کردا سی جدونکہ اس اُتے لاگت وی بہت آؤندی سی۔ ایہدا فن تعمیر باقی تمام دریافت ہونے والے آثار توں مختلف اے۔
سوات وچ موجود دوسری صدی دی اس خانقاہ تے اسٹوپا نوں دیکھنے دے لئی تریخ تے آرکیالوجی دے طلبائ وطالبات ریسرچ لئی ایتھے آؤندے نیں جدوں کہ بدھ مت دے پیروکار وی عبادت لئی اس مقام دا رُخ کیتا کر دے نیں۔ ماہرِ آثار قدیمہ دے مطابق جے محکمہ آثارِ قدیمہ تے حکومت توجہ دوے تے آمد و رفت نوں آسان بنایا جوے تاں نہ صرف ملکی بلکہ غیر ملکی سیاح وی اس مقام ول آیا کرن گے۔