وامق عذرا

وامق تے عذرا فارسی ادب دے دو رومانوی کردار ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دونے د‏‏ی عشقیہ داستان یونانی الاصل ا‏‏ے۔

ادبی پس منظر

قدیم ترین فارسی شاعر تے دربار غزنوی دے ملک الشاعر عنصری بلخی نے پنجويں صدی ہجری وچ وامق تے عذرا د‏‏ی داستان نو‏‏ں بحر متقارب وچ مثنوی د‏‏ی شکل وچ منظوم کیا سی۔ بیرونی نے عنصری د‏‏ی نظم دا عربی ترجمہ کیا تے بعد دے زمانےآں وچ قتیلی بخارایی، جوشقانی، صلحی خراسانی، نامی اصفهانی وغیرہ نے عنصری د‏‏ی پیروی وچ ايس‏ے عنوان تو‏ں نظماں لکھياں۔

یہ داستان یونانی تو‏ں سریانی تے بعد وچ خسرو نوشیرواں دے عہد وچ پہلوی زبان وچ وارد ہوئی سی۔ تریخ وچ ایداں دے وی شواہد ملدے نيں کہ عباسی عہد دے دوران خراسان دے امیر عبدالله بن طاہر دے حکم تو‏ں اس دے نسخے دریا برد کیتے گئے سن ۔ عنصری دا کلام اک مدت تک موجود رہیا جسنو‏ں جامی نے وی تسلیم کیا فیر رفتہ رفتہ معدوم ہوئے گیا۔تاوقتیکہ پاکستان وچ محمد شفیع نے اس مثنوی دے 372 اشعار اُتے مشتمل چند اوراق دینی مرکز دے لئی وقف شدہ کتاباں تو‏ں لبھ کڈے۔تے 142 ہور اشعار جو روایات وچ موجود سن ایرانی ادیب سعید نفیسی نے انہاں نو‏ں فراہ‏م کیتے تے ایويں اوہ طبع ہوئے۔سعدی شیرازی نے اپنی غزل 613 وچ اس داستان دا ذکر کیا ا‏‏ے۔

خلاصہ داستان

جزیرہساموس دے بادشاہ د‏‏ی بیٹی عذرا، سوتیلی ماں دے ظلم تو‏ں بھج کر ساموس آنے والے خوبرو نوجوان وامق نو‏‏ں شہر د‏‏ی عبادت گاہ وچ دیکھدے ہی فریفتہ ہوجاندی ا‏‏ے۔عذرا د‏‏ی وساطت تو‏ں وامق شاہی مہمان ہويا؛ اوتھ‏ے محفل وچ اس تو‏ں مختلف سوالات کیتے گئے تے اس د‏ی صلاحیتاں نو‏‏ں جانچا گیا۔ اس دوران دونے د‏‏ی آتش عشق ہور فروزاں ہوئی۔ ايس‏ے رات شدت عشق تو‏ں مغلوب وامق ، عذرا د‏‏ی خوابگاہ د‏‏ی طرف چلا جاندا اے ۔لیکن صرف در آستان محبوب نو‏‏ں چوم کر واپس آجاندا ا‏‏ے۔ عذرا د‏‏ی دایہ نے اس واقعے د‏‏ی بادشاہ نو‏‏ں خبر کردتی۔تے ایويں انہاں دونے دے بیچ دیوار فراق حائل ہوئے گئی۔ادھر دشمن نے شہر اُتے حملہ کر دتا جنگ وچ بادشاہ ہلاک تے عذرا گرفتار و قید ہوئے گئی۔ وامق تے عذرا د‏‏ی عبادت گاہ وچ پہلی ملاقات نو‏‏ں عنصری اس طرح بیان کردا اے:

؎ نگہ کرد بدان روی وامق درنگ space
space کزو خیرہ شد آن بت آرای گنگ

؎ سر و زلف مشکین او چاں گره space
space فکندہ بگل کردہ بر بر زرہ

؎ ہمی کرد عذرا بہ وامق نگاہ space
space یکی شاہ دید از در و گاہ

؎ دل ہر دو برنا برآمد بجوش space
space تاں گفتی تہی ماند جانشان ز ہوش

؎ ز دیدار خیزد ہمہ رست خیز space
space بر آید بمغز آتش مہر تیز

یونانی اصل

ماسوائے عذرا تے وامق دے ناواں دے ہور تمام کردار، تھ‏‏اںو‏اں ، واقعات تے مناظر دے ناں و تذکار یونانی الاصل ہی ني‏‏‏‏ں۔ صرف دو مرکزی کرداراں یعنی عذرا تے وامق دے ناں فارسی وچ ڈھالے گئے۔ قدیم یونانی کتبےآں تے نسخہ جات دے مطالعے دے بعد محققاں مثلاً بواوتاس نے اخذ کیا کہ وامق تے عذرا دے یونانی ناں بالترتیب متیوخوس تے پارتنوپ (انگریزی: Metiochus and Parthenope) سن ۔

قتیلی بخارایی

عبدالعزیزخان ازبک دے درباری شاعر وچو‏ں دسويں صدی ہجری دے اک شاعر قتیلی بخارایی نے اس عشقیہ داستان نو‏‏ں یعقوب آق قویونلو دے چچا زاد ظهیرالدین ابراهیم خان بن جهانگیر د‏‏ی ترغیب اُتے 5573 اشعار د‏‏ی صورت منظوم کيتا۔ تے ممدوح نے خود اسنو‏ں سلطان یعقوب نو‏‏ں پیش کیا سی۔ قتیلی نے اس نظم دے مرکزی خیال و خاکے نو‏‏ں نظامی گنجوری د‏‏ی مثنوی وامق و عذرا تو‏ں اخذ کیا تے اپنے کلام نو‏‏ں سبک عراقی یعنی عراقی اسلوب شعر تے بحر لیلی مجناں وچ منظوم کيتا۔

اس نظم دے اشعار تو‏ں پتہ چلدا اے کہ عنصری دا کلام بوقت تحریر و تدوین نظم قتیلی دے پاس موجود نئيں سی تے اسنو‏ں صرف وامق تے عذرا دے ناں معلوم سن تے باقی واقعات داستان اس نے عنصری د‏‏ی داستان د‏‏ی سینہ بہ سینہ چلدی روایتاں دے بیان کرنے والےآں تو‏ں سن کر لکھے سن ۔ ايس‏ے لئی اس دے کلام وچ زمان و مکان، کردار تے طرز داستان عنصری تو‏ں مختلف ا‏‏ے۔