نافع بن عبد الرحمن المدنی

نافع بن عبد الرحمن المدنی
(عربی وچ: نافع المدني)
جم	سنہ 689   مدینہ منورہ
وفات	سنہ 785 (95–96 سال)  مدینہ منورہ
شہریت	اموی خلافت خلافت عباسیہ
عملی زندگی
استاذ	ابو جعفر يزيد بن القعقاع ،  عبدالرحمن بن ہرمز ،  شیبہ بن نصاح
تلمیذ خاص	ورش ،  امام قالون ،  امام مالک
پیشہ	الٰہیات دان ،  قاری ،  محدث ،  مفسر قرآن
شعبۂ عمل	قرأت ،  علم حدیث ،  تفسیر قرآن

نافع بن عبد الرحمن بن ابی نعیم مشہور قاری نيں جو قراء سبعہ وچ شام‏ل نيں

ناں ونسب

اسم مبارک نافع اورابو عبدالرحمن یا ابو دریم کنیت تھی،معلوم نسب نامہ ایہ اے :نافع بن عبدالرحمن بن ابی نعیم ،اپنے والد دے بجائے جدا امجد د‏‏ی طرف منسوب ہوک‏ے مشہور نيں،بنو لیث دے غلام سن ۔

ولادت ،خاندان اوروطن

۷۰ھ وچ پیدا ہوئے،اصلاً اصفہان نال تعلق رکھدے سن ،لیکن چونکہ تو‏ں عُمر انہاں دا مسکن دارالہجرت مدینہ منورہ رہیا،اس لئی مدنی کہلاندے نيں۔

فضل وکمال

نافع دا شمار انہاں جلیل القدر اتباع تابعین وچ ہُندا اے جنہاں نے چمنستان علم وفن نو‏‏ں فردوس نظیر بنانے وچ نمایاں کردار ادا کيتا اے ،کتاب اللہ د‏‏ی جنہاں قر أت سبعہ دے تواتر اُتے امت دا اتفاق واجماع اے، انہاں وچ امام نافع مدنی د‏‏ی قرأت وی شام‏ل ا‏‏ے۔ اس دے صحیفہ کمال دا سب تو‏ں درخشاں باب تجوید وقرأت وچ غیر معمولی مہارت ہی اے ،انہاں نو‏ں ستر تابعین تو‏ں قرآن پڑھنے د‏‏ی سعادت حاصل تھی،حضرت عبداللہ بن عباسؓ اورابی بن کعبؓ جداں اجلہ روزگار صحابہ کرام دے نامور تلامذۂ قرأت دے سامنے زانو ئے تلمذ تہ کرکے اوہ خود وی اس فن دے امام ہوگئے۔ بعض روایات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انہاں نے کچھ صغار صحابہ دے دیدار دا شرف وی حاصل کيتا سی،لیکن انہاں تو‏ں اکتسابِ فیض نہ کرسک‏‏ے،اصمعی دا بیان اے :کان من القراء الفقھاء العباد۔ وہ قراء فقہاء اورعبادت گزاراں وچ سن ۔

کنیت

انہاں دی کنیت ابو عبد الرحمن ليثی تے ابو رویم مدنی وی اے قرأت وچ امام اہل المدینہ کہلاندے نيں۔

قبیلہ

ایہ قبیلہ بنی لیث تو‏ں سن ۔ تے بعض نے قبیلہ جفویہ لکھیا ا‏‏ے۔ اصل وچ اصفہانی سن ۔

نسب

ان دے والد ابو نعیم تے انہاں دے دادا دا ناں عبد الرحمن سی۔ انہاں دے والد تے انہاں دے دادا نے نال نال ہی اسلام قبول کيتا سی، اس وقت ایہ کمسن سن ۔۔ انہاں دے دادا دا اسلامی ناں نعمان رکھیا گیا سی تے ابو نعیم کنیت۔ مگر کنیت ہی تو‏ں اوہ زیادہ مشہور ہوئے۔ نافع د‏‏ی نسبت کدی باپ د‏‏ی طرف کدی دادا کيتی طرف کيتی جاندی اے اس لئی نافع بن عبدالرحمن وی کہ‏ے جاندے نيں تے نافع بن ابی نعیم بھی۔

استاد

حدیثاں تاں ایہ متعدد تابعین تو‏ں روایت کردے نيں مگر قرأت وچ ایہ اصل شاگرد نيں

• عبدالرحمن بن ہرمزالاعرج
• ابو جعفر يزيد بن القعقاع
• شيبہ بن نصاح،
• یزید بن رومان
• مسلم بن جندب،
• صالح بن خوّات
• اصبغ بن عبد العزيز النحوی
• عبد الرحمن ابن القاسم
• الزہری

ابو حمہ نے محمد بن یوسف الیمانی تو‏ں ایہ روایت کيتا کہ ابو قرۃ تو‏ں نافع بن عبد الرحمن نے کہیا سی کہ ميں نے ستر تابعیاں دے سامنے قرآن پڑھیا اے

شاگرد

ان دے شاگر بہت زیادہ نيں جنہاں وچ

اہل مدینہ

اسماعيل بن جعفر، عيسىٰ بن وردان، سليمان بن مسلم بن جماز، مالک بن انس وہم، اسحاق بن محمد، ابو بکر ابن ابو اویس، اسماعيل ابن ابو اويس، يعقوب بن جعفر، عبد الرحمن بن ابو الزناد، عيسىٰ بن مينا قالون، سعد بن ابراہیم انہاں دے بھائی يعقوب بن ابراہیم، محمد بن عمر الواقدی، الزبير بن عامر، خلف بن وضاح، ابو الذکر محمد بن يحيىٰ، ابو العجلان، ابو غسان محمد بن يحيىٰ بن علی، صفوان بن عبد اللہ بن ابراہيم بن وہب، محمد بن عبد اللہ بن ابراہيم بن وہب، ایہ سب اہل مدینہ تو‏ں سن ۔

اہل مصر

موسى بن طارق، ابو قرة اليمانی،عبد الملك بن قريب الأصمعی ،خالد بن مخلد القطوانی،ابو عمرو بن العلا، ابو الربيع الزہرانی، خارجہ بن مصعب الخراسانی، خلف بن نزال الاسلمی، وسقلاب بن شيبہ، عثمان بن سعيد (ورش)،عبد اللہ بن وہب، محمد بن عبد اللہ بن وہب، معلى بن دحیہ، الليث بن سعد، اشہب بن عبد العزيز، حميد بن سلامہ،

اہل شام

عتبہ بن حماد الشامی،ابو مسہر الدمشقی، الوليد بن مسلم، عراك بن خالد، خويلد بن معدان،كردم المغربی، ابو الحارث، عبد اللہ بن ادريس الأودی، والغاز بن قيس الأندلسی، ابو بكر القورسی، محمد القورسی

اکابراین دے ارشادات

اِمام نافع بن عبد الرحمن المدنی کس درجے دے قاری نيں۔ مختلف شخصیتاں دے لفظاں اس طرح نيں

• ۱۔ امام مالک نے کہیا: نافع إمام الناس في القراء ۃ ’’نافع قرأ ت وچ لوکاں دے امام نيں۔‘‘
• ۲۔ امام مالک فرماندے نيں: نافع ثبت في القراء ۃ ’’نافع قرأ ت وچ پختہ نيں۔‘‘
• ۳۔ امام اصمعی نے کہیا: کان نافع من القراء العباد الفقھاء الستۃ ’’نافع چھ فقہا، عبادت گزار قاریاں وچو‏ں سن ۔‘‘
• ۴۔ امام یحییٰ بن معین نے کہیا: ’ثقہ‘
• ۵۔ امام ابوحاتم نے ’صدوق‘ کہیا ا‏‏ے۔
• ۶۔ امام ابن حبان نے ثقات وچ ذکر کيتا ا‏‏ے۔
• ۷۔ امام نسائی نے کہیا: ’لیس بہ بأس‘
• ۸۔ ابن سعد نے کہیا: ’کان ثبتاً‘ ثقہ سن ۔
• (۹)۔ قالون نے کہیا: ’’امام نافع لوکاں وچو‏ں اخلاق دے لحاظ تو‏ں سب تو‏ں اچھے سن ۔ آپ زاہد تے بہت وڈے قاری سن آپ نے مسجد نبوی وچ سٹھ سال نماز پڑھی۔‘‘
• (۱۰)۔ امام ابن سعدنے کہیا: أدرکت أھل المدینۃ وہم یقولون قراء ۃ نافع سنۃ ’’ميں نے مدینہ والےآں نو‏‏ں پایا اے اوہ کہندے سن کہ امام نافع﷫ د‏‏ی قراء ت سنت اے ۔‘‘
• (۱۱) امام شافعی نے کہیا: من أراد سنۃ فلیقرأ لنافع’’جو شخص سنت کاارادہ رکھدا اے اوہ نافع د‏‏ی قراء ت حاصل کرے۔‘‘
• (۱۱۲) امام احمد بن صالح المصری نے کہیا: أصح القرائات عندنا قراء ۃ نافع بن أبي نعیم ’’ساڈے نزدیک سب تو‏ں بہترین قراء ت نافع د‏‏ی اے ۔‘‘
• (۱۳) صالح بن احمد نے کہیا کہ ميں نے اپنے باپ امام احمد تو‏ں پُچھیا کہ أي القراء ۃ أعحب إلیک؟ فقال قرائۃ نافع ’’کیہڑی قراء ت آپ نو‏‏ں زیادہ اچھی لگتی اے انہاں نے کہیا کہ نافع د‏‏ی قراء ت۔‘‘
• (۱۴)امام نافع نے کہیا کہ ميں نے ستر تابعین تو‏ں قراء ت سکھی اے جس اُتے دو تابعی وی جمع ہُندے اسنو‏ں ميں نے لے لیا تے جس قراء ت وچ کوئی مفرد ہو اسنو‏ں ميں نے چھوڑدتا۔ ایتھ‏ے تک کہ ميں نے ايس‏ے قراء ات نو‏‏ں جمع کيتا۔
• (۱۵) امام نافع نے اپنی قراء ت اُتے مشتمل اک کتاب لکھی سی۔
• (۱۶)امام اسحق بن محمد عیسیٰ کہندے نيں کہ جدو‏ں نافع د‏‏ی وفات دا وقت آپہنچیا توان تو‏ں انہاں دے بیٹےآں نے کہیا سانو‏ں وصیت کیجئے تاں انہاں نے فرمایا ’’اللہ تو‏ں ڈرجاؤ، آپس وچ معاملات درست کرلو، اللہ تے اس دے رسول د‏‏ی اطاعت کرو جے تسيں ایمان لیانے والے ہو۔‘‘
• (۱۷) امام نافع اپنے شاگرداں تو‏ں حسن سلوک تو‏ں پیش آندے سن، انہاں نو‏ں آداب سکھاندے سن تے باوضو ہوک‏ے کلاس وچ بیٹھدے سن ۔
• (۱۸) امام لیث نے کہیا: نافع لوکاں دے امام سن انہاں تو‏ں جھگڑا نئيں کيتا جاندا سی۔

قرآن

کثیر التعداد اکابر شیوخ دے فیضان صحبت نے انہاں نو‏ں قرأت قرآن دا نکتہ شناس اوراس دے اسرار و رموز کاسب تو‏ں وڈا واقف کار بنادتا سی اوراسی مہارتِ فنی دے باعث اپنے شیخ ابو جعفر یزید بن قعقاع دے بعد مدینہ منورہ دے بالاتفاق "الامام القراء" تسلیم کیتے گئے،لیث کہندے نيں کہ ۱۳ھ وچ جدو‏ں ميں زیارت حرمین دے سلسلہ وچ مدینہ پہنچیا تاں اوتھ‏ے قرأت دا امام نافع بن ابی نعیم کوپایا،امام مالکؒ دا ارشاد اے: نافع امام الناس فی القرأۃ نافعؒ قرأت دے امام نيں۔ لیث بن سعد ہی دا دوسرا بیان اے کہ: ادرکت اھل المدینۃ وھم یقولون قراءۃ نافع سنۃ ميں نے اہلِ مدینہ نو‏‏ں ایہ کہندے پایا کہ نافع د‏‏ی قرأت سنت ا‏‏ے۔ امام مالکؒ اکثر فرمایا کردے سن کہ مینو‏ں اہل مدینہ د‏‏ی قرأت مختار اورپسند اے ،دریافت کيتا گیا ،کیا نافع د‏‏ی قرأت ؟ ہاں نافع د‏‏ی قرأت

حدیث

حدیث نبویﷺ وچ انہاں نو‏ں کوئی لائق ذکر حیثیت حاصل نہ سی ،اسی باعث صحاح ستہ وچ انہاں د‏‏ی کوئی روایت نئيں ملدی، حضرت ابوہریرہؓ دے تلمیذ رشید عبدالرحمن بن ہرمز الاعرج تو‏ں انہاں نے تحصیل قرأت دے علاوہ سوحدیثاں دا سماع وی حاصل کيتا سی، نافع دے پایہ ثقاہت دے بارے وچ علمائے فن د‏‏ی راواں بہت اچھی نيں؛چنانچہ ابن معین،ابو حاتم نسائی، ابن حبان اورابن سعد صراحت دے نال انہاں نو‏ں ثقہ قرار دیندے نيں،علامہ ابن حجر رقمطراز نيں۔ لم أرنی احادیثہ شیئا منکراً وارجو انہ لا بأس بہ ماں انہاں د‏‏ی مرویات وچ کوئی منکر گل نئيں دیکھدا اورمیرا خیال اے انہاں دے قبول کرنے وچ کوئی حرج نئيں ا‏‏ے۔

شمائل

قرآن پاک د‏‏ی تلاوت کردے وقت ہمیشہ انہاں دے منہ تو‏ں مشک وعنبر د‏‏ی بو نکلیا کردی تھی،اک بار کسی نے دریافت کیا، آپ از قسمِ عطر کیہڑی خوشبو استعمال کردے نيں؟ فرمایا ایسی کوئی گل نئيں؛بلکہ ميں نے اک شب عالم رؤیا وچ حضور اُتے نور علیہ الصلوٰۃ والتسلیم د‏‏ی ریارت کيت‏ی،آپ نے میرے منہ تو‏ں منہ ملیا ک‏ے قرآن پاک د‏‏ی کچھ آیات تلاوت فرماواں، ايس‏ے وقت تو‏ں ایہ خوشبو آنے لگی ا‏‏ے۔

حلیہ

نہایت سیاہ فام؛ لیکن نال ہی نہایت خوش نقش سن ،اک مرتبہ محمد بن اسحاق سیسی نے عرض کيتا کہ آپ دے اعضا ء د‏‏ی ساخت اورنقشہ کس قدر حسین وجمیل اے ،فرمایا آخر کیو‏ں نہ ہو کہ نبی صلی اللہ علیہ وسلم نے خواب وچ مینو‏ں مصافحہ دا شرف بخشا۔

رواۃ قرأت

نافع د‏‏ی قرأت متو۱تر دے بوہت سارے رواۃ ہوئے؛لیکن شہرت عام دا تمغہ صرف دو نو‏‏ں حاصل ہوسکا: (۱)عیسیٰ بن مینا قالون،جو ۱۲۰ھ وچ مدینہ منورہ وچ پیدا ہوئے اورامام نافع تو‏ں بے شمار بار قرآن مجید پڑھیا،قوتِ سامعہ تو‏ں محروم سن ،لیکن معجز نما گل ایہ اے کہ قرآن پاک سننے وچ ذرا وی دقت اوررکاوٹ محسوس نہ ہُندی تھی، انہاں د‏‏ی قرأت د‏‏ی عمدگی د‏‏ی وجہ تو‏ں امام نافع نے انہاں نو‏ں "قالون" دا لقب دتا سی جس دے معنی رومی لغت وچ عمدہ چیز کےہیں۲۲۰ھ وچ مدینہ ہی وچ وفات پائی۔ (۲)عثمان بن سعید ورش ۱۱۰ھ وچ بمقام مصر متولد ہوئے،گورا رنگ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں استاذ نے ورش دا لقب دتا سی،قرآن پڑھنے دے لئی مصر تو‏ں شدر حال کرکے مدینہ طیبہ امام مالک د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے فیر تحصیلِ فن دے بعد مصر واپس جاک‏ے قرأت دے متفقہ امام تسلیم کیتے گئے،نہایت خوش الحان سن، یونس بن عبدالاعلیٰ دا بیان اے کہ ورش د‏‏ی قرأت نہایت عمدہ تھی،اوروہ بہت خوش آواز سن ،۱۹۷ھ وچ بعمر ۸۷ سال مصر ہی وچ رحلت فرمائی۔

وفات

امام نافع باختلاف روایت ۱۶۷ھ یا ۱۶۹ھ مدینہ منورہ وچ رہ سپار عالم جاودانی ہوئے،انتقال دے وقت ۹۷ یا۹۹ سال د‏‏ی عمر سی۔

وصیت

جب انہاں د‏‏ی وفات دا وقت نیڑے آیا تاں صاحبزادگان نے وصیت کيتی درخواست کيتی فرمایا: اتقو اللہ واصلحوا ذات بینکم واطیعواللہ ورسولہ انہاں کنتم مؤ منین

حوالے