مہاراجہ رنجیت سنگھ دا تعلیمی پربندھ
مہاراجہ رنجیت سنگھ اک عظیم شخصیت سی، جس دی جھلک دربار اتے جنگ دے میدان دوواں وچ دیکھن نوں ملدی اے۔ اوہ دنیا پدھر دے کامیاب حکمراناں وچ گنیا جاندا اے، جس دا راج-پھلار وڈے دائرے وچ پھیلیا ہویا سی۔ سکھیا پکھوں بھاویں اوہ ان پڑھ سی، پر سیانپ اوہدے وچ اچّ پدھر دی سی، اوہ اپنے راج درباریاں تے سیکٹریاں دیاں لکھتاں اتے بریکی نال نقطہ چینی کردا سی تے دوجیاں دی قابلیت دا ستکار وی کردا سی۔ سکھیا دا پھلار کرن لئی اس نے پشاور وکھے مسلمان سنت دی لائبریری نوں سرکھات رکھن دا حکم دتا سی۔ اس ویلے سکھیا پربندھ بوہتا ترقی یافتہ نہیں سی ہویا، مدرسیاں تے گوردواریاں نوں ہی تعلیم دے مرکز منیا جاندا سی۔ اس رسمی سکھیا دا ستکار عام لوکاں وچ کافی رہا اے۔ پر بعد وچ اس سکھیا لئی سکولاں دا انتظام کیتا گئیا، ہر مسجد، مندر اتے گردوارے دے نال اک سکول دی اساری کیتی جان لگی۔ اتھے بچیاں نوں مفت سکھیا دتی جاندی سی۔ اس ویلے دے تعلیمی تھانواں وچ بچیاں دی رہائش پربندھ دا وی ویروا ملدا اے۔
تعلیمی بولیاں
سودھواس ویلے راج دی بولی فارسی سی، جو لمے ویلے توں چلی آ رہی سی۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ ویلے وی ایہہ بولی سرکاری رہی اتے اس دی ورتوں سماج وچ نجی پدھر اتے وی کیتی جاندی سی۔ سرکاری احکام وی فارسی بولی وچ ہی دتے جاندے سن۔ گورمکھی سکول ہور سکولاں دی طرحاں گوردواریاں وچ ہی ملدے سن۔ سکول وچ پہلاں گورمکھی سکھیا متعلق 'جپجی صاحب' دا پاٹھ پڑھایا جاندا سی۔ گورمکھی سکولاں وچ گورمکھی اکھراں نال رچت گرنتھ وی پڑھائے جاندے سن۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے ویلے وچ بہت سارے سکول گورمکھی بولی وچ سکھیا حاصل کرا رہے سن۔ امرتسر ایہناں بھاشائی مرکزاں وچوں مکھ سی۔ اس توں علاوہ کئی سکول جویں بھائی کھڑک سنگھ دھوپیئے دا سکول، بھائی رام سنگھ دا سکول، بھائی جون سنگھ دا سکول وغیرہ۔ ایہہ سکول سارے راج وچ مشہور سن، کیونکہ ایہہ گورمکھی سکھیا دے مرکز سن، پر بہت سارے ودوان پنجابی دی ماڑی حالت دے بنے ہوئے ماحول دا الانبھا اج وی رنجیت سنگھ نوں دندے ہن۔ اس ویلے بولی دی اہمیت دے اوہ میعار موجود نہیں سن، جو اج حال ویلے ہن۔ پھر وی رنجیت سنگھ نے پنجابی بولی نوں اچا چکن وچ کافی یتن کیتے۔
تعلیم لازمی کرن دا حکم
سودھومہاراجہ رنجیت سنگھ نے جدوں 1799 ء وچ گجراں والہ نوں چھڈّ کے لاہور نوں راجگڑھ بنایا تاں اوہناں نے اپنے فیصلیاں وچ شروع دے ہی سالاں وچ ہر کسے لئی سکھیا لازمی کرن دا حکم دتا سی۔
ہندو سکول
سودھواس ویلے گورمکھی پڑھنا تے سکھنا سکھاں لئی مقدس کم سی، سکھاں دے آپسی چٹھی-پتر وی گورمکھی بولی وچ ہی لکھے جاندے سن۔ اس توں علاوہ ہور وی کئی پاٹھشالاواں سن، جنہاں نوں 'مہاجنی سکول' کیہا جاندا سی۔ ایہناں سکولاں وچ مہاجن، ویش، کھتری تے وپاری طبقےآں دے بچے سکھیا حاصل کردے سن۔ مہاجنی سکولاں دے استاداں نوں 'پاندھا' کیہا جاندا سی۔ اتھے طالب علماں نوں زبانی، لکھتی اتے گنت دی سکھیا دتی جاندی سی۔ ایہناں سکولاں وچ لنڈے، ٹھاکری، صرافی وغیرہ لپیاں دی جانکاری وی دتی جاندی سی۔ اس توں علاوہ 'ناگری' وی پڑھائی جاندی سی۔
تعلیم لئی اقدام
سودھومہاراجہ رنجیت سنگھ سکھ ادارےآں وچ گرانٹ وی دندے سن۔ اس دے نال ہی اوہ ہورناں بولیاں جویں عربی تے فارسی دی وی حوصلہ افزائی کردے سن۔ مہاراجہ رنجیت سنگھ نے 'قاعدے' وی جاری کیتے، جس نوں پڑھ کے گورمکھی تے فارسی نوں سکھیا جا سکدا سی اتے اس وچ ریاضی دا مڈھلا علم وی دتا گیا سی تاں کہ ہر کوئی حساب-کتاب دا کم وی اپنے-اپنے کر سکے۔ مہاراجہ نے ایہہ قاعدے پنڈ وچ تحصیلداراں راہیں بھیجے اتے اوہناں نوں ہر پنڈ وچ ایہہ قاعدے ونڈن دے حکم دتے۔ پنڈ دیاں عورتاں لئی ایہہ قاعدہ پڑھنا ضروری سی۔ اس ویلے عورتاں دی سکھیا دا لٹریسی ریٹ 100 فیصدی سی۔ اس طرحاں اس ویلے ہریک عورت گورمکھی لکھ تے پڑھ سکدی سی۔ رنجیت سنگھ دے ویلے لڑکیاں دے 12 تے 14 سکول لڑکیاں لئی موجود سن۔ اس ویلے رنجیت سنگھ نے ایہہ حکم وی جاری کیتا کہ مہینے وچ ایہہ قاعدہ آپ سکھن توں بعد ہر کسے نے اس طرحاں دے 5 قاعدے تیار کرکے پنج لوکاں نوں ہور پڑھاؤنا اے اتے چٹھی راہیں مہاراجہ دے دربار نوں اس بارے جانکاری دینی اے۔ اس طرحاں کجھ سالاں وچ ہی پنجاب دے بہت سارے لوک چٹھی پڑھن-لکھنن اتے حساب-کتاب کرن دے قابل ہو گئے۔
پنجاب دا تعلمی پربندھ
سودھوانگریز پروفیسر لٹنر دا کہنا اے کہ، 'جدوں 1849 وچ پنجاب انگریزاں دے قبضے ہیٹھ آیا تاں پنجاب وچ سکھیا پربندھ کمال دا سی۔' اس توں علاوہ لاہور وچ کلا، دستکاری تے ہنر لئی خاص ادارے قایم کیتے گئے سن، جتھے سکھیا حاصل کر کے پنجاب دے لوک اپنے کاروبار قائم کردے سن۔
انگریزاں دی پنجابی دشمنی
سودھوانگریزاں نے پنجاب دی سکھ سلطنت]] اُتے مل مارن دے مگروں پنجابی نوں جڑھ توں پٹن لئی اتے اس نوں ہونجھن لئی یتن کرنے شروع کر دتے۔ اوہ اس دی تھاں انگریزی دا بوٹا لاؤن لئی زوراں-شوراں اُتے کم کرن لگے۔ سر ڈونلڈ نے پنجاب دا گورنر بنن مگروں ایہہ حکم جاری کیتے کہ پنجاب دے پڑھے-لکھے لوکاں نوں انگریزی سکھائی جاوے۔ پنجابی نوں ختم کرن لئی اس ویلے انگریزاں نے بہت سارے مشنری سکولاں اتے چھاپےخانیاں دا گٹھن وی کیتا، جتھے لکھاں روپئے خرچ کے انگریزی دیاں کتاباں چھاپیاں اتے ونڈیاں گئیاں تے انگریزاں ولوں ایہہ وی اعلان کیتا گیا کہ جہڑا بندہ انگریز سرکار کول ہتھیار جمع کروائےگا، اس نوں دو آنے تے جہڑا قاعدہ جمع کروائےگا، اس نوں اس توں تن گناں رقم دتی جاوے گی، یعنی کہ چھ آنے دتے جانگے، جہڑی اس زمانے وچ چنگی رقم ہندی سی۔ اس طرحاں رنجیت سنگھ دے پنجابی قاعدے انگریزاں ولوں ضبط کر لئے گئے اتے اوہناں اُتے پابندی لگا کے پھوکن دا کم شروع کیتا گیا۔ اس طرحاں انگریزاں ولوں پنجابی قاعدے اُتے دھاوا بولیا گیا۔
پنجابی دا راج بولی نا ہونا
سودھورنجیت سنگھ دے ویلے پنجابی نوں راج پربندھ اتے سکھیا دے زریعے وجوں تھاں نہ ملن تے اس نوں سٹّ مارن دے کوئی سوچے-سمجھے یتن نہیں سن۔ اس کرکے اس دیاں جڑھاں نوں نقصان نہیں سی پجیا۔ راج سنگھاسن توں بناں وی پنجابی بولی لوکاں دے من دے سنگھاسن اتے براجمان رہی۔ اس ویلے بولی دی اہمیت دے اوہ میعار نہیں سن، جو اج ساڈے سماج تے راج وچ ہن۔
رنجیت سنگھ دی نظر وچ تعلیم دی اہمیت
سودھواس ویلے تاں سکھیا راج دے سروکاراں وچ وی شامل نہیں سی پر رنجیت سنگھ نے سکھیا دے اہمیت نوں سمجھدے ہوئے سارے لوکاں نوں سکھیا دینی ضروری سمجھی۔ آپ تعلیم حاصل نہ کر سکن دی گھاٹ نوں اس نے بھلی بھانت محسوس کیتا۔ اوہ سمجھدا سی کہ کامیاب راج پربندھ لئی تعلیم دا علم ہونا ضروری اے۔ اس لئی اس نے تعلیمی ادارےآں نوں کھلھ کے دان دتا تے اوہناں دے ناں جگیراں لگوائیاں۔ اس طرحاں رنجیت سنگھ دے ویلے سکھیا نوں اُچا چکن لئی پورے یتن کیتے جاندے رہے۔ اس ویلے سکھ راج دا راجگڑھ لاہور دے 87 فیصدی لوک پڑھے-لکھے سن اتے کل پنجاب وچ 78 فیصدی لوک پڑھے-لکھے سن، جس وچ عورتاں دی فیصدی مرداں نالوں ودھیرے سی۔ اس طرحاں اس ویلے سکھ راج علم وان سی۔
ودھیا تعلیمی پربندھ
سودھواس طرحاں اس ویلے دے سکھیا پربندھ نوں دیکھدے ہوئے اسیں کہہ سکدے ہاں کہ ادوں سکھیا دا پربندھ نہ صرف ودھیا ہی سی، بلکہ کمال دا سی۔ سو مہاراجہ رنجیت سنگھ اوہناں مہان قابل راجیاں وچوں سی، جس نوں دنیا دی روپ-ریکھا بدلن لئی صرف موقع چاہیدا ہندا سی۔ اوہ اپنے راج دے نت دے کماں نوں چنگی جگت نال کردا سی۔ اوہ تعلیم اتے ودواناں دا بڑا قدردان سی۔ رنجیت سنگھ اوہناں وچوں سی، جنہاں نوں قدرت خاصیت تے وڈیائی دے حصول لئی پیدا کردی اے۔