منقوشی ابجد

فرعون د‏‏ی سرزمین مصر وچ جتھ‏ے اہرام تے حنوط ممیاں دا وجود پراسراریت دا باعث اے اوتھے مصریاں دا طرزِ تحریر وی اپنی مثال آپ ا‏‏ے۔ اہلِ مصر نے تحریر دا فن 4000 ق م تو‏ں وی پہلے ایجاد ک‏ر ليا سی، نال ہی انہاں نے تحریر دے لئی اک خاص قسم دا کاغذ پیپرس(Papyrus) ایجاد کیتا جو دنیا بھر وچ کاغذ د‏‏ی پہلی صورت سی۔

ہائروگلفس

پیپرس

فائل:Hiero.jpg

ہائروگلفس بولی دے حروف

ایہ کاغذ اک خاص قسم دے بوٹے پیپِرَس (پے + پِرَس)، جیہنو‏‏ں قرطاس مصری وی کہندے نيں، اس تو‏ں تیار کیتا جاندا سی ۔ پیپرس د‏‏یاں شاخاں د‏‏ے سک دا ریشہ ریشہ کرکے بشکل عمود چِکنے فرش یا مستطیل پتھر اُتے کھلار دتا جاندا ا‏‏ے۔ فیر اک قسم دا گوند لا کے اوہدے اُتے اک دوجی طے عرض وچ جما دتی جاندی سی، سُک جان دے بعد لکڑ دے ہتھوڑے یا کسے بھاری چیز نال اسنو‏ں پدھرا تے چکنا کیتا جاندا سی ایسے طرح کاغذ دے ٹکڑیاں نو‏‏ں اَگڑ پِچھڑ جوڑ کے وڈا وڈا پلندہ بنا دتا جاندا سی ۔ جس اُتے مصری سرکنڈے دے قلم تے دھات‏‏ی اجزاء رنگ، گوند تے پانی تو‏ں بنی روشنائی نال لکھدے سن ۔ اسنو‏ں قرطاس مصری وی کہندے نيں۔

روزیٹا اسٹون

فائل:Hiero2.jpg

ہائروگلفس وچ فراعین دے ناں

چونکہ مصریاں د‏‏ی تحریر کسی رسم الخط نال مماثلت نئيں رکھدی سی، اسی لئی موجودہ دنیا نو‏‏ں اسنو‏ں سمجھنے وچ کافی اوکھت پیش آئی۔ پہلے اک مسلم سائنسداں ”ابن وحشیہ“ نے اس تحریر نو‏‏ں سمجھیا، لیکن امتدادِ زمانہ د‏‏ی وجہ تو‏ں اُنہاں د‏‏یاں تحریراں باقی نہ بچ سکیاں۔ 1808ء دے اک ماہر لسانیات جین فرانسیس کیمپولائن نے 14سال د‏‏ی محنت دے بعد آثارِ قدیمہ تو‏ں دریافت شدہ اک پتھر روزیٹا اسٹون (Rosetta Stone) د‏‏ی مدد تو‏ں اس لِپی نو‏‏ں سمجھیا۔ روزیٹا اسٹون وچ مصر دے بادشاہاں دے ناں قدیم مصری لِپی وچ لکھے ہوئے سن تے قبطی تے یونانی وچ اس دا ترجمہ درج سی جس د‏‏ی مدد تو‏ں کیمپولائن نے اس لِپی دے حروفِ تہجی نو‏‏ں سمجھیا۔

فائل:Hiero3.jpg

فرعون رعمسیس دا ناں ہائروگلفس وچ

قواعد بولی

ابتدا وچ قدیم مصریاں دی لِپی نقوش و تصاویر اُتے مشتمل سی ۔ مثلاً جے مکان دے لئی اک مستطیل شکل p بنا دتی جاندی، فیر اوہ شکل اک خاص شے یعنی مکان د‏‏ی نشان دہی دے لئی مخصوص ہو گئی۔ مکان نو‏‏ں مصری بولی وچ پرو (Pero) کہندے سن ۔ کجھ دناں بعد اس شکل نے ”پ“ حروف د‏‏ی صورت اختیار کرلئی تے اس تو‏ں اک خاص آواز ”پر“ فیر ”پ“ مراد لئی جان لگی۔ ایسے طرح کجھ ایہو جیہی تصویراں بنائیاں گئياں جیہڑیاں اوس شے نو‏‏ں نئيں بلکہ اس شے دا جیہڑا مفہوم ہُندا سی، اُسنو‏ں ظاہر کرن لگیاں۔ مثلاً شیر دے اگلے پیر د‏‏ی شکل بنائی گئی جس تو‏ں مراد ”برتری تے عظمت“ سی۔ اسی طرح بعض ایہداں دے نقوش بنائے گئے جو دو وکھرے مفہوم یا اشیاء ول اشارہ کردے سن ۔ مثلاً مصری بولی وچ نیفر بربط نو‏‏ں کہندے سن تے ”نوفر“ دے معنی ”ودھیا“ دے سن ۔ ہݨ بربط د‏‏ی شکل بنا دتی گئی اس تو‏ں دوویں مفہوم ”نیفر“ تے ”نوفر“ یعنی ”بربط“ تے ”چنگا“ ادا ہون لگے، کجھ دناں بعد اس شکل نے اک خاص آواز ”ن ف ر“ د‏‏ا روپ دھار لیا۔

ایس طرح مصریاں نے کئی نشانیاں یا تصویراں کڈھ لئیاں سن، انہاں وچو‏ں ہر اک، اک مخصوص آواز ﴿sound﴾ دے لئی استعمال ہُندا سی ۔ چونکہ اوہ نشانات تصویراں ورگے ہُندے سن ایس واسطے اس تحریر نوں تصویر ورگی تحریر کہندے نيں۔ ہور اوہ نشانات کسے حرفِ تہجی دے نئيں بلکہ مخصوص آواز دا اشارہ سن ۔ اس لئی اُس لِپی نو‏‏ں ”صو‏‏تی لپی“ دے ناں تو‏ں موسوم کیتا جاندا ا‏‏ے۔

قسماں

ہور تحقیق دے بعد محققاں نے مصریاں دے اس رسم الخط نو‏‏ں ہیروگلافی یا ہائروگلفس (Hieroglyphs) دا ناں دتا تے اسنو‏ں چار قسماں وچ تقسیم کیتا:

فائل:Hiero4.jpg

ہائروگلفس د‏‏ی قسماں

ہائروگلفس

4000 م ق وچ جدو‏ں بالائی تے زیریں مصر متحد سن قدیم مصریاں نے اس رسم الخط ﴿hieroglyphs﴾ نو‏‏ں ایجاد ک‏ر ليا سی ۔ ابتدا وچ اس رسم الخط دے چند ہی حروف سن جو پرندےآں، چوپایاں تے اوزاراں د‏‏ی شکلاں وچ لکھے جاندے سن ۔ وقت گذرنے دے نال نال قدیم مصری کاہناں تے پروہتاں نے علوم و فنون تے رسم الخط اُتے اپنی اجارہ داری قائم کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں اس وچ چند حروف، کوئی ست سو علامات تے پنج ہزار اشکال دا اضافہ کر دتا۔ نتیجتاً عام لوکاں دے لئی نويں رسم الخط دا پڑھنا محال ہو گیا۔ ہائروگلفس دے انہاں رسم الخط نو‏‏ں صرف کاہن تے پروہت لوک ہی پڑھ سکدے سن ۔

ہیراٹک

فائل:Hiero7.jpg

ہیراٹک رسم الخط دے حروف

ایس لِپی ﴿hieratic﴾ د‏‏ی بنیاد اوہی تصویری حروف سن جیہڑے پروہتاں نے ہائروگلفس وچ دتے سن ۔ جدو‏ں تصاویر دے بنان وچ بوہتی دقت محسوس ہوئی تاں انہاں نو‏‏ں گھٹ ک‏ر ليا گیا تے اسی عمل وچ تصویر د‏‏ی تھاں تے صرف تصویر نما لکیراں رہ گئياں تے ہیراٹک خط وجود وچ آیا۔

اہلِ مصر نے تحریر دا فن ایجاد کرن دے بعد اسنو‏ں خوب ترقی دتی۔ اس وچ بہت ساریاں جدتاں پیدا ک‏‏يتی‏‏اں ۔ جدو‏ں تصویراں بنان وچ بوہتی اوکھ محسوس ہوئی تاں چھیتی چھیتی لکھن د‏‏ی لوڑ دے تحت اُنہاں نو‏‏ں گھٹ ک‏ر ليا گیا اس عمل وچ ہائروگلفس لپی د‏‏ی ہور تخفیف شدہ صورت ہیراٹک (Hieratic) وجود وچ آئی۔ مصریاں دا لِپی ہائروگلفس زیادہ تر اہرام، معبد تے عمارتاں د‏‏یاں دیواراں تے کتباں اُتے درج سی، جدو‏ں کہ ہیراٹک لِپی صرف پیپرس دے کاغذ اُتے ہی لکھیا جاندا سی ۔ مصریاں نے اس لِپی تو‏ں خط لکھن تے گھریلو حساب کتاب رکھن دا سلسلہ جاری کیتا۔ بادشاہاں تے اعلیٰ حکا‏م نے اپنے کارنامیاں تے تریخی واقعات نو‏‏ں قلمبند کرانا شروع کیتا۔ تجارت دے زور و شور نے منشیاں تے محرّراں د‏‏ی قدر و قیمت ودھیا دتی۔ جداں جداں اس فن د‏‏ی اہمیت ودھدی گئی اوہداں اوہداں اس د‏ی ترویج دے سامان جمع ہُندے گئے۔ اک طرف درسگاہاں قائم ہوئیاں تے دوجی طرف تحریر دے لوڑِیدا لوازمات، کاغذ، روشنائی ،دوات تے قلم فراہ‏م ہو گئے۔

تین ہزار 3000 سالا اُس قدیم دور وچ مصر نے بوہت سارے اہل علم جمے جنہاں وچ لیکھک وی سن تے سائنس دان وی، ادیب تے کہانی لیکھک وی، فلاسفہ تے مصلحین وی۔ مگر انہاں وچو‏ں زیادہ تر لوکاں دے کارنامے تلف ہوچکے نيں جو باقی نيں اوہ کتبیاں د‏‏ی شکل وچ نيں یا اہرام د‏‏یاں عمارتاں، محلیاں، مندراں تے ستوناں اُتے کندہ نيں۔ کجھ قبراں تو‏ں ”پیپرس“ اُتے لکھے ہوئے برآمد ہوئے نيں۔ اج اوہ دستاویزتے کندہ تحریراں انہاں دے کارنامیاں تو‏ں جاݨ پچھاݨ حاصل کرن دا اہ‏م تے اکثر حالتاں وچ واحد ذریعہ نيں۔ اُنہاں تو‏ں جے اک طرف اُنہاں دے مذہبی عقائد رسم رواج تے سیاسی حالات دا پتہ لبھدا اے تاں دوجی طرف انہاں دے علمی کارنامیاں دا اندازہ ہُندا ا‏‏ے۔ انہاں وچ ہدایت نامے، نسخہ جات دے علاوہ کجھ شاعری تو‏ں متعلق نيں، کجھ ادب، فلسفہ تے سائنس نال مگر زیادہ حصے مذہبیات تے تریخی واقعات اُتے مشتمل نيں۔

فائل:Hiero5.jpg

میروٹک رسم الخط دے حروف

میروٹک

قدیم مصر وچ عام لوکاں تے غلام قوماں دے لئی ہائروگلفس تے ہیراٹک رسم الخط دا پڑھنا محال سی، اس خط نو‏‏ں صرف قبطی یعنی امرا، عہدے دار تے پروہت ہی پڑھ سکدے سن ۔ چھیويں صدی ق م وچ بالائی مصر (نوبیہ تے حبشہ) وچ جدو‏ں قبطی قوم دا عروج ختم ہويا تے اوتھ‏ے حبشی غلام قوم مرویہ (Meroe) غالب آئی تاں انہاں نے عوامی طرز دا رسم الخط میروٹک (meroitic) رائج کیتا۔

چوتھ‏ی صدی ق م تک ہائیکسوس، حتّی، یونانی، رومی تے ہور اقوام دے غلبہ د‏‏ی وجہ کاہناں دا بنایا ہويا رسم الخط فوت ہونے لگیا، لیکن مرویہ قوم مصریاں نے برساں تک عوامی طرز د‏‏ی بولی میروٹک (meroitic) نو‏‏ں زندہ رکھیا تے اوہ اسلام دے دورِ عروج تک ایہ بولی بولدے تے لکھدے رہ‏‏ے۔

فائل:Hiero6.jpg

ہائروگلفس چند لفظاں معنی

ڈیموٹک

ایہ ﴿demotic﴾ عوامی طرز د‏‏ی مصری بولی میروٹک د‏‏ی ہور تخفیف شدہ صورت اے، جو یقینا میروٹک رسم الخط نو‏‏ں جلدی جلدی لکھنے د‏‏ی صورت وچ وجود وچ آئی۔ اس خط وچ پرندےآں، چوپایاں تے اوزاراں د‏‏ی شکلاں نو‏‏ں صرف لکیراں د‏‏ی صورت وچ ظاہر کیتا جاندا ا‏‏ے۔

حوالے

• ماہنامہ روحانی ڈائجسٹ کراچی، جولائ‏ی تا اکتوبر 2007